II. АУТИЗМІ БАР БАЛАЛАРДЫҢ АРНАЙЫ ДАМЫТУ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ

II. АУТИЗМІ БАР БАЛАЛАРДЫҢ АРНАЙЫ ДАМЫТУ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ

1. 
   Аутизм бұзылымдары бар балалардың ерекшеліктеріне, мүмкіндіктеріне психологиялық-педагогикалық диагностика жасау. Психологиялық-педагогикалық жұмыстың стратегиясы
   

мен әдістерін анықтау

психологиялық-педагогикалық жұмыс баланың ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін бағалау, дұрыс стратегияны, әртүрлі тәсілді, онымен жұмыс істеу әдістерін таңдау мақсатында диагностикалық және танымдық кезеңнен басталады.

• 
  баланың даму ерекшеліктері, күшті жақтары мен проблемалары тура- лы ата-ана пікірін және көзқарасын анықтау; отбасының қажеттіліктерін нақтылау;
  
• 
  баланың даму тарихын нақтылау үшін медициналық және әлеуметтік- психологиялық анамнез мәліметтерін жинау;
  
• 
  баланың ересектермен байланыс, қарым-қатынас және өзара әрекеттесу деңгейі мен мүмкіндіктерін анықтау, қол жетімді қарым-қатынас құралдарын бағалау (сөзсіз және сөзбен);
  
• 
  стереотиптік әрекеттердің, қызметтің және мінез-құлықтың ерекшеліктері мен сипатын анықтау; олардың функцияларын нақтылау: сергітетін (аутостимуляторлық), қорғайтын, бақылайтын, өтемдік;
  
• 
  сенсорлық, моторлық, ақыл-ой және сөйлеу дамуының деңгейі мен ерекшеліктерін, сондай-ақ оның жасына тән әрекеттерді (пәндік, ойын) анықтау;
  
• 
  проблемалық мінез-құлықтың себептері мен сипатын анықтау: айқын алаңдаушылық, қорқыныш, теріс қылық, озбырлық және өзіне-өзі озбырлық;
  
• 
  аутизмнің ауырлық дәрежесін және аутизмді қорғау тәсілдерін анықтау.
  

1. 
   ата-аналар баласыз шақырылатын баланың отбасымен алдын ала кез- десу. әңгіме барысында нақтыланады:
   

• 
  баланың проблемаларын ата-аналық бағалау: оның дамуы мен мінез- құлқына не кедергі келтіреді;
  
• 
  ата-аналардың сұрауы: олар көрсетілетін көмектен не күтеді және не алғысы келеді;
  
• 
  медициналық және әлеуметтік-психологиялық анамнез мәліметтері. ата-аналарға анкеталар мен сауалнамаларды толтыру ұсынылады:
  
• 
  функционалдық шектеулер мен тыныс-тіршіліктің халықаралық жіктемесінің құрылымы мен өлшемдері шеңберінде жүзеге асырылатын баланың күшті жақтары мен даму проблемаларын, қолайлы және қолайсыз орта факторларын, ата-ана әлеуетін ата-аналардан анықтау мақсатында баланың отбасына сұрау салу (1-қосымша) [41,42].
  
  • 
    баланың сенсорлық қабылдауының ерекшеліктері мен проблемаларын анықтауға арналған сенсорлық сала сауалнамасы. (2 қосымша)
    

2. 
   ата-аналардың, мүмкіндігінше баланың анасының да, әкесінің де міндетті қатысуымен баламен таныстыру және диагностикалық сабақтар өткізу. егер сіз басқа отбасы мүшелерінің сабақтарына қатысқыңыз келсе, олар да келуі мүмкін.
   

