А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №2, 2011

31 
 
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №2, 2011 
 
Bayniyazova ZH.T.,
 
Bayniyazov A.ZH.
 
Kazak türkçesinde orta çağ iki dilli sözlük
 
çalışmaları üzerine  
 
 
 
çalışmalarında  da  Orta  asır  Kıpçak  sözlükleri  ile  ilgili  bilgiler  verilmiştir.  Bununla 
birlikte  A.Kuruşcanov’un  Kodeks  Kumanikus  diliyle  ilgili  eserin  elyazısının  yazılım 
özelliklerini  inceleyen  makaleleri  de  bilim  adamlarının  süreki  dikkatlerini  çekmiştir. 
Örneğin,  bir  yazısında  ilk  nüshadaki  Kıpçakça  ay  ve  gün  adlarının  eserin  her 
basımında  farklı  yorumlandığına  değinerek,  G.Kuun,  K.Gronbech,  W.W.Radloff  ve 
O.Blau  nüshaları  üzerinde  çalışarak  Kumanca  sözcüklerin  doğru  okunuşu  ile  Kazak 
Türkçesindeki karşılıklarının kendi versiyonunu vermiştir [20.68-78]. O, Kazakistan’da 
Orta Çağ eserleri alanında doktora öğrencileri yetiştiren ve Kıpçaktanuv’un (Kıpçakça 
bilgi dalı) oluşmasına zemin hazırlayan bir bilim adamıdır.  
 
1312  tarihinde  Kair’de  yazıldığı  düşünülen  Abu  Hayyan’ın  Kitâbü’l-idrâk  Li-
Lisâni’l-etrâk  adlı  eseri  muhtemelen  o  devirdeki  diğer  eserlere  göre  daha  çok 
araştırılmış  diyebiliriz.  Bunun  sebebi  ilk  defa  ХІХ.  asrın  sonunda  Türkiye’de  (1891) 
yayımlandıktan sonra birkaç defa daha yayımlanmış olmasıdır. Bu konu üzerine Türk 
Cumhuriyetlerinin bilim adamlarının çalışmaları vardır.  Örneğin, Kazak Türklerinden 
araştırma  yapan M.Macenova’dır. O, Abu Hayyan – İssledovatel Kıpçakskogo Yazıka 
(Abu Hayyan Kıpçak dilinin araştırmacısıdır) adlı doktora çalışmasında (Almatı 1969) 
eserin dilinin o devirdeki karma dile özgü Oğuz ve Uygur unsurları dışında, morfoloji 
ve  söz  varlığını  ele  aldığımızda  şimdiki  Kazak  Türkçesi  söz  varlığına  uygun  düştüğü 
görüşündedir  [21.52-53].    Kazak  dilcileri  tarafından  araştırma  konusu  olan  diğer  bir 
eser 1425 tarihinden önce Mısır Kıpçakçası üzerine yazılmış olan ve yazarı bilinmeyen 
Et- Tuhfetü’üz – zekiyye fi’l – Lügâti’t – Türkiyye. Bilim adamlarınca, değerli bir eser 
olarak  nitelendirilen  bu  çalışma  üzerinde  T.A.Arınov  Leksiko-Semantiçeskiye  İ 
Stilistiçeskiye  Osobennosti Yazıka  Starokıpçakskogo  Pamyatnika “Kitab At-Tuhfa Az-
Zakiya  Fil-Luğat  At-Turkiya”  (Eski  Kıpçak  Yazıtı  Et-  Tuhfetü’üz  –  zekiyye  fi’l  – 
Lügâti’t – Türkiyye’nin Söz Varlığının Anlam ve Anlatım Bilimi Özellikleri) (Almatı 
1983)  adlı  doktora  çalışması  yapmıştır.  Yapıt  hakkında  A.Kuruşcanov,  bu  eserin 
bilimsel  açıdan  Türkolojide  Kâşgarlı  Mahmud  ile  Abu  Hayyan  eserlerinden  sonraki 
üçüncü  sıradaki  çok  değerli  bir  sözlük  olduğuna  işaret  etmiştir  [20.57].  Türkolog 
A.Nacip,  Söz  varlığı  içeriği  ve  sözcüklerin  doğru  tercüme  edilmesi  bakımından 
bakıldığında  bu  sözlüğün  Abu  Hayyan  sözlüğünden  daha  değerli  olduğunu  dile 
getirmiştir  [22.27-28].  Onun,  Kıpçaksko-Oguzskiy  Literaturnıy  yazık  Mamlükskogo 
Egipta ХІV-Veka (ХІV.  asır Mısır MemLûklerinin Kıpçak-Oğuz  Edebi Dili  (Moskova, 
1965) adlı doktora tezinde değerli bilgiler vardır. A.Nadjip çalışmasında Saraylı Sef’in 
Gülistan Tercümesi üzerinde de durur. Çalışmada, eserin sözcük, ses, grameri üzerinde 
etraflıca  inceleme  yapmış, neticesinde  yapıtın  Kıpçak  Oğuz  edebi  dilinde  yazıldığını, 
bu  edebi  dilin  Altınordu  ve  Mısır’a  ortak  bir  edebi  dil  olduğu  görüşüne  varmıştır 
[23.36].   
Çok eskiden beri Arap dili İslam dünyasında uluslar arası anlaşma, bilim ve sanat 
dili  vazifesini  görmüştür.  Bu  yüzden  Türk  soylu  bilim  adamlarının  Arap  dilinde 
sözlükler  ortaya  koyması  doğaldır.  Orta  asır  geleneksel  Arap  sözlükçülüğü  Türk 
sözlükçülüğünün  gelişmesini  olumlu  etkilemiştir.  Çokça  Türk-Arap,  Arap-
Türk 
sözlükleri yazılmıştır. Türk aydınları eski Türk medeniyetinin Arap ve İranlılar’dan  

32 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Bayniyazova ZH.T.,
 
Bayniyazov A.ZH.
 
Kazak türkçesinde orta çağ iki dilli sözlük
 
çalışmaları üzerine  
 
 
hiç de geri olmadığını ıspatlamıştır. Kâşgarlı Mahmud’un Arap ve Türk dilini eşit 
derecede görmesi bunun delilidir.
 
KAYNAKLAR 
 
1.
 
Savranbaev,  Niğmet  (1948).  “Nekotoriye  Çerti  Drevnekıpçakskogo  Yazıka”.  Almatı: 
Kazakistan İlimler Akademisi Dergisi 12: 17-18.  
2.
 
Korkmaz,  Zeynep  ve  Ahmet  B.Ercilasun  (vd.)  (2005).  Türk  Dili  Ve  Kompozisyon.  Ankara: 
Ekin Kitabevi.  
3.
 
Doğan, Oğuz ve Kenan Koç (vd.) (2004). Kazak Türkçesi Grameri. Ankara: Gazi Kitabevi. 
4.
 
Kaydarov,  Abduali ve Meyirbek  Orazov (2004).  Türkitanuva Kirispe. 3. Baskı. Almatı:  Arıs 
Yay. (1. Baskı Almatı: Mektep 1985; 2. Baskı İstanbul 1999). 
5.
 
Kononov, Andrey N. (1972). “Mahmud Kaşkarskiy i Ego Divanu Lugat- it Turk”. Sovetskaya 
Tyurkologiya №1: 4-12.  
6.
 
 Kerimulı, Ajibay (2005) “X-XII Ğasır Jazba Eskertkişteri”. Eski Türki Eskertkişteri Tilindegi 
Söz Jasaytın Jurnaqtar. Türkistan: Turan Yay. 5-22.; 
7.
 
Dosmuhamedulı, Halel (1998). Divani Lügat-at Türk. Tañdamalı (Arap alfabesibden şimdiki 
yazıya geçiren Ajibay Kerimov) Almatı. 
8.
 
 Egevbay,  Askar  (1997).  Mahmut  Qaşqari:  Türk  Sözdigi  (Divani  Lugat-at  Türk)  3  Tomdık 
Şıgarmalar Jiynağı. Almatı: Hant Yay. 
9.
 
Beketaev,  Qanapiya  –  Arsen  İbatov  (1993).  Tübi  Bir  Türki  Tilderi  (Divani  Lûgat  it-Türk). 
Almatı. 
10.
 
Kıravbaykızı, Alma (2001). Ejelgi ädebiyet. Astana: Elorda Yay. 113-123. 
11.
 
 Nurmahanova,  Aziza  (1971).  )  “Orta  Aziya  Men  Qazaqstan  Tilderinin  Tarihi 
Baylanıstarı”.Türki Tilderinin Salıstırmalı Grammatikası. Almatı: Mektep Yay. 18-22. 
12.
 
Kenesbayev, İsmet ve A.Kuruşcanov, A. Kerimov (1981). “Belgili Oriyentalist Jayında Birer 
Söz”  Qazaq  SSR  Ğılım  Akademiyası  Xabarları.  Til,  Adebiyet  Seriyası.  №3    Almatı:  Ğılım 
Yay. 27-33. 
13.
 
Fazılov, E.İ. (1971) Starouzbekskiy Yazık. Horezmskiye Pamyatniki XIV Veka. CII. Taşkent.  
14.
 