• 
  сабаққа арналған бөлме кең болуы керек (жақсырақ 30-50 шаршы метр, бірақ 20-дан кем емес), сондықтан бала өз кеңістігінде еркін жүре алады;
  
• 
  балаға әдетте қызықты болатын заттар мен ойыншықтар: зырылдауық, доптар, сенсорлық әсерлі ойыншықтар, арқандар, сондай-ақ баланың сенсорлық қалауын нақтылауға арналған жабдықтар: әткеншек, батут, жұмсақ модульдер, пуфтар, слайдтар, физиологиялық доп, борпылдақ ма- териал, тактильді ойыншықтар және т. б.;
  
• 
  пәндік және ойын іс-қимылдарына арналған ойыншықтар: ма- шина, жүк машинасы, текшелер, қуыршақ, ыдыс-аяқ, жиһаз, телефон, тарақ, зырылдауық, музыкалық ойыншық немесе тосын ойыншық, сабын көпіршіктері, шар;
  
• 
  дидактикалық ойыншықтар: сортерлер, жұмбақтар, пошта жәшігі, пи- рамида, қуыршақ, жұптасқан суреттер және т. б.
  
• 
  пәндік және сюжеттік суреттер.
  

• 
  бөлме жағдайында баланы үрейлендіретін немесе қатты алаңдататын заттар болмауы тиіс (ақпаратты ата-аналармен алдын ала кездесу барысын- да аламыз);
  
• 
  кездесу баланың жақсы көңіл-күйі, оң немесе бейтарап эмоционалды жағдайы болған жағдайда өткізіледі. егер бала қандай да бір себептермен не- месе басқа себептермен емтиханға теріс көзқараспен қараса (мысалы, кіруге немесе бөлмеге кіруден бас тартса), онда балаға сүйікті ойыншықты немесе затты, дәмдіні ұсыну немесе ата-анадан баланы әдеттегідей жұбатып, ты- ныштандыруды сұрау ұсынылады;
  
• 
  баламен алғашқы кездесу қысқа болуы мүмкін, ұзақтығы 10-15 ми- нут. Баланы ол қатты бас тартатын нәрсені орындауға мәжбүрлемеу керек. Бұл жағдайда ата-ананы қолдау өте маңызды, кейбір балаларға бейтаныс жағдайға бейімделуге уақыт қажет, мұғалім мен ата-ананың бірлескен әрекеттері балаға жаңа адамдармен қарым-қатынаста берік болуға және да- муда жетістікке жетуге көмектесетініне сенімді болуға тырысу керек;
  
• 
  баламен кездесу алдында кілемде сенсорлық әсер алу мақсатында бірнеше ойыншықтар мен заттарды, заттық және ойын іс - әрекеттеріне арналған ойыншықтарды орналастыру ұсынылады, қалғандары-тексеру ба- рысында алынатын болады;
  

• 
  баланың мінез-құлқын бақылау және оны тексеру нәтижелері хаттама- ланады (3-қосымша).
  

1. 
   Баламен кездескенде, сіз онымен тікелей байланыс жасамауыңыз ке- рек, көрнекі, дене, ойын және сөйлеу. мүмкіндігінше тікелей сөйлесуден, сұрақтар, өтініштер ("сәлем", "атың кім?", "кел, машинамен ойнайық! "Қой"), жасаудан, көзіне қараудан , жанасудан, қолынан ұстаудан аулақ болу керек.
   
2. 
   кездесуді ата-аналармен әңгімелесуден бастаған жөн, бұл оларға баламен не істеу керектігін өздері шешуге мүмкіндік береді. Олардың мінез-құлқы - баланы қолына, тізесіне алу, бауырына басу қалпы немесе керісінше, алшақтауы диагностикалық талдаудың тақырыбы бола алады. егер ата-аналар баланың не істеу керектігі туралы сұраса, сіз оларды бала- ны ойыншықтарға жіберуге шақыра аласыз. Бала анасынан кеткісі келмеген жағдайда, ол қолында немесе жанында қалуы мүмкін.
   

3. 
   әңгіме соңында біз ата-аналарға баламен бірге ойнауды ұсынамыз, өйткені олар оны әдеттегідей жасайды немесе қажет деп санайды. сіз ойыншықтарға барып, бірлескен әрекеттерді бастай аласыз. Бала мен ата-аналардың бірлескен іс-әрекеттері барысында біз баланың бірлескен ойынға қатысатындығын, ата-аналардың көмегіне жүгінетінін, олардың ойын әрекеттеріне еліктейтінін, ата-анасы ұсынған ойындардан ләззат алатындығын анықтаймыз.
   
4. 
   әрі қарай, психолог баламен байланыс орнатудың алғашқы және мұқият әрекеттерін жасай алады. алдымен ол баланы үнсіз бақылап, балаға сабырлы, бірақ ерекше достық қарым-қатынасты білдіреді. содан кейін ере- сек адам өзі мен баланың арасындағы қашықтықты біртіндеп қысқартады, бұл ретте жанама көру немесе көзді жабуды пайдаланады.
   
5. 
   ересек адам бала өзі жасаған әрекеттерден басталады. Баланы бақылап, оның әрекеттерін дәл көшіруге және оның назарын бақылауға тырысу керек. Баланың оң назары мен релаксациясы мен жайлылығы келесі белгілермен көрінуі мүмкін: ересек адам мен бала арасындағы қашықтықты жанасу, ере-
   

6. 
   Бұл жағдайда біз балаға ең жағымды және сүйікті іс-әрекеттерді, іс-әрекеттерді немесе ойындарды ұсынамыз, мысалы, әткеншекті шайқау, қораптан заттарды шашырату, сабын көпіршіктерін жіберу неме- се зырылдауықты іске қосу және т.б. бұл әрекеттерді абайлап, біртіндеп жақындатып, балаға жанасу керек.
   
7. 
   егер бала ересек адамның әрекетін ұнатса және ол оларға қосылса, онда сіз осы әрекеттерге жаңа нәрсені мұқият енгізіп, оның назарынкөре аласыз. мысалы, бала ұзақ уақыт бойы дауылпаз қағып, қатты дыбыстар шығарды, енді оған шылдырмақпен ұру ұсынылады. Басқа бала қораптан заттарды лақтырғанды ұнататын, содан кейін біз басқа заттармен (доптар, жұлдыздар) басқа қорапты ұсынамыз және «алакай!» деп дауыс шығарамыз. Баланы күтпеген жаңа әсермен қорқытпау үшін мұны мұқият жасау керек. Біз баланың күйіндегі өзгерістерді, ересек адамның әрекеті балаға қандай әсер ететінін, олардың мазасыздығын күшейте ме, сарқылу мен қанықтылыққа алып келе ме, еркін қозғалысының болмауы, стереотиптік әрекеттері немесе озбырлығы артып келе ме, үнемі қадағалап отырамыз.
   

8. 
   Баланың психологтың мінез-құлқына (оң, немқұрайды немесе теріс) жауап беру түріне қарамастан, біз оған демалуға, жалғыз қалуға уақыт береміз. Бұл уақытта психолог баланың назарын аударатын нәрсені тыныш, бірақ ынталы түрде жасай алады. Бұл доппен, машинамен, зырылдауықпен әрекет етуі мүмкін, белгілі бір тапсырмаларды орындау: сортерлер, жұмбақтар, "пошта жәшіктері", бастысы, олармен жұмыс істеу айқындамасы балаға айқын болуы керек.
   
9. 
   Бұл әрекеттер ұзаққа созылмайды, бірнеше әрекеттен кейін балаға назар аударуды тоқтату керек (бас тарту, ата-аналармен сөйлесу), оның осы әрекеттерді қайталауын қалайды. көбінесе баланың артта қалған әрекеттерін байқауға болады. Бала қарамайақ, пазлды жинап, машинаны ай- дап, допты домалатып немесе қуыршақты тамақтандыра алады. көбінесе ол өз әрекеттерін қолдана бастайды және бірнеше дәйекті ойын әрекеттерін жүзеге асырады.
   
10. 
    әрі қарай, сіз алғашқы ойын әрекеттерін ұйымдастыруға тырысуға бо- лады: оған допты, машинаны орап, зырылдауықты бұрап, тоқтағаннан кейін оған беріңіз, мұнараның 1-2 текшесін құрастырыңыз, үшіншісі оған беріледі. мұны мәжбүрлеусіз, баланың кешіктірілген назарын шыдамдылықпен күтпей-ақ жасау керек. Бұл өзара әрекеттесулерді мөлшерлеу қажет. көбінесе аутизмі бар балалар мұндай қарым-қатынастың ұзақтығын өздері бақылайды. Олар тұрып, бір жаққа кетіп, қашып, бұрылып, еденге жатып, стереотиптік әрекеттерді орындай алады. Бұл баланың қорқатындығын не- месе байланыста болғысы келмейтінін білдірмейді; көбінесе бұл психикалық қанығу мен шаршауды көрсетеді.
    