İbatov, Arsen (1974) Kutbtın Husrav ua Şirin Poemasının Sözdiği. Almatı: Ğılım Yay.  
15.
 
Musaev,  Kenesbay  (2002)  Kıpçakskaya  Gruppa.  Sravnitelno-İstoriçeskaya  Grammatika 
Tyurskih Yazıkov. Moskova: Nauka Yay. 216-217.  
16.
 
 Nadjip,  Amir  (1975)  Tyurkoyazıçniy  Pamyatnik  XIV  Veka  “Gulistan”  Seyfa  Saraii  İ  Ego 
Yazık. Ç.I. Almatı: Kazakistan İlimler Akademisi Yay.  
17.
 
 Nadjip,  Amir  ve  T.  Blagova  (2002)  “Mamluk  –  Kıpçak  Tili”.  Türki  TilderiEnsiklopediyalıq 
Basılım. Astana: Foliant Yay. 94-101. 
18.
 
Özyetgin,  A.Melek  (2001).  Ebū  Hayyān,  Kitābu’l-İdrak  li-Lisani’l-Etrak  Fiil:  Tarihî-
Karşılaştırmalı  Bir  Gramer  ve  Sözlük  Denemesi.  Ankara:  KÖK  Sosyal  ve  Stratejik 
Araştırmalar Vakfı Yay.  
19.
 
Kenesbayev, İsmet (1983). “Orta Ğasır Eskertkişterin Zerttev Jayında Birer Söz”.  Eski Türki 
Jazba Eskertkişteri Turalı Zerttevler. Almatı: Ğılım Yay. 7-32.  
20.
 
Kuruşcanov, Abjan (1969). “İssledovaniya po Tyurkologii”.  Köne Kıpşaq Tilindegi  Ay, Kün 
Attarı. Almatı: Ğılım Kazakistan İlimler Akademisi Yay. 
21.
 
Macenova,  Marziya.  (1969).  Abu  Hayyan  –  İssledovatel  Kıpçakskogo  Yazıka:  Doktora  Tezi. 
Almatı: Kazakistan İlimler Akademisi Yay. 
22.
 
Nadjip, Amir (2004) Kultura i Tyurkoyaziçnaya Literatura Mamlyukskogo Egipta XIV Veka. 
Türkistan: Turan Yay.  
23.
 
Nadjip, Amir (1965) Kipçaksko-Oguzskiy Literaturniy Yazık Mamluykskogo Egipta XIV Veka. 
Doktora Tezi. Moskova: Rusya İlimler Akademisi.  

33 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
 
Ж.К.ОТАРБЕКОВА  
филология ғылымдарының кандидаты, доцент 
 ҚазМемҚызПУ 
 
ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ЕСКЕРТКІШ ТІЛІНДЕГІ ҚОС ҚЫЗМЕТТІ 
ҚОСЫМШАЛАР 
Статья  посвящена  анализу  некоторых  общетюркских  аффиксов,  имеющихся  в  современном 
казахском языке, в их семантическом и структурном развитии.   
This article analyzes some of the general Turkic affixes, existed in the modern Kazakh language, ın 
their semantic and structural development.  
Қадырғали  Қосымұлы  Жалайыридың  "Жами"ат-тауарих"  (Жылнамалар 
жинағы) атты еңбегi - ортағасырлық түркi  жазба  мәдениетi  үлгiлерiнiң бiрi. 
ХVII  ғасырдың  басында  жазылған  (1602  жылы  аяқталған)  бұл  еңбектiң  сол 
кезеңдегi  қазақ  тарихы  мен  тiлiн  зерттеуде  алатын  орны  ерекше. 
Ш.Уәлиханов  атап  көрсеткендей,  "қазақ  тарихына  қатысты  деректердiң 
молдығымен" қатар,  ескерткiштiң тiлдiк материал ретiнде де маңызының зор 
екендiгi    қазақ,  орыс,  татар  ғалымдарының  назарынан  тыс  қалған  жоқ. 
Ескерткiштiң    түркi    әлемiне  танылуы  татар  ғалымы  И.Халфиннiң  есiмiмен 
тығыз  байланысты.  Ол  бұл  еңбектiң  көшiрмесiн  Қазан  университетiнiң  
кiтапханасына    тапсырған.    Ал    кiтаптың  екiншi    көшiрмесiн  тапқан  тiл 
маманы  Әли  Рахим  болды.  Еңбектi  жария  етiп,  ғалымдардың  назарына 
тұңғыш  ұсынушы  –  белгiлi  шығыстанушы  И.Н.Березин  болған.  Ол 
"Москвитянин" журналында мақала жариялап, жинаққа "Джами"ат-тауарих" 
деп ат қойған, оның мәтінін тұңғыш жариялаған ғалым. 
Қадырғали шығармасын тарихи тұрғыда зерттеп тануда белгiлi тарихшы 
М.А.Усмановтың    еңбегi  ерекше.  Ал  қазақ  ғалымдарының    iшiнде  тұңғыш 
зерттеушi  Шоқан  Уәлиханов  едi.  Ол  еңбек  қазақ    халқының  қалыптасуын,  
ру-тайпалардың  дамуын  көрсетедi  деп бағалап, қазақ халқының тарихына 
қатысты  тарауларын  орыс  тiлiне    аударған  [1.142].  Ш.Уәлиханов 
шығармаларына  байланысты  зерттеу  жүргiзген  академик  Әлкей  Марғұлан 
Қадырғали  бидiң  өмiрбаяны,  шығармаларының    деректiк  негiздерi  туралы 
тұжырымдар ұсынып,  бұл  шығармаға  белгiлi Рашид-ад-дин  туындысының  
аты  берiлуi  оның  деректiк    маңызын  дұрыс  бағалауға  кедергi  болып 
келгендiгiн  көрсеткен [2.14-15]. 
Этнограф - ғалым Э.А.Масанов 1964 жылы Мәскеуде өткен халықаралық 
конгресте шығарма туралы мәлiмдеме жасаған. Сондай-ақ,  бұл еңбек туралы 
"Великие ученые Средней Азии и Казахстана  ҮIII-ХIХ вв." (Қ.Жүнiсбаев, А., 
1965)  атты  жинақта,  "Қазақ  ССР  тарихының"  2-томында  жарияланды  (2-
басылым).  Аталған  еңбектердiң    барлығы  дерлiк  шежiренi  тарихи  тұрғыда 
қарастырса,  кейiнгi  кезеңдердегi  қазақ  және  татар  ғалымдарының  еңбектерi 
шығарманың    тiлдiк  сипатын  көрсетуге  арналған.  Мәселен,  шежiре  тiлi 
алғашқы  зерттеулерде  әр  жақты  сөз  болса,  кейiнгi  зерттеулерде  
"фонетикалық  сипаты", "грамматикалық  сипаты",  "лексикасы  

34 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Отарбекова Ж.К. Ортағасырлық ескерткіш тіліндегі қос қызметті қосымшалар 
 
 
мен  фразеологиясы"  деген  ыңғайда  бөлек-бөлек  зерттеле  бастады.  Қазақ 
ғалымы  Т.Қордабаев  "Тарихи  синтаксис  мәселелерiнде"  (А.,  1964)  аталған 
жылнаманы қазақ тiлiнiң жазба ескерткiшi ретiнде қарап, фонетикалық және 
грамматикалық  өзгешелiктерiн  көрсетумен  қатар,  синтаксистiк  құрылысына 
талдау  жасай  отырып,  шығарманың  қазақ  тiлiнiң  тарихи  грамматикасын 
жасау  үшiн  маңызы  ерекше  екенiн  атап  көрсеткен.  Бұдан  кейiн  жариялаған 
"Тарихи  грамматика  мәселелерiнде"  (1975)  де  фонетикалық  және 
морфологиялық ерекшелiктерi сөз болады. 
З.А.Хисамиева  "Язык  дастанов  Кадыргали  бека"  (Уфа,  1980)  атты 
диссертациясында  Қадырғали  дастандарының  тiлiн  татар  тiлi  мен 
диалектiлерiмен  салыстыра  зерттей  отырып,  Жалайыридың  тiлiнiң  негiзi 
жалпы  қыпшақтық  деп  табады  да,  татар  тiлi  элементтерi  қатысқан  Едiл 
бойындағы түркi тiлiнде жазылған дейдi. 
"Жами"ат-тауарих"  тiлiн  жан-жақты  зерттеген  -  ғалым  Р.Ғ.Сыздық.  Ол 
"Жами"ат-тауарих" тiлiндегi тұрақты тiркестер" атты мақаласында шежiреде 
кездесетiн,  қазiргi  қазақ  тілiнде  де  бар  тұрақты  тiркестер  мен  қазiргi  қазақ 
тiлiнде  қолданылмайтын  фразеологизмдерге,  автордың  тiлдi  көркемдеуiш 
тәсiлдерiн  қолдану  сипатына  тоқтайды  [3].  1979  жылы  жарияланған 
мақаласында  шежiре  тiлiнiң  зерттелуi  жайлы  мәселе  көтерсе,  [4.1-9],  "Язык 
"Жами"ат-тауарих"  Жалаири",  (А.,  1989)  және  М.Қойгелдиевпен  бiрiгiп 
шығарған  "Қадырғали  би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы" (А., 
1991)  атты  еңбектерiнде  шығарманың  зерттелуi,  авторы  туралы  мәлiмет, 
жинақтың деректiк  мәнi, т.с.с. мәселелермен қатар, ескерткiштiң тiлiн жан-
жақты талдайды. 
Тiл бiлiмiнiң тың саласының бiрi - сөзжасам мәселелерін  тарихи тұрғыда 
қарастыруда  жылнаманың  маңызы  зор.  Оны  пайдалана  отырып,  қазақтың 
ортағасырлық жазба тiлiндегi сөздердiң жасалу үлгiлерi мен процесiн, кейiнгi 
кезеңдегi  оның  жалғастығын  зерттеудiң  қажеттiгi  туды.  Соған  сәйкес, 
жоғарыда  аталған  ескерткiш  тiлiн  зерттеуге  байланысты  еңбектердi  негiзге 
ала отырып, сөзжасамның кейбiр мәселелерiн шешуге болады. 
Біздің  зерттеу  нысаны  етіп  отырған  мәселеміз  -  қазақ  тіліндегі  әрі 
сөзжасам нысаны, әрі морфологияның нысаны ретінде қарастырылып жүрген 
қос  қызметті  қосымшалардың  орта  ғасырлардағы  семантикасы  мен  қызметі. 
Ескерткіш  тілінде  қос  қызметті  қосымшалар  қатарында  қаралып  жүрген  -
лы/лі,  -сыз/-сіз,  дай/-дей,  -ша/-ше  қосымшаларының  қандай  қызметте 
қолданылғанын қарастырып көрейік. 
 -лы,  -лi  аффиксi.  Бұл  аффикстiң  бiрден-бiр  мағынасы  -  қатыстықты, 
тәндiк ұғымды бiлдiру; даулатлы тахт (5) - дәулетi бар тақ, балшықлы су (58) 
- балшығы бар су, ерлi, хатунлы теб (102) - ерi, қатыны бар деп, қара еулi ердi 
(25) - қара үйлi едi, ала йунтлы болғай (26) - ала жылқылы болғай, т.б.  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 

35 
 
Отарбекова Ж.К. Ортағасырлық ескерткіш тіліндегі қос қызметті қосымшалар 
 
 
Шежiре  тiлiнде    басқа    мағынасы  кездеспейдi.  Көне  түркi  тiлдерiнiң 
сөздiгiнде  -лы  формасы  мүлде  берiлмеген  (Л.,  1969).  М.Қашқари  сөздiгiнде 
де  бұл  форма  жоқ.  Демек,  -лы-ның  орнына  көбiнесе  -лығ  формасы 
қолданылған.  Көне  түркi  жазба  ескерткiштерiнiң  тiлiн  зерттеген  Ғ.Айдаров 
бiр  зат  пен  екiншi  заттың  қатысын,  байланысын  бiлдiру  үшiн  түркi  жазба 
ескерткiштерiнде  де  (теңрiлi,  беклi),  көне  ұйғыр  жазба  ескерткiштерiнде  де 
(йарлы,  йеклi,  беклi,  хатунлы)  -лы,  -лi  аффикстерiнiң  қолданылғанын 
көрсеткен  [5.  79,146].  Б.А.Серебренников  пен  Н.З.Гаджиеваның    көрсетуi  
бойынша, -лы-ның көне формасы -лығ, -лиг болған, ғ-қ алмасуы болған, одан: 
-лығ –лық, -лы (сарығ - сары секiлдi) [6.115]. 
Қазiргi түркi тiлдерiнiң барлығында -лы қатыстық сын есiмдер жасайды: 
өзбек:  күчлi,  түркмен:  ақыллы,  татар:  айлы,  құмық:  түзлу,  түрiк:  атлы,  т.б. 
"Жами"ат-тауарихта"  -лық  және  -лы  аффикстерi  мағыналық,  қолданыстық 
жағынан  сараланып  бiтпеген  болса,  қазiргi түркi тiлдерiнде бұл аффикстер 
сараланған  деуге  болады.  Э.В.Севортян  бұл  аффикстiң  мекендi,  кәсiптi 
бiлдiретiн  сөздерге  қосылып,  зат  есiм  тудыратынына  қарамастан,  түркi 
тiлдерiнде сын есiм тудыру қабiлетi мол екенiн атап көрсеткен [7.377]. Оның 
негізгі семантикасы барлықты, тәндікті (бір нәрсенің бар екенін) білдіру.  
-сыз,-сiз  аффиксі.  Көне  түркi  жазба  ескерткiштер  тiлiнiң  барлығынан 
дерлiк  кездестiруге  болатын,  заттық  ұғымдағы  сөздерден  болымсыздық  мән 
тудыратын  өнiмдi  қосымша.  Көпшiлiк  ғалымдардың  көрсетуiнше,  -лы 
аффиксiнiң  мағынасына  қарама-қарсы  бiр  ғана  мағына  -  болымсыздық 
мағынасын  бередi.  Бiз  қарастырып  отырған  шежiре  тiлiндегi  қолданысының 
қазiргi  тiлiмiздегi  қолданысынан  айырмашылығы  байқалмайды.  Мәселен: 
ғайатсыз ләшкәр (4), кеңәчсiз барыб (55), сансыз халқ (6), сусыз от көб (11), 
ерсiз  болса  (31),  китабсыз  халқ  (16).  Бұл  мысалдардағы  "китабсыз  халқ"  - 
"жабайы мәдениетi", яғни құран, енжiл, тәурат сияқты кiтаптары жоқ дегендi 
бiлдiредi  [8.  93].  Шежiредегi  -сыз  аффиксiмен  келген  сөздердiң    денi    араб 
тiлiнен  енген,  көпшiлiгi  абстракт  зат  атауларынан  жасалған.  Дегенмен, 
болымсыздық  мағына  беретiн  бұл  сөздердi  лексика-семантикалық  тұрғыда 
бiрнеше топқа жiктеуге болады: 
1.  Заттағы  қасиеттiң  мүлде  жоқтығы:  ерсiз,  сусыз,  күнасыз,  йолсыз, 
кеңәчсiз, китабсыз, даулатсыз, т.б. 
2.  Сан-мөлшер,  шаманың  көптiгi:  сансыз,  ғайатсыз,  хисабсыз, 
ниhайатсыз,  т.б.  Қабыса  байланысқан  етiстiктi  сөз  тiркестерiн  құраған  -сыз 
аффикстi  туынды  сөздер  сөйлемде  сын-қимыл  пысықтауыш  қызметiн 
атқарған:  ерсiз  тул  ердi  (35),  күнәсiз  өлтүрдi  (107),  йолсыз,  тадбирсiз  болса 
(102), кеңәчсiз барыб (55). 
Есiмдi тiркестердiң қызметi екi түрлi: 
1.  Сан-мөлшер,  шаманы  бiлдiрiп,  мөлшер  пысықтауыш  болған:  хисабсыз 
маруард (30), сансыз беклер (4), ғайатсыз ләшкер (4), ниhайатсыз ханлар (4). 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 