11. 
    егер бала қандай да бір дәрежеде ынтымақтастыққа дайын болса, оны арнайы жабдықталған үстелге отырғызып, оған танымдық белсенділік пен сөйлеуді зерттеу үшін қолданылатын әдістердің дәстүрлі топтамаларын ұсынуға болады.
    

• 
  ересектер ұсынған тапсырмаларға тіпті шектеулі және қысқа мерзімде қатысады: жұмбақтар, пазлдар, сортерлер жинайды, мұнара салады.
  
• 
  сонымен бірге ересек адаммен (психолог, ата-ана) бірлескен ойындар мен іс-шараларға шектеулі және қысқа уақыт қатысады: олар бір-біріне доп домалатады, кезек-кезек текшелер мұнарасын салады. ересектердің іс-әрекеттеріне еліктей алады: психологтан кейін қуыршақты қасықпен тамақтандырыңыз, машинаны ары-бері жүргізеді;
  
• 
  көмек алу үшін ересек адамға (психологқа, ата-аналарға) жүгінеді: зырылдауық, сабын көпіршіктері, шар, қолында айналдыру, серпілу, фит- доп, көзді, дауысты, ересек адамның қолын, «беру» қимылын, сөздер мен сөз тіркестерін қолдана отырып;
  
• 
  көрнекі қабылдаудың, есте сақтаудың және басқа да психикалық функциялардың жақсы даму деңгейі. Белгілердегі, компьютерлік алгорит- мдер мен ойындардағы жеке қабілеттер мен дағдылар. Ойлаудың көрнекі ны- сандарын (пазлдар, пошта жәшіктері) зерттеу тапсырмаларын нормативтік орындау.);
  
• 
  сөйлеуді түсінудің болуы (атауға жауап бере алады, ортақ назар аудару, жеке ауызша сұрауларды орындау) және жеке сөздерді, сөз тіркестерін пай- далану.
  

• 
  психологқа деген тұрақты бей-жай қарамау, оның қарым-қатынас жасау әрекеттерін, іс-әрекеттерін және еліктеу мінез-құлқын елемеу;
  
• 
  селқос күтім және ұсынылған сабақтардан, ойындардан, тапсырмалар- дан бас тарту;
  
• 
  ата-аналарға деген сүйіспеншіліктің болмауы (бөлмеден кетуге ешқандай реакция жоқ) немесе эмоционалды байланыссыз оларға жеке физикалық қысым жасау;
  
• 
  селқос, ойластырылған немесе далалық мінез-құлық (бөлмеде бейбере- кет қозғалыс, жиһазға өрмелеу);
  
• 
  сөйлеуді түсінбеу (атауға, ауызша сөйлеуге реакция) және сөйлеуді қолдану;
  
• 
  пазлдармен, сортермен ойындарға шектеулі және қысқа мерзімді қосу (әрдайым емес). Үйде заттарды пішіні, түсі, өлшемі және т.б. бойынша сұрыптаудың жеке қабілеттері болуы мүмкін (міндетті емес).
  

• 
  ересек адамның онымен байланыс орнатуға тырысуына тұрақты теріс назар: қашықтықты қысқартуға жол бермейді, ересек адамға еліктеуге белсенді түрде қарсы тұрады (тыйым салады), наразылық білдіреді:
  

• 
  ол бірлескен ойындарға қатыспайды, ересектердің іс – әрекеттеріне еліктемейді, бірақ ол бірден емес, оны қызықтыратын жеке тапсырмалар- ды орындауды кешіктіреді: пазл, сортер жинау, ойыншықтармен ойнау- зырылдауық, машина.
  
• 
  мазасыздық пен өршу кезінде күшейе түсетін және күшейетін әртүрлі стереотиптік әрекеттерді үнемі жүзеге асырады;
  
• 
  белгілерге (әріптер, сандар), нысандарды пішіні, түсі, өлшемі және т.б. бойынша сұрыптауға қызығушылық пен қабілеттерді көрсете алады (үйде) болады.