36 
 
Отарбекова Ж.К. Ортағасырлық ескерткіш тіліндегі қос қызметті қосымшалар 
 
 
2. Заттың сынын бiлдiрiп, анықтауыш болған: китабсыз қаум (16), сусыз от 
(11), ерсiз тул (31), истасыз уарап (29). 
-сыз  жұрнағының  шығу  тарихын  ғалымдар  чуваш  тiлiндегi  сылу  (сыру) 
мағынасын  беретiн  "сыр"  етiстiгiмен  байланыстырады  [9.126].  Ал  екiншi  бiр 
ғалымдар  оны  құранды  (-сы-з)  аффикс  деп  қараған  [10].  М.Томановтың 
көрсетуiнше,  -сыз  өзiнiң  шығу  тегi  жағынан  -сар  аффиксiмен  ұялас.  Көне  түркi 
ескерткiштерiнде  кездесетiн  -сыра  (қаған  сыра  -  қансыра  -  қансыз  қалу) 
қосымшасы  осы  ұядан  тараған  [11.183-184].  Томанов  бұл  жерде  М.Қашқари 
еңбегiне  сүйенедi.  М.Қашқари  -сы  аффиксi  туралы  былай  деп  жазған  "Егер  -са 
қосымшасындағы  а  әрпiн  ы  әрпiмен  алмастырса,  оның  мағынасы  өзгередi  (бұл 
жерде -са  - шартты рай формасы туралы айтып отыр). Яғни қосымша қосылған 
түбiрдiң өзгерiске түсетiнi байқалады. Мысалы: сүчiк сусыды - шарап су сияқты 
болды,  үзүм  ачықсыды  -  жүзiм  ащы  болып  кеттi.  Бұны  бiр  нәрсенiң  екiншi  бiр 
сапаға  айналуы  туралы  қолдануға  болады"  [12.103].  М.Қашқари  көрсеткен  мән 
қазақ  тiлiндегi  -сы  аффиксiнiң  алғашқы  мағынасы  болса,  -з  аффиксi  - 
болымсыздықты бiлдiретiн қосымша. 
-дағ,  -дек,  -тек  аффикстерi  шежiре  тiлiнде  сiлтеу  есiмдiктерi  мен  зат 
есiмдерге  қосылып,  заттың  сынын,  сипатын  түбiр  бiлдiретiн  мәнмен 
байланыстыра көрсету  қызметiн  атқарған:  йапрақ  дек,  ач  арслан  тек,  инжу  дек, 
йер хучагi дек, ошбунуң дағ, мунуң дек. 
Ескерткiштегi 
-дағ,-дек,-тек 
қазiрде 
-дай,-дей,-тей 
тұлғаларында 
қолданылады.  Соңғы  к,қ,ғ,  дыбыстарының  -й-ге  ауысуы  түркi  тiлдерiне  тән 
құбылыс.  Бұған  қазiргi  түркi  тiлдерiнiң  кейбiреулерiнде  бастапқы  формасының 
сақталғандығы дәлел: хакас: ондағ (такой), мындағ (эдакий), тува: қандағ (какой), 
ұйғыр: андағ (такой). 
Зат  есiмдерден  жасалған  -дағ,  -дек,  -тек  аффикстi  туынды  сөздер  де, 
есiмдiктерден  жасалған  осындай  туынды  сөздер  де  есiмдi  анықтауыштық 
қатынастағы сөз  тiркестерiнiң  бағыныңқы сыңарын құраған: йер хучағы дек ақ 
орда (7), мунуң дек оғлан (20), ошбунуң дағ қаум (12), мунуң дек тафсилда (24). 
Ал  етiстiктi  тiркестердiң  құрамында  оның  бағыныңқы  сыңарын  құрап, 
сөйлемнiң  пысықтауышы  қызметiн  атқарады:  йапрақ  дек  тiтiрер  ердi  (3,4),  ач 
арслан тек жаулан қылур(6), инжу дек сачылды (6), мунуң дек керек (102). 
Туынды  сөздер  қай  сөз  табынан  жасалып,    қандай    қызмет  атқарғанына 
қарамастан,  туынды  сөз  мағынасы  түбiр  бiлдiретiн  мағынадан  алшақтап 
кетпеген.  Әрi  -дағ,-дек,-тек,  -тiң  бөлек  жазылып,  тектес,  секiлдi  деген  мағына 
беруi  бұларды  сөз  тудырушы  қосымша  ретiнде  қарау  керек  пе  деген  ой 
тудырады. Екiншi жағынан, мұндай қосымшалар арқылы жасалған сөздер сөздiк 
құрамға енiп, сөздiктiң реестрiне кiре алмайды. Сондықтан да болар, И.Маманов 
мұндай форманттарды функциялық формалар деп атаған [13.27-28]. 
Көптеген  түркологтардың  пiкiрiнше,  -дай,-дей,-дiң  ең  көне,  байырғы 
формасы, шығу төркiнi -тег (род,происхождение) сөзi. Мысалы: Хулас қыл, ла"л 
тег таш дын маңа бер - азат қыл, лағылдай тастан маған бер (ХШ.79). Профессор 
Қ
.Жұбанов  бұл  қосымшаның  "тег" және "тегiн" (род, происхождение менен
  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 

37 
 
Отарбекова Ж.К. Ортағасырлық ескерткіш тіліндегі қос қызметті қосымшалар 
 
 
царский  сын,  малыш,  дитя)  сөздерiнен  шыққандығын  дәлелдей  келiп,  қазақ 
тiлiндегi  -дай/-дей,  -тай/-тей  (салыстыру  қосымшасы    қазiргi    ұйғыр,    өзбек  
тiлдерiндегi  -тек  (-дек,-дағ),  орхон  жазбаларындағы  тег  (тәңрi  тек  -  тәңiрдей) 
тұлғалары "тег" түбiрiнен тараған дейдi [14. 65]. 
"Орхон-Енисей  ескерткiштерiнде  "теңрi  тег",  "бөрi  тег",  "қой  тег"  деген 
сөздер  кездеседi. Бұлар бөрiге  ұқсас,  қойға ұқсас,  тәңiрге  ұқсас  деген мағынада 
емес,  бөрi  тектес,  қой  тектес,  тәңiрi  тектес  деген  мағынада  жұмсалса  керек. 
Сонда  "тегтiң"  алғашқы  мағынасы  "род",  "происхождение"  болса,  кейiн  келе 
сияқты, ұқсас (подобно)  деген мағынаға ауысуы мүмкiн" [15.105]. 
А.М.Щербактың  пайымдауынша,  бұл  бастапқыда  аффикс-послелог  болып, 
кейiннен  жұрнаққа  айналса  [16.  28],  кейбiр  ғалымдар  мұны  септiк  жалғауы 
ретiнде қарастырады (П.М.Мелиоранский, Э.Тенищев, В.Котвич). 
-дай  аффиксiн  те,  де  етiстiгiнен  таратушылар  да  бар  (Ж.Дени,  Г.Рамстедт, 
Н.К.Дмитриев,    А.Н.Кононов).    Ақшалай,    тириклай  (тiрiлей),  бутунлай 
сөздерiндегi  қосымшаларды  -ла-й  (ин)  тұлғасына  талдап,  мұндағы  -ла  -  етiстiк 
тудырушы қосымша деген профессор А.Н.Кононовтың дәлелiнiң негiзсiз екенiн 
С.М.Исаев көрсеткен болатын [17.121]. 
Н.К.Дмитриев  -дай,-дей  қосымшасының  тию,  жанасу  мәнiндегi  дег,  тег 
етiстiгiнен  шыққандығын  айтса  [18.115],  А.Н.Кононов  "дейiн,  шейiн 
мағынасындағы тег, дег септеулiгi (послелог) көсемше тұлғалы (теги, деги, тегин, 
дегин) "тию, жету,  жанасу" мәнiндегi тег, дег етiстiгiне саяды", дей келiп, шылау 
мен қосымшаның шығу төркiнiн екi басқа деп көрсетедi [19,285]. Тарихи дамуы, 
тұлғалық-семантикалық  сипаты  жағынан  тег  және  шег  әрi  есiм,  әрi  етiстiк 
мәнiндегi  жеке  сөзден  қалыптасып,  дамығаны  анықталып  отыр.  Бұған  аталған 
аффикстiң  әрi  есiм,  әрi  етiстiк  (айтғу  дек,  барғу  дек)  болып,  тұйық  етiстiк 
тұлғасына  тiркесу  фактiлерi,  сондай-ақ,  ескерткiштегiдей,  бiрде  есiммен,  бiрде 
етiстiкпен тiркесуi негiз болса керек. 
-ча,-че,-чә.  Аффикс  шежiреде  етiстiктерге  де,  есiм  сөздерге  де  жалғанған: 
йеткүнче (66), йетмегүнче (57), түркiче (51), дәстүрiнче (46), барча (3,4), сонуча 
(16), нече (30). Мағыналық жағынан қолданыстары әр түрлi: 
1. Етiстiктiң есiмше тұлғасына жалғанып, мезгiлдi бiлдiретiн сөздер жасаған: 
Уа  Жебе  нойан,  уа  Сүбудай  бахадурны  султан  Мухаммед  Хоразм  шаh  (ның) 
артыдын қудыра йiбердi, та Хорасан уа Ираққа йеткүнче (66). 
2.  Зат  есiмдерге  жалғанып,  салыстыру,  ұқсату  мәнiн  берген:  Түркiче  күн 
хисабын  дан  йетмiш  екi  йыл  умр  кечурдi  (51).  Уа  базисыны  монғол  дәстүрiнче 
нигах қылыб ердi (46). 
3. Есiмдiктерге жалғанып, мөлшер, өлшемдi бiлдiрген: Исм жинс лафз моғол 
йер  сонуча  кечтiлер  (16).  Бiр  нече  мадад  дын  соң  хамила  болды  (31).  Барча 
мамлакатларны алыб, насрат қылычын чапыб,... өзiне қул қылдурды (4). 
Аффикстiң  шығу  тегiн  ғалымдардың  көпшiлiгi  шақ    (уақыт,  мезгiл,  кез, 
кезең)  сөзiмен  байланыстырады  (Қ.Жұбанов,  О.Бетлингк,  Н.К.Дмитриев, 
С.М.Исаев,  Б.Сағындықұлы).  Б.Сағындықұлының  бұл  аффикстi  "шаңқай  түс" 
фразеологизмiндегi "шаң" формасымен салыстыруы көңiлге қонымды. "Өйткенi,  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 

38 
 
Отарбекова Ж.К. Ортағасырлық ескерткіш тіліндегі қос қызметті қосымшалар 
 
 
- дейдi ол, - бұл мезгiл күннiң ең биiкке көтерiлген тұсы. Көне "шаң" сөзi мен күн 
сөзi  -  тең...  Сөйлеу  тiлiнде  тұс  киiз  -  түс  киiз  деп  айта  бередi.  Яғни  -тұс-түс 
сингармониялық    варианттар:    -қ  (немесе  -ақ)  жұрнағы  көтерiлу  мағынасын 
бередi: -ай молшылықты  бiлдiредi.  Соның негiзiнде "шаң түс" фразеологизмiнiң 
таза  этимологиялық  мазмұны:  "күн  шақырайған  тұс"  немесе  "күн  биiкке 
көтерiлген  тұс"  болып  аударылады.  Шан  тұлғасының  "күн"  мағынасын 
бергендiгiн бүкiл дүние жүзi тiлдерiнiң фактiлерi қуаттайды" [20.116]. 
Аталған 
қосымшаларға 
қатысты 
этимологиялық 
зерттеулер 
бұл 
аффикстердің  синкретті  тұлғалар  екендігін  көрсетеді.  Сонымен  қатар 
қосымшалардың мағынасын олардың сөз құрамындағы қызметінен бөліп қарауға 
болмайды.  Қарастырылып  отырған  қосымшалардың  қандай  қызметте  (сөз 
тудыру,  форма  тудыру)  жұмсалғаны  олардың  қолданысына,  қандай  сөз  табына 
жалғанып қолданылғанына да байланысты екендігін байқаймыз.              
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Уәлиханов Ш. Шығармалар жинағы. І том. 1961. 
2.
 
Марғұлан Ә. Күміс сандық құпиясы //Қазақ әдебиеті. 1981. 1-қаңтар. 
3.
 
Сыздықова  Р.  «Жами  ат  тауарих»  тіліндегі  тұрақты  тіркестер  //Кітап:  Ескі  түркі  жазба 
ескерткіштері туралы зерттеулер. А., 1983. 
4.
 
Сыздықова  Р.  «Жами  ат  тауарих»  тілінің  зерттелуі  //ҚазССР  ҒА  Хабарлары,  тіл-әдебиет 
сериясы. 1979. №1. 1-9-б. 
5.
 
Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. А., 1986.  
6.
 
Серебренников  Б.А.,  Гаджиева  Н.З.  Сравнительно-историческая  грамматика  тюркских  языков. 
М., 1986. 
7.
 
Севортян  Э.В.Аффиксы  именного  словообразования  в  азербайджанском  языке.  Опыт 
сравнительного исследования. А., 1999. 
8.
 
Сыздықова  Р.,  Қойгелдиев  М.  Қадырғали  би  Қосымұлы  және  оның  жылнамалар  жинағы.  А., 
1989. 
9.
 
Гарипов Т.М. Башкирское именное словообразование. Уфа, 1959. 
10.
 
Баскаков  Н.А.  К  вопросу  о  происхождении  условной  формы  на  –са,-се  в  тюркских  языках. 
Академику В.А. Гордлевскому к его 75-летию. М.-Л., 1953. 
11.
 
Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А., 1988. 
12.
 
М.Қашқари. Түбі бір түркі тілі. (аударма). А., 1993. 
13.
 
Маманов Ы. Қазіргі қазақ тілі. А., 1973. 
14.
 
Жұбанов Қ.Исследование по казахскому языку. А., 1966. 
15.
 
Тұрғанбаева  Б.  -дай,-дей  қосымшаларының  шығу  тарихынан.  Кітап:  Қазақ  филологиясы.  2-
кітап. А., 1975. 
16.
 
Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков. Л., 1987. 
17.
 
Исаев  С.М.  Из  истории  развития  послелогов  дейін,  шейін  и  аффиксов  –ша,-ше,  дай-дей  в 
казахском языке //Вопросы казахского языка и литературы. А., 1970. Вып. VІІ.  
18.
 
Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. М.-Л., 1948. 
19.
 
Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. М.-Л., 1960. 
20.
 
Сағындықов Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. А., 1994.  
 
 
 
 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
 

39 
 
Д.Т.АЙТБАЕВ  
филология ғылымдарының кандидаты 
Әндіжан мемлекеттік университетінің доценті 
   
СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІНІҢ ИЕРАРХИЯСЫ 
 
В  статье  досконально  исследуется  иерархия  членов  предложения  в  традиционном 
языкознании. 
 
The author of the article thoroughly studies the hierarchy of parts of the sentence. 
 
Сөйлем мүшелерінің концепциясы еш уақытта да бір түрлі болған емес. 
Мұндай мәселелер бойынша түрлі-түрлі көзқарастар әр дәуірде емес, бәлкім 
бір дәуірдің өзінде пайда болған. 
Атрибутивтік логиканың әсерінен тілшілер бастауыш пен баяндауышты 
бас  (негізгі)  мүшелер,  яғни  тұрлаулы  мүшелер,  ал  қалған  мүшелерді  екінші 
дәрежелі мүшелер, яғни тұрлаусыз мүшелер деп есептейді [1]. 
Тұрлаулы мүшелер сөйлем құруға негіз болатын бас мүшелер саналады 
да,  сөйлем  атаулының  грамматикалық  ұйытқысы  болады,  ал  тұрлаусыз 
мүшелер  бас  мүшелердің  маңына  топтанып  не  тікелей  соларды  анықтап, 
толықтап, пысықтап тұрады [2]. 
Сөйлем  құрамындағы  сөздер  өзара  тіркесу  арқылы  белгілі  уақытта 
сөйлем мүшесі болып есептелмейді, басқаша айтқанда, сөйлемдегі бір сөздің 
сөйлем  мүшесі  болуына  сонымен  тіркескен  басқа  сөз  себепкер  болады. 
Мысалы,  бастауыштың  баяндауышпен  байланысына  қарап,  анықтауышты 
анықталатын сөзіне, қатысына қарай сөйлем мүшесі деп есептейміз. 
Сөйтіп,  көп  құрамды  сөйлемдерді  бөлшектегенде,  олардың  ішіндегі 
сөздердің лексикалық мағыналарына қарамай, лексикалық мағыналары толық 
сөздердің  тіркесуі  нәтижесінде  пайда  болған  грамматикалық  мағыналарына 
қараймыз.  Ол  мағыналар:  бастауыш-баяндауыштық,  толықтауыштық, 
анықтауыштық  және  пысықтауыштық.  Сөйлемде  осылардай  грамматикалық 
мағыналарға  ие  болып,  синтаксистік  қызмет  атқарып  тұратын  сөздерді 
сөйлем мүшелері дейміз [3]. 
Аристотельдің логикасы негізінде майданға келген дәстүрлі тіл білімінде 
әрбір  сөйлемнің  құрамында  бастауыш  пен  баяндауыштың  қарым-қатынасы 
жатады,  бастауыш  –  баяндауыш  анықтайтын  белгінің  хабаршысы,  яғни  сол 
арқылы  жеткізіледі,  ал  баяндауыш  бастауыштың  белгісін  білдіретін  мүше 
саналады.  Бұл  жолды  қолдаушылар  бастауыш  пен  баяндауыштан  басқа 
мүшелерді  екінші  дәрежелі  мүшелер  есебінде  санайды  да  бас  мүшелердің 
біріне, яғни тұрлаулы мүшелердің біріне байланысып, сөйлемнен анықталған 
мазмұнды  кеңейтіретіндігін  айтып  өтеді.  Бұл  жағдай  екінші  дәрежелі 
мүшелердің  сөйлемдегі  орны  бір  түрлі  емес  екендігін,  сонымен  бірге,  әрбір 
мүше өз ішінде майда бөлшектерден құралған бір бүтін екендігін түсіндіріп 
бере алмайды. 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Айтбаев Д.Т.
 
Сөйлем мүшелерінің иерархиясы 

40 
 
 
 
 
ХІХ ғасырдың жартысынан бастап пайда болған «көзқарас» логикасына 
қарағанда,  басыңқы  есебінде  тек  қана  предикат  тұрады.  Көзқарас 
логикасының  әсерінен  тіл  білімінде  сөйлемнің  «бір  шыңды»  (шоқылы) 
теориясы  пайда  болды.  Бұған  қарағанда,  сөйлемнің  конститутив  элементі 
предикат,  қалғандары  осы  предикат  валенттіктерін  реалдастырушы, 
грамматикалық  жағынан  оған  бағыныңқы  болған  мүшелер  (компонент)  – 
аргументтер  немесе  актанттар  болып  саналады.  Бастауыш  та  предикат 
актанты есебі бойынша толықтауыштар қатарынан орын алады. 
Сөйлемді  мүше-мүшелерге  ажыратуда  қайсы  негізге  сүйену  керектігі 
негізгі  орын  иелейді.  Осы  күнге  дейін  тіл  білімінде  сөйлем  мүшелерін 
ажыратуда  негізгі  басты  мөлшер  (нызам)  болып  синтаксистік  бірліктердің 
бағынышты  байланысы  есептелінді.  Бағыныңқылық  байланысқа  түспеген 
синтаксистік  бірліктер  сөйлем  мүшелерінің  рубрикасынан  шетте  қалады, 
сондықтан бұл бүтінді бөлшектерге ажырату заңдылығына тура келмейді. 
Сөйлем  мүшелерінің  сөйлемдегі  орнына  қарай  дәрежеленуде  де  тіл 
білімінде бір түрлі пікір айтылмаған, тіптен жоқтың қасы. 
«Көзқарас»  логикасына  негізделген  тіл  білімінде  әрбір  сөйлемнің 
мазмұндық және грамматикалық негізі баяндауыш болып саналады. Міне осы 
екінші теория бойынша сөйлем құрамындағы әрбір мүше (бөлшек) өз ішінде 
майда  бөлшектерден  құрала  алатын  бір  бүтіндік  болуы  мүмкін.  Сөйлем 
мүшелері  белгілі  бір  синтаксистік  позицияда  тұрып,  негізгі  таяныш  нүктесі 
болып 
саналатын 
баяндауышқа 
(предикатқа) 
байланысады. 
Олар 
баяндауыштың  «бос  орындарын»  толтырады  да,  соған  қарай  белгілі  бір 
позицияда келеді. 
Баяндауыштың  «бос  орындарын»  толтырып,  белгілі  бір  синтаксистік 
позицияда  келетін  бастауыш,  пысықтауыш,  толықтауыш  позициясындағы 
синтаксистік  бірліктер  заттық  жағынан  бір  морфологиялық  форма  немесе 
бірнеше морфологиялық формалардан құралады. 
И.Б.Долининаның пікірінше, мұндай синтаксистік бірліктер, бір жағынан 
алғанда,  өз  ішінде  синтаксистік  жағынан  бөлшектену  қасиетіне  ие,  екінші 
жағынан,  бір  бүтін  түрінде  сөйлем  құрамында  бір  сөйлем  мүшесі  сияқты 
қатысып  отырады.  Бұл  жоғарыдағы  синтаксистік  бірліктердің  ішкі 
синтаксистік  байланысы  толымды  сөйлемге  қарай  белгіленіп,  олардың 
функциялануы  тек  қана  осы  синтаксистік  бірліктердің  өзіне  ғана  сай 
келетіндігін көрсетеді. 
Сөйлем  құрамындағы  сөз  формалары  әрдайым  тығыз  байланыста 
болады.  Осы  байланыс  синтаксистік  талдауға  позиция  түсінігін  алып  кіруге 
мүмкіндік  жаратады.  Позицияны  бұлайша  түсіну  белгілі  бір  сөйлеу  процесі 
цепінде  (шынжыр)  бір  мүшенің  (орган)  позициясы  басқасына  негізделе 
отырып белгіленбеуін, яғни позицияға қарай  тәуелсіздігін  анықтайды. Міне,  
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Айтбаев Д.Т.
 
Сөйлем мүшелерінің иерархиясы 

41 
 
 
 
осы  мүше  (орган)  сөйлем  құрылысының  орталығы,  байланыс  цепін 
(шынжыр) құрайтын таяныш нүктесі болып саналады. 
Тіл  білімі  тарихында  бір  шыңды  (шоқылы)  теорияның  пайда  болуы 
немесе  майданға  келуімен  осындай  негізгі  қызметті  баяндауыш  атқара 
алатындығы туралы пікір кең таралды.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Нурманов  А.,  Искандарова  Ш.  Умумий  тишунослик.  Андижан:  -  2007.  –Б.  111;  А.Ғуломов, 
М.А.Асқарова.  Ҳозирги  ўзбек  тили.  Синтаксис.  Тошкент:  -1965.  –Б.  74;  М.З.Зәкиев.  Хәзәрге 
татар әдәби теле синтаксисы һәм пунктуацияс. Казан. – 1984. –Б. 72-84. 
2.
 
Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. Алматы: Жазушы. -1982. –Б. 84. 
3.
 
Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Санат. - 1997. –Б- 99. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 

42 
 
А.Т.ШАРАПИДЕНОВА  
кандидат филологических наук, доцент 
КазНУ им. аль-Фараби 
РАБОТА НАД УСТОЙЧИВЫМИ ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИМИ 
СОЧЕТАНИЯМИ 
Бұл мақалада физика және математика салаларында кездесетін терминологиялық үндестіктің 
қалыптылығы  зерттеледі.  Физика-математика  факультеттеріндегі  білімгерлердің  жиі  қолданатын 
салалы терминдері қарастырылады. 
 
This article deals with study of steady terminological combinations in the sphere of Mathematics and 
Physics. The author of the article presents some special terms, frequently used by students of Physics and 
Mathematics.  
 
 
Типовая  учебная  программа  по  русскому  языку  (Образование  высшее 
профессиональное. КазНУ им. аль-Фараби. Алматы, 2010 г.) предусматривает 
в  основном  изучение  научного  стиля  речи.  В  лексическом  строе  научной 
речи, как известно, господствуют термины, точно и однозначно называющие 
предмет,  явление  или  понятие,  а  также  раскрывающие  их  содержание.  В 
основе любого термина лежит научно построенная дефиниция. Научная речь 
актуально  оперирует  не  только  отдельными  терминами,  выраженными 
отдельными словами, но и целыми многокомпонентными словосочетаниями, 
которые  строятся  обычно  по  принципу  последовательной  лексической 
конкретизации 
определенного 
понятия. 
Эти 
многокомпонентные 
терминологические  сочетания  носят  устойчивый  характер.  Они  закреплены 
за  определенной  сферой  науки.  Например,  часть  речи,  множественное 
число,  крылатая  фраза,  однородные  члены  предложения  –  из  области 
языкознания;  грудная  клетка,  сердечная  перегородка,  кесарево  сечение, 
магнитная  буря  –  из  области  медицины;  логическая  цепь,  инструмент 
познания, стоять на точке зрения – из области философии и т.д. 
В  данной  статье  мы  остановимся  на  устойчивых  терминологических 
сочетаниях  из  области  физики  и  математики.  Нами  выбраны  10  таких 
устойчивых  терминологических  сочетаний,  которые  практически  часто 
употребляются  студентами  физико-математического  факультета.  Они  
следующие:  уравнение  с  тремя  неизвестными,  поставить  знак  равенства, 
довести до точки кипения, настроить на высокую волну, привести к общему 
знаменателю,  перенести  центр  тяжести  на…,  находиться  на  точке 
замерзания, по теории относительности, коэффициент полезного действия, 
выйти на орбиту. 
Сначала  студенты  определяют  конкретную  сферу  употребления  этих 
устойчивых  терминологических  сочетаний  (далее  УТС).  Они  в  основном  из 
области  физики,  математики,  но  некоторые  относятся  и  к  области  химии, 
например: довести до точки кипения и находиться на  точке замерзания.  
Следующий  этап  работы  сводится  к  теоретической  формулировке  этих 
УТС. Студенты должны сформулировать, может и приблизительно, их суть. 
Тем самым  одновременно  предоставляется  возможность  проверки  базовых  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Шарапиденова А.Т.
 
Работа над устойчивыми терминологическими сочетаниями
 
 

43 
 
 
 
знаний  студентов.  Например,  на  доске  записывается  такая  формулировка 
понятия коэффициент полезного действия (КПД) – это отношение полезно 
использованной энергии к затраченной энергии. Записывают и формулу КПД. 
Или же между такими-то дробями можно ставить знак равенства.   
И так до конца определяется дефиниция всех указанных УТС. Одновременно 
проверяется правильность речи. Во время теоретической формулировки этих 
УТС наши студенты переводят определенные трактовки на русский язык, что 
требует  напряженной  мыслительной  трансформации.  В  целом  работа  над 
указанными  выше  УТС  требует  от  студентов  активизации  ума,  памяти  и 
творческой инициативы. 
Следующий этап представляет собой более сложную абстрагированную 
работу.  Она  необходима  для  перехода  к  конечной  цели  –  для  выработки 
навыков  использования  этих  УТС  в  широкой  сфере  жизни.  Необходимо 
рядом  с  указанными  УТС  определить  некую  суть,  доминанту  этих  понятий. 
Так,  например,  уравнение  с  тремя  неизвестными  считается  очень  сложным 
уравнением  по  сравнению  с  одним  или  с  двумя  неизвестными.  После 
определенного обсуждения подбирается то понятие, которое более подходит 
как суть или доминанта каждого УТС и записывается рядом. Так, уравнение с 
тремя  неизвестными  представляет  собой  сложность;  поставить  знак 
равенства  –  равенство;  довести  до  точки  кипения  –  предел;  выйти  на 
орбиту  –  апогей;  настроить  на  высокую  волну  –  достижение  высоты; 
привести к общему знаменателю – необходимое условие; перенести центр 
тяжести на…– переложить на кого-то; находиться на точке замерзания – 
застой;  по  теории  относительности  –  закономерность;  коэффициент 
полезного действия – соотношение.  
Затем  надо  переходить  к  следующему,  самому  важному  этапу.  Чтобы 
расширить  кругозор  и  языковые  способности  студентов,  предлагается  
использование  этих  УТС  в  другой,  ненаучной  сфере.  Для  этого  со  стороны 
преподавателя  требуются  хорошие  примеры.  Опираясь  на  основное 
семантическое  содержание  изучаемых  УТС,  студенты  должны  попытаться 
перенести  эти  понятия  в  более  широкую  сферу  (в  бытовую,  общественную, 
политическую и т.д.)  
Долгие годы проблема Чечни, например, для руководства России была, 
по  существу,  трудно  разрешимой  как  уравнение  с  тремя  неизвестными. 
Можно  сделать  некоторый  экскурс  к  этим  событиям,  ибо  считается,  что 
современные образованные люди должны знать все об одном и немного обо 
всем.  И  политику  тоже  должны  знать  в  том  числе.  Так  постепенно 
формируется  у  студентов  общественное  сознание.  После  определенной 
проделанной  работы  составляется  предложение  Чечня  долгие  годы  для 
руководства  России  была  уравнением  с  тремя  неизвестными.  Если 
отпустить эту 
республику,  то есть, решив  вопрос  с одним  уравнением,  
то теряется
  

44 
 
 
 

45 
 
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №2, 2011 
 
Шарапиденова А.Т.
 
Работа над устойчивыми терминологическими сочетаниями
 
 
 
 
целостность  страны.  Оставаясь  в  составе  России,  боевики  не  переставали 
совершать теракты, то есть, не решалась проблема и по второму уравнению. 
Разумеется,  нужно  найти  решение  третьего  уравнения.  Новое  руководство 
России сегодня, можно считать, находит решение этого сложного вопроса, то 
есть,  находит  решение  уравнения  с  тремя  неизвестными.  По  аналогии 
студенты  могут  придумывать  и  свои  примеры.  Например,  есть  какие-то 
проблемы у них в своем окружении, которые просто не решаются. 
В  жизни  много  примеров,  когда  можно  сравнить  и  поставить  знак 
равенства.  Например,  проходят  в  различных  странах  выборы,  которые 
должны  быть  альтернативными.  Электорат  должен  иметь  право  выбора.  И 
тут  возникает  ситуация  –  можно  ли  поставить  знак  равенства  между 
кандидатами. Студенты обычно легко приводят примеры.       
Довести до точки кипения могут преподавателя и студенты, поэтому 
здесь тоже особых трудностей не бывает. 
Перед  экзаменом  или  перед  спортивными  соревнованиями  студенты 
обычно подбадривают друг друга, то есть настраивают на высокую волну.                
Жизнь  студентов  в  общежитии  необходимо  привести  к  общему 
знаменателю, чтобы был порядок, чистота в комнатах. Они ведь приехали из 
разных  регионов,  воспитывались  в  разной  среде,  привычки  разные.  Много 
домашних  ребят,  где  мать  за  них  все  делала,  а  в  условиях  общежития  надо 
соблюдать общие правила.  
При  выполнении  каких-то  работ  приходится  перенести  центр 
тяжести  на  кого-то.  Например,  в  каждой  семье  центр  тяжести  падает 
конкретно  на  кого-  то  из  главных  членов  семьи:  на  отца  или  на  мать. 
Студенты  наши  гордые,  часто  заявляют,  что  центр  тяжести  падает  на  отца, 
хотя  в  реальной  жизни,  львиная  доля  тяжести,  наверное,  падает  на  мать. 
Здесь  тоже  есть  благоприятный  момент  для  проведения  воспитательной 
работы. Студенты легко справляются с этим УТС. 
В  городе  много  новостроек,  которые  по  каким-то  причинам  не 
завершены.  Долгие  годы,  например,  Дворец  студентов  КазНУ  стоял 
незаконченный, и мы составляли такое предложение: Строительство Дворца 
студентов находится на точке замерзания. 
В  жизни  многие  вопросы,  к  сожалению,  решаются  по  теории 
относительности. Этому примеров много. Студенты свободно составляют 
свои предложения. Заодно есть повод поговорить об Эйнштейне, о его теории 
относительности.  
Весьма  полезную  работу  можно  провести  при  обсуждении  УТС 
коэффициент  полезного  действия.  Каждый  человек  на  свой  рабочий  день 
планирует определенные мероприятия. Их может быть за день 5 или 6, а то и 
все  10.  Вечером  же  подводит  итоги.  Оказывается,  что  сделано  все,  что 

46 
 
планировалось.  Значит,  день  был  удачный,  а  коэффициент  полезного 
действия  
 
 

47 
 
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №2, 2011 
 
Шарапиденова А.Т.
 
Работа над устойчивыми терминологическими сочетаниями
 
 
 
 
можно  считать  на  все  100%.  А  иногда  результат  выходит  другой:  там 
закрыто, там не успел и т.д. В итоге из запланированных дел не реализована и 
половина.  Значит  коэффициент  полезного  действия  на  этот  день  где-то 
50%.  Бывают  дни  и  вовсе  безрезультативные.  Тогда  говорят:  КПД 
(коэффициент полезного действия) у меня сегодня 0. Но и здесь студентам 
надо  внушить,  что  они  должны  каждый  день  узнавать  что-то  новое  и 
полезное,  читать  больше.  Вообще  студенческие  годы  считаются  временем 
чтения  художественной  литературы,  необходимой  для  формирования 
личности.  
Все  эти  примеры  по  трансформации  определенных  устойчивых 
терминологических  сочетаний  посильны  образованным  людям,  которые 
хорошо  знакомы  с  их  теоретической  основой.  Зная  основную  суть  этих 
устойчивых терминологических сочетаний, студенты могут их употреблять в 
повседневной бытовой сфере. Эти устойчивые терминологические сочетания 
уместно  употребляются  интеллигентными  людьми.  Наша  конечная  цель  и 
заключается  в  том,  чтобы  формировать  настоящих  интеллигентов,  которые 
способны к пониманию, к восприятию нового. 
Интеллигентность  надо  развивать,  тренировать,  чему  должна  служить 
каждая наша работа. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

48 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
 
А.С.КАРПЫКБАЕВА 
кандидат педагогических наук 
МКТУ им. А.Ясави 
 
С.Б.БЕЙСЕМБАЕВА 
кандидат филологических наук 
МКТУ им. А.Ясави 
 
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ МУЛЬТИМЕДИЙНЫХ ТЕХНОЛОГИЙ  
ПРИ ОБУЧЕНИИ РУССКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ 
 
Мақалада орыс әдебиеті сабақтарында мультимедиалық технологияларды қолданудың тиімді 
жолдары көрсетілген. 
 
The  author  of  the  article  presents  some  methods  of  employment  of  multimedia  technological 
approach to teaching Russian Literature in class. 
 
В  настоящее  время  на  основе  мультимедийных  технологий  в 
профессиональном образовании создаются современные мультимедийные курсы 
обучения по различным дисциплинам. Основным нормативным документом при 
построении  курсов  является  рабочая  программа  (силлабус).  Её  формирование 
осуществляется  на  основании  государственного  общеобязательного  стандарта, 
типовой программы. 
Применение  мультимедийных  технологий  на  уроках  русской  литературы 
позволяет  изменить  способы  доставки  учебного  материала,  традиционно 
осуществляемого  во  время  лекций,  с  помощью  специально  разработанных 
мультимедийных курсов. При этом качество усвоения теоретического материала, 
не  уступающее  тому,  которое  достигается  при  чтении  лекций,  может  быть 
достигнуто  за  счет  создания  компьютерных  обучающих  программ  и 
использования телекоммуникаций в учебном процессе. 
Для  организации  изучения  теоретического  материала  в  составе 
мультимедийных курсов могут быть использованы: 
-  Традиционные  аналоговые  обучающие  издания:  электронные  тексты 
лекций, опорные конспекты, методические пособия для изучения теоретического 
материала. 
-  Видеолекция.  Лекция  преподавателя  записывается  на  видеопленку. 
Методом  нелинейного  монтажа  она  может  быть  дополнена  мультимедиа 
приложениями,  иллюстрирующими  изложение  лекции.  Такие  дополнения  не 
только обогащают содержание лекции, но и делают ее изложение более живым и 
привлекательным  для  студентов.  Несомненным  достоинством  такого  способа 
изложения теоретического материала является возможность прослушать лекцию 
в любое удобное время, повторно обращаясь к наиболее трудным местам. 
-  Мультимедиа  лекция.  Для  самостоятельной  работы  над    лекционным 
материалом  могут  быть  разработаны  интерактивные  компьютерные  обучающие 
программы.  Это  учебные    пособия,    в    которых    теоретический  материал 
благодаря использованию мультимедиа средств структурирован так, что каждый 
обучающийся  может  выбрать  для  себя  оптимальную  траекторию  изучения 
материала,  удобный  темп работы  над  курсом  и способ  изучения, максимально  

49 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Карпыкбаева А.С.,
 
Бейсембаева С.Б.
 
Использование мультимедийных технологий при обучении...  
 
 
соответствующий  психофизиологическим  особенностям  его  восприятия. 
Обучающий  эффект  в  таких  программах  достигается  не  только  за  счет 
содержательной части и дружественного интерфейса, но и за счет использования, 
например,  тестирующих  программ,  позволяющих  студенту  оценить  степень  ус-
воения им теоретического учебного материала. 
Одной из основных организационных форм учебной деятельности являются 
семинары, которые формируют исследовательский подход к изучению учебного 
и научного материала. Теоретический характер семинаров определяет специфику 
применяемых  мультимедийных  курсов,  которые  должны  быть  представлены, 
главным  образом,  в  текстовом  виде.  К  числу  электронных  дидактических 
средств,  применяемых  на  семинарах,  можно  отнести  следующие:  хрестоматию, 
сборники  произведений,  опорные  конспекты  лекций,  электронный  учебник, 
учебное пособие и т.д. 
Внедрение  в  учебный  процесс  мультимедийных  курсов  обучения 
сопровождается  увеличением  объемов  самостоятельной  работы  студентов. 
Это,  в  свою  очередь,  требует  организации  постоянной  поддержки  учебного 
процесса  со  стороны  преподавателей.  Важное  место  в  системе  поддержки 
занимает проведение консультаций, которые теперь усложняются с точки зрения 
дидактических  целей.  Они  сохраняются  как  самостоятельные  формы 
организации  учебного  процесса,  и  вместе  с  тем  оказываются  включенными  в 
другие  формы  учебной  деятельности  (лекции,  практики,  семинары  и  т.д.).  Это 
требует  разработки  специальных  учебно-методических  изданий  справочного 
характера,  с  помощью  которых  обучающиеся  могли  бы  получать 
консультативную помощь. К их числу следует отнести мультимедийные издания: 
энциклопедии,  словари,  хрестоматии,  справочники  и  т.п.  Внеаудиторная 
самостоятельная  работа  студентов  (СРС)  относится  к  информационно-раз-
вивающим методам обучения, направленным на первичное овладение знаниями. 
СРС  включает  собственно  самостоятельную  работу  студентов  и  научно-
исследовательскую работу, осуществляемую под руководством преподавателя. В 
традиционной педагогике при очном обучении СРС включает в себя чаще всего 
лишь 
самостоятельную 
работу 
с 
литературой. 
С 
использованием 
мультимедийных курсов обучения возможности организации СРС расширяются. 
Самостоятельная  работа  с  исследовательской  и  учебной  литературой,  изданной 
на  бумажных  носителях,  сохраняется  как  важное  звено  СРС  в  целом,  но  ее 
основу  теперь  составляет  самостоятельная  работа  с  обучающими  программами, 
тестирующими системами, информационными базами данных. По существу все 
известные  виды  электронных  изданий  могут  служить  основой  для  организации 
СРС,  но  наиболее  эффективными  являются  мультимедийные  издания, 
основанные 
на 
мультимедийных 
технологиях. 
Расширение 
объема 
самостоятельной  работы  студентов  с  использованием  мультимедийных 
технологий  сопровождается  расширением  информативного  поля,  в  котором 
работает  студент.  Это  особенно  важно  для  организации  научно-

50 
 
исследовательской  работы,  которая  традиционно  сводится  к  проведению 
научных   студенческих     семинаров,    конференций,   выполнению   учебно-
 
 
 

51 
 
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №2, 2011 
 
Карпыкбаева А.С.,
 
Бейсембаева С.Б.
 
Использование мультимедийных технологий при обучении...  
 
  
исследовательских  заданий,  написанию  курсовых  и  дипломных  проектов. 
Мультимедийные  технологии  позволяют  использовать  как  основу  для  СРС  и 
НИРС  не  только  печатную  продукцию  учебного  или  исследовательского 
характера,  но  и  мультимедийные  курсы,  ресурсы  сети  Интернет  –  электронные 
базы данных, каталоги и фонды библиотек, архивов и т.д. 
Педагогический  контроль  является  одним  из  основных  видов  управления 
учебным  процессом,  поскольку  позволяет  осуществить  проверку  результатов 
учебно-познавательной  деятельности  студентов,  педагогического  мастерства 
преподавателя  и  качества  созданной  обучающей  системы.  Практически  все 
возможные  виды  контроля  могут  быть  реализованы  с  помощью  электронных 
изданий,  на  основе  специально  разработанных  компьютерных  программ, 
позволяющих снять часть нагрузки с преподавателя и усилить эффективность и 
своевременность контроля. Особенно эффективно использование компьютерных 
программ в системе текущего и промежуточного контроля. Специально разрабо-
танные  тестирующие  программы,  входящие  в  состав  мультимедийных  курсов 
обучения  содержат  тестовые  задания,  обеспечивают,  с  одной  стороны, 
возможность  самоконтроля  для  студента,  а  с  другой  -  принимают  на  себя 
рутинную часть текущего или итогового контроля. Компьютерная тестирующая 
система может представлять собой как отдельную программу, не допускающую 
модификации, так и универсальную программную оболочку, наполнение которой 
возлагается на преподавателя. 
Изменение  форм  учебной  и  педагогической  деятельности  обусловлено 
применением 
мультимедийных 
курсов 
обучения 
и 
приводит 
к 
перераспределению  нагрузки  преподавателей  и  студентов.  Использование 
мультимедийных  курсов  в  учебном  процессе  позволяет  изменить  характер 
учебно-познавательной 
деятельности 
студентов, 
активизировать 
самостоятельную  работу  с  различными  электронными  средствами  учебного 
назначения.  Наиболее  эффективно  применение  мультимедийных  курсов  в 
процессе  овладения  студентами  первичными  знаниями,  а  также  отработки 
навыков и умений, необходимых для профессиональной подготовки. 
На уроках литературы можно применять все виды мультимедиа: 

 
Компьютерные презентации;  
Это,  чаще  всего,  уроки,  посвященные  изучению  биографий  писателей, 
истории создания литературных произведений. 

 
Видеофайлы; 

 
Аудиофайлы. 
Особо  хочется  отметить  работу  с  видеоформатом  в  программе  Windows 
Movie  Maker.  Это  программа  для  обработки  видео,  которая  содержится  в 
Windows  Media  Bonus  Pack  –  мини  комплекс  для  создания  и  изменения  видео 
файлов  с  доступным  редактированием  видео  и  звука,  добавления  эффектов, 
титров и много чего другого.  

52 
 
Давно  известно  применение  на  уроках  литературы  документальных 
фильмов. Но текст старых учебных фильмов часто бывает морально устаревший, 
поэтому  можно  создать  свои  варианты  документальных  фильмов,  вернее,
  
 
 

53 
 
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №2, 2011 
 
Карпыкбаева А.С.,
 
Бейсембаева С.Б.
 
Использование мультимедийных технологий при обучении...  
 
  
накладывается 
свой 
звук 
на 
видеоряд, 
а 
также 
корректируется 
продолжительность фрагмента под формат урока. 
Видеофрагменты  художественных  фильмов  можно  применять  как 
иллюстрацию  изучаемого  произведения.  Вместе  с  тем  проводится  работа  по 
сопоставлению  авторской  и  режиссерской  интерпретации,  художественного 
текста  и  видеофрагмента.  При  знакомстве  с  произведением  художественной 
литературы  часто  требуется  историческая  справка.  Оправдано  создание 
видеороликов  по  таким  темам.  Сюжеты  содержат  исторические  справки  об 
изучаемых  авторах  и  произведениях,  событиях,  иллюстративный  и 
видеоматериал.  
Говоря  об  использовании  мультимедийных  курсов  обучения,  нельзя  не 
остановиться  и  на  другой  проблеме,  возникающей  параллельно.  Речь  идет  о 
соединении  традиционных  форм  обучения  с  компьютерными  и  построение  на 
этой  основе  целостной  эффективной  дидактической  системы.  В  условиях 
компьютеризации  важно  создать  у  обучаемых  адекватные  психологические 
установки  при  работе  с  мультимедийными  курсами  обучения,  избежать 
конфликта  в  содержании  и  организации  различных  форм  обучения,  найти 
оптимальные  виды  их  применения.  Анализ  опыта  использования  ЭВМ  в  вузах, 
проведенный  В.А.Новиковым  [1]  и  А.Я.Савельевым  [2],  свидетельствует  о 
возможности  использования  ППС  практически  во  всех  традиционных  формах 
организации  обучения  с  различными  весовыми  соотношениями  между 
традиционным и компьютерным их видами. К формам обучения, которые можно 
использовать, авторы относят лекцию, семинары, курсовые и дипломные работы, 
научно-исследовательские  работы,  все  виды  самостоятельного  обучения 
(аудиторного и внеаудиторного). 
Многие  трудности,  возникающие  при  использовании  мультимедийных 
курсов обучения, происходят вследствие того, что новые средства применяют с 
использованием старых методов, что на чисто эмпирической основе подходят  к  
решению  крупной  научной  проблемы,  принимая  во  внимание современные 
потребности педагогической практики. Поэтому очень актуально и своевременно 
предупреждение  В.П.Беспалько  о  необходимости  соблюдения  принципа 
целостности проектирования и использования педагогической технологии. «Если 
в  педагогическую  систему  в  качестве  технического средства обучения  вводится 
компьютер,  то  все  другие  элементы  педагогической  системы  должны  быть  в 
такой  степени  подстроены  под  него,  чтобы  получилась  качественно  новая 
совершенная  педагогическая  технология,  вычерпывающая  все  дидактические 
возможности компьютера» [3]. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.
 
Новиков В.А. Дидактическая эффективность АОС.- М.: НИИ ВШ, 1985. - 42 с. 
2.
 
Савельев  А.Я.  Развитие  методов  и  средств  автоматизированного  обучения  //  Сб.науч.тр.  -  М.: 
НИИВШ, 1987. - 182 с. 
3.
 
Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. - М.: Педагогика, 1989. - 192 с. 
 

54 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
 
Э.С.ӘДІЛБЕКОВА
 
 
филология ғылымдарының кандидаты
 
А.Ясауи атындағы ХҚТУ  
 
ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ БАТЫРЛАР ЖЫРЫНЫҢ ИДЕЯЛЫҚ 
ЖӘНЕ МАЗМҰНДЫҚ ҰҚСАСТЫҚТАРЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
В  статье  рассматриваются  проблемы  близости  и  отличительных  особенностей  идейной 

жүктеу/скачать 4,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: