А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №2, 2011

73 
 
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №2, 2011 
 
Таукебаева Р.Б., Абдирахова А.
 
Форсайтизм как социальное явление в романе Д. Голсуорси «Сага...  
 
  
-  “…Боги  дали  Ирен  темно-карие  глаза  и  золотистые  волосы  – 
своеобразное  сочетание  оттенков,  а  ровная,  мягкая  белизна  шеи  и  плеч, 
обрамленных  золотистым  платьем,  придавала  ей  какую-то  необычайную 
прелесть…  Понятно,  почему  люди  тянулись  к  ней,  почему 
останавливались на улице и глядели ей вслед, почему страстно влюбились 
в нее художественные натуры – Босини и младший Джолиан”.    
Форсайтизм  как  явление,  присущее  определенному  классу 
собственников,  красной  нитью  проходит  по  всей  творческой  стезе 
Голсуорси.  Роман  писателя  «Собственник»  глубоко  отражает  не  только 
социально-экономические,  но  и  нравственные  проблемы  общества  того 
времени, актуализируя основную тему произведения – тему форсайтизма 
(тему  собственности)  как  общественное  явление  существующего  строя. 
Будучи высоконравственным гражданином и известным писателем своей 
страны,  Голсуорси  обращается  на  всем  протяжении  своего  творческого 
пути:  “…к  изображению  мира  собственников,  к  раскрытию  психологии 
человека-собственника,  взгляды  и  представления  которого  ограничены 
рамками его класса, а поступки и действия скованы общепринятыми в его 
среде нормами поведения” [1]. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.
 
Воропанова М.И. Джон Голсуорси: очерк жизни и творчества. К.: Кн. издательство, 1968. стр. 495. 
2.
 
Домбровская  Е.  Джон  Голсуорси.  История  зарубежной  литературы  ХХ  века:  1917–1945.  М.: 
Просвещение, 1984. 
3.
 
Конрад Д. Джон Голсуорси. Избранное. Т.2, М., 1959. -стр. 638-644. 
4.
 
Динамов С. Джон Голсуорси. Литературная энциклопедия. Т.2. -М., 1929. -стр. 583-586. 
5.
 
Жантиева Д.Г. Джон Голсуорси. Английский роман ХХ века. Собрание сочинений. Т.1. -М.,1965, 
стр. 163-209. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

74 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
                         
 
М.Д.ТАЛДЫБАЕВА 
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің магистр-оқытушысы 
                                           
ҚАЗАҚ ТІЛІ ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАРЫНЫҢ ТІЗБЕК АЙЫРЫМ 
БЕЛГІЛЕРІ 
 
В этой статье рассматривается последовательность дифференциальных признаков согласных 
звуков казахского языка. 
This article deals with sequence of differential signs of consonant sounds in the Kazakh language. 
       
Дәстүрлі  қазақ  фонетикасында  дыбыс  жіктелімінің  әртүрлі  үлгісі 
берілгенімен,  олардың  айырым  белгілерінің  өзара  байланысы  (жүйесі) 
талданбайды.  Дыбыстың  артикуляциялық  белгісі  аталады  да,  оның  басқа 
артикуляциялық  белгілерге  қандай  қатысы  бар  екендігі  қарастырылмайды. 
Сондықтан  да  дыбыстың  артикуляциялық  белгісі  дара  тұрған  фонетикалық 
бірлік  ретінде  қалып  отырады.  Ал,  енді,  тілдің  белгілі  бір  жүйе  екендігін 
ескеретін болсақ, онда дыбыс белгілері жеке-жеке талданбауы керек. Егер бір 
дыбыс  белгісін  алатын  болсақ,  онда  сол  тілдегі  өзге  де  дыбыс  белгілерін 
ескеріп,  барлық  дыбыс  белгілерін  бір-бірімен  байланыстырып  және  топтап 
талдап отыру керек болады. 
Тілдің  дыбыс  жүйесі  дегеніміз  айырым  белгілердің  өзара  сабақтастығы 
мен  байланысы  болып  табылады.  Бұл  жалпы  фонетикада  (общая  фонетика) 
қалыптасқан ортақ пікір болып табылады [1,2]. 
Қазақ  тілі  дыбыстарының  айырым  белгілерінің  бір  тобын  тізбек 
(айырым)  белгілер  деп  атаймыз.  Тізбек  айырым  белгілер,  аты  айтып 
тұрғандай,  тізбектеліп  тұрады  және  олардың  фонетикалық  (жасалым, 
айтылым, естілім) көрсеткіштерінің арасында бір ғана айырым белгі өзгеріп 
отырады: 
-жасалым  (артикуляциялық)  тұрғысынан  бір  сөйлеу  мүшесінің  қатысы 
(жасалу  орны,  жасалу  тәсілі  немесе  дауыс  желбезегінің  қатысы)  өзгеріп 
отырады; 
-айтылым  (акустикалық)  тұрғысынан  физикалық  (бедер  таңбаның, 
қарқын  таңбаның,  әуен  таңбаның  және  толқын  таңбаның)  көрінісінің  бір 
бөлігі ғана өзгеріске ұшырайды; 
-естілім (перцепциялық) тұрғысынан үн түйсінім әсерінде бір ерекшелік 
байқалып отырады. 
Тізбек айырым белгілер дыбыстардың тобына қатысты болады. Басқаша 
айтқанда,  дыбыс  тобы  кем  дегенде  үш  дыбыс  болу  керек.  Мысалы,  оның 
формулалық тізбегі төмендегідей болады: 
            А
1 
- А
2
 - А
3 
................. А
n 
           
В
1 
- В
2
 - В
3 
................. В
n 
            С
1 
- С
2
 - С
3 
................. С
n 
Көрініп  тұрғандай,  дыбыс  құрамы  өзгеріп  отыруы  мүмкін,  ал  дыбыс 
саны кем дегенде үшеу болады, ал әрі қарай қанша болса да бола береді. 

75 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Талдыбаева М.Д.
 
Қазақ тілі дауыссыз дыбыстарының тізбек айырым белгілері
 
 
 
 
Қазақ тілі дыбыстарының ішінде жасалу орнына қатысты тізбек белгілер 
көбінесе  дауыссыз  дыбыстардан  табылады.  Артикуляциялық  белгілер 
құрамындағы  жасалу  орнының  моделі  арнайы  қою  сызықпен  бөлектеніп 
беріліп  отыр  (1-сурет).  Сондықтан  өзге  жасалым  белгілер  тізбегіне  әзір  мән 
бермей отыра тұрамыз. 
 
 
                         
 
 
1- сурет. Қазақ тілі дыбыстарының айырым белгілер құрамындағы жасалу орнына 
қатысты белгілердің орны 
 
Сонда  қазақ  тілінің  тізбек  айырым  белгілеріне  қатысты  дауыссыз 
дыбыстар саны жасалу орнына қарай төртпен шектеледі. Ал, жалпы алғанда, 
тізбек құрамы алтыға дейін жетуі мүмкін. Бірақ қазақ тілінде тіл алды және 
тіл  арты  дауыссыз  дыбыстар  жоқ  болғандықтан,  төртпен  шектеліп  отыр. 
Теориялық тұрғыдан, әлемде тізбек құрамы жетіге жететін тіл (немесе тілдер) 
болуы мүмкін. Ондай жағдайда жасалу орны ретінде ерін, тіл ұшы, тіл алды, 
тіл  ортасы,  тіл  арты,  тілшік,  көмей  түгел  қамтылу  керек.  Алайда,  жалпы 
фонетика  деректеріне  сүйенетін  болсақ,  жоғарыдағы  жасалу  орнын  түгел 
қамтитын тіл жоқ тәрізді. 
Қазақ  тілі  дауыссыз  дыбыстарының  тізбек  белгісінің  артикуляциялық 
сипатына  тоқталайық.  Қазақ  тілі  дыбыстарының  тізбек  белгісінің  көрнекі 
моделі олардың өзара байланысын нақты көрсетеді (2-сурет). Сонымен ерін, 
тіл  ұшы,  тіл  ортасы  және  тілшік  белгілері  арқылы  дауыссыз  дыбыстардың 
тізбегі  жасалатын  болып  шықты.  Дауыссыз  дыбыстардың  өзге  белгілері 
өзгермеуі мүмкін, яғни ортақ қалпында қалады. Басқаша айтқанда, дауыссыз 
дыбыстардың басын бір ғана белгінің өзгерісі ұйыстырып тұрады. 
Жасалу  орнына  қатысты тіл  арты белгісін  біз жоғарыда  атаған жоқпыз. 
Өйткені ол белгі қазақ тілінің дауысты дыбысына қатысты. Ал біз дауыссыз 
дыбыстардың  тізбек  белгісін  қарастырып  отырмыз.  Алайда,  қазақ  тілі 
дыбыстарының (дауыстыларды қоса алғанда) тізбек белгісі тіл арты белгісін 
де  қамтитын  болғандықтан,  тізбек  модельге  тіл  арты  белгісін  де  ендіріп 
отырмыз.  Дауыссыздардың  тізбек  белгісін  талдау  үстінде  тіл  арты  белгісі 
бейтарап қалады, яғни ескермейміз. 

76 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Талдыбаева М.Д.
 
Қазақ тілі дауыссыз дыбыстарының тізбек айырым белгілері
 
 
 
 
                                        
 
2-сурет.
 
Қазақ тілі дауыссыз дыбыстарының тізбек белгісінің моделі.
 
 
Тізбек белгілердің өзара жүйелі байланысын біржақты жебе сызықпен 

 
жалғастырып отырамыз: 
          ерін 

 тіл ұшы 

...

 (тіл ортасы 

 ... 

 тілшік) 
Тіл  арты  жасалым  белгісін  бұл  жерде  ескермейміз,  өйткені  ол  дауысты 
дыбыстарға  қатысты,  сондықтан  қалыс  қалып  отыр.  Оның  үстіне  қазақ 
тілінде  тіл  арты  дауыссыз  дыбыс  жоқ  болып  шықты.  Қазақ  тілі 
дыбыстарының  жасалым  (артикуляциялық)  белгілер  жүйесін  талдау 
арқасында «қазақ тілінде тіл арты дауыссыз дыбыс жоқ» деген қорытындыға 
келіп  отырмыз  [3.90].  Ендеше  жасалым  белгілер  теориясының  (теория 
дифференциальных  признаков)  тіл  дыбыстарын  талдау  үшін  маңызы  зор 
екенін көреміз. 
Сонымен, тізбек белгілердің басында дауыссыз дыбыстарға қатысты ерін 
жасалу  орны  тұр.  Осы  топқа  кіретін  дауыссыз  дыбыстардың  толық 
артикуляциясын  талдап  аламыз.  Олардың  артикуляциялық  белгілерінің 
арасынан  өзекті  (актуал)  тізбек  белгімен  және  бейтарап  белгінің  басын 
ажыратып  аламыз.  Әдетте  бейтарап  белгілер  екі  немесе  одан  да  көп  болуы 
мүмкін.  Тізбек  белгілерді  талдағанда  жасалым  белгілердің  өзекті  және 
бейтарап болып жіктелуі орынды болып табылады. Талданымның нақты және 
жүйелі  болып  шығуы  осы  жіктелімнің  дұрыс/бұрыс  таңдалғанына 
байланысты. 
Қазақ  тілінің ерін жасалым  орнына қатысты  дауыссыз дыбыстары  п[p], 
б[b],  м[m],  у[w].  Соңғы  дауыссыз  дыбыстың  жақшаға  алынған  анықтама 
дыбысы  жайлы  толық  мәліметті  академиялық  «Қазақ  грамматикасынан» 
[4.77] табуға болады. Сондықтан оған арнайы тоқталып жатпаймыз. 
Артикуляциялық  талдау  үстінде  өзекті,  яғни  тізбек  белгіні  қою  түспен 
бөлектеп отырамыз. 
Қазақ тіліндегі п[p] дауыссызы (3-сурет): 
-ерін  арқылы  жасалады,  жасалу  орнына  қарай  ерін  (еріндік-
огубленный  емес,  өйткені  ол  үндесім  талданымның  атауы,  жасалым 
талданымда ерін- 

77 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Талдыбаева М.Д.
 
Қазақ тілі дауыссыз дыбыстарының тізбек айырым белгілері
 
 
 
губной атауын пайдаланып отырамыз) дауыссыз болып табылады; 
-ерін  мен  еріннің  тоғысымы  арқылы  жасалады,  жасалу  тәсіліне  қарай 
тоғысыңқы дауыссыз болып табылады; 
-дауыс  желбезегі  бейтарап  қалады,  дауыс  желбезегінің  қатысына  қарай 
тербеліссіз (қатаң) дауыссыз болып табылады. 
 
                             
 
 
3-сурет. Қазақ тілінің п[p] дауыссызының тізбек белгісінің артикуляциялық моделі. 
 
Артикуляциялық  модельде  п[p]  дауыссызына  қатысты  жасалым 
белгілері түгел берілген. Алайда біз үшін сол белгілердің ішінде өзектісі ерін 
белгісі болып отыр. 
                     
     
Сонымен ерін тізбек белгісіне қатысты төрт дауыссыз дыбысты таптық. 
Олар:  
п[p] 

 б[b] 

 м[m] 

 у[w] 

 
Осындай  ретпен  тізбек  тұйықталып  шығады.  Ендеше  қазақ  тілінде  ерін 
жасалым белгісіне қатысты төрт дыбыс бар деген қорытынды жасаймыз.  
Сонда ерін жасалым орнына қатысты төрт құрамды тізбек пайда болады. 
Жасалым  белгілердің  тізбегін  құрау  үшін  жасалым  белгілер  біркелкі  болу 
керек, бұл - басты шарт екенін ескертіп отырамыз: 

 

 
 

 
 

 

 
Тізбек  құрамындағы  дауыссыз  дыбыстардың  тоғысыңқы,  жуысыңқы, 
қатаң, ұяң және үнді белгілері бейтарап қалады.  
Қорыта  келгенде,  тізбек  айырым  белгілі  дыбыстардың  жиынтық 
жіктелімі төмендегідей болып шығады: 
1.Ерін тізбек айырым белгілі дыбыстар: 
п[p], б[b], м[m], у[w] 
2.Тіл ұшы тізбек айырым белгілі дыбыстар: 

78 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Талдыбаева М.Д.
 
Қазақ тілі дауыссыз дыбыстарының тізбек айырым белгілері
 
 
 
т[t], д[d], н[n], с[s], ш[š], з[z], ж[ž], р[r], л[l] 
3.Тілшік (тіл ортасы) айырым белгілі дыбыстар: 
қ(-к)[q(-k)], ғ(-г)[ğ(-g)], ң(-ң)[ñ(-ñ)], й(-й)[y(-y)] 
Тізбек  құрайтын  айырым  белгісі  көлбеу  таңбамен  бөлектенді.  Сонда 
тізбек  құрау  үшін  өзге  айырым  белгілерінің  әсері  болмайды.  Тек  тізбек 
белгінің  біртекті  болғаны  жеткілікті.  Тізбек  белгі  құрау  үшін  айырым 
белгілерінің бәрінің бірыңғай болуы міндетті емес. 
Тізбек  айырым  белгі  қазақ  фонологиясының  ең  бір  маңызды  бөлігі 
болып табылады. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Трубецкой Н.С. Основы фонологии. Москва: Аспект-пресс, 2000. – 252 с. 
2.
 
Якобсон Р., Фант., Халле М. // Интернет Google.com. nur.kz 
3.
 
Жүнісбек Ә. Қазақ фонетикасы. Алматы: Арыс, 2009. – 312 б. 
4.
 
Қазақ грамматикасы. Астана: Елорда, 2002. – 783 б. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

79 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
 
Т.АБДУКЕРИМОВА 
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің аға оқытушысы  
 
АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ АНАТОМИЯЛЫҚ АТАУЛАРДЫҢ  
ЛЕКСИКАЛЫҚ МАҒЫНАСЫ  
  
В этой статье рассматриваются лексические значения анатомических наименований в поэзии 
Абая. 
This article deals with the lexical meaning of anatomical terms in Abai’s poems. 
Бір тілде қаншама сөз болса, солардың тұтас жиынтығын тіл ғылымында 
лексика  немесе  сөздік  құрам  деп  аталады.  Қазақ  тілінің  сөздік  құрамы 
халқымыздың басынан кешірген бүкіл өмірінің жемісі. 
Тілдің  қаншалықты  дамып  жетілгендігі  сөздік  құрамдағы  сөздердің 
санымен ғана емес, мәнімен көп мағыналылығымен де өлшенеді. 
Сөз  мағынасы  дамып,  тура  мағынамен  шектеліп  қоймайды.  Тура 
мағынаның  негізінде  туып  өрбіген,  бір  тілде  сөйлейтін  адамдарға  түсінікті 
болу үшін ауыспалы мағыналары болады.  
Мысалы, көз, құлақ, қабырға, аяқ, қол сөздері адамның, жан-жануардың 
дене  мүшелерінің  атауы.  Бұл  сөздердің  алғашқы  және  кейінгі  лексикалық 
мағыналары бар.  
Ана  тілімізде  сөз  байлығының  басынан  кешкен  ұзақ  тарихы  бар. 
Сөздердің  қалыптасуына,  өзгеруі  мен  дамуына  қатысты  тарихи 
заңдылықтары  да  бар.  Мысалы:  талдағалы  отырған  Абай  өлеңдеріндегі 
басынан  бастап,  бақайына  дейінгі  дене  мүше  атауларының  өзіндік 
мағыналары да осыған негіз бола алады.  
Белгілі  жазушы  Мұхтар  Әуезов  былай  дейді:  «Ұлы  ақынның  мұрасы 
туған халқы үшін сан рет басылса да сарқылмайды. Оған себеп – туған елін, 
өскен  жерін  Абай  қаншама  сүйсе,  қаншама  оның  оты  мен  суына  түсіп, 
күңіреніп,  тебіренген  болса,  бүгін  ел  де  оны  соншама  құрметтеп,  әлпештеп 
сүйіп  отыр.  Абай  мұрасы  ұрпақтан-ұрпаққа  нұрланып,  жарқырап,  жасарып, 
нұр төге бермек. 
Табиғаттың көркін ендіретін орман көктем сайын жасарып, шешек атып, 
әлемге  шырай  беріп  тұрмай  ма!  Сусыз  жерге,  ауасыз  жерге  орман  өсе  ме, 
олар жоқ жерде орман да жоқ, гүл де жоқ, семіп, кеуіп қурап қалмақ. 
Сол  сияқты  Абайдың  поэзиясын  суарып,  жасартып  тұратын  ауа  мен 
нәрлі  бұлақ  туған  халқы,  өлеңдері  басылған  сайын  Абай  да  көктемгі 
ормандай жасара бермек.  
Ұлы  атамыздың  бізге  берген  еншісі,  қалдырған  аманаты  осы  асыл 
сөздері.  
«Абай бүгін бізбен бірге мың жасап отыр. 
Мендей ғарып кез болса, 
Майын салсын, ойлансын,  
Қабыл көрсе сөзімді, 
Кім таныса сол алсын. 

80 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Абдукеримова Т.
 
Абай поэзиясындағы анатомиялық атаулардың лексикалық мағынасы  
 
 
Қабыл аламыз асыл сөздеріңізді, көздің қарашығындай сақтаймыз. Абай 
поэзиясы  өзі  айтқандай  кең  байтақ  өмір  базары....″Әркімнің  өзі  іздеген 
нәрсесі  бар,  сомалап,  ақшасына  сонан  алар″-дегендей  іздеген  оқырман  өз 
мұқтажын  осы  қазынадан  таба  бермек″,-  дейді  белгілі  жазушы  Мұхтар 
Әуезов [1]. 
Сөз  мағынасынан  әрбір  тілдің  өзіндік  ерекшелігі,  өзіндік  бояуы  айқын 
көрінеді.  Мысалы:  ғалым  Ғ.Қалиев  ″ми″  деген  сөздің  қазақ  тіліндегі  нақты 
лексикалық  мағынасы  бас  миын  білдіреді,  сол  себепті  ми  дегенді  қазақ  тек 
осы  мағынада  түсінеді.  Ал  орыс  тіліндегі  «мозг»  сөзі  тек  бас  миын  емес, 
жілік  майын  да  білдіретіндіктен,  оларды  бір-бірімен  айырып  көрсету  үшін, 
«головной  мозг»,  «костный  мозг»  деп  атайды.  Сондықтан  Абай 
поэзиясындағы дене мүшелерінің атаулары тура мағынада да және ауыспалы 
мағынада  да  қолданылуы  оған  әдетте  бір  затты,  оның  белгілерін  басқа  бір 
затпен салыстыру, ұқсастыру себеп болады.  
Адамның  дене  мүшелеріне:  бас,  мойын,  қол,  аяқ,  тізе,  шынтақ,  саусақ, 
кеуде,  қарын,  иық  жатады.  Мұны  «адамның  қаңқасы»  дейді.  Адамның  бас 
мүшесіне  бас,  бет,  құлақ,  мұрын,  ауыз,  маңдай,  шеке,  иек,  самай,  қас,  ерін, 
тіс,  таңдай  сияқты  мүшелер  орналасқан.  Бұлар  көзбен  көруге  болатын 
мүшелер.  Көзбен  көруге  болмайтын  мүшелер  де  бар.  Абай  поэзиясында 
жоғарыда аталған дене мүшелерінің атауы өзіндік мағынада қолданылады.  
Мысалы:  ″Қақтаған  ақ  күмістей  кең  маңдайы″  өлеңінде  кең  маңдайлы, 
қара  көзді,  қара  қасы,  қырлы  мұрын,  алқызыл  бет,  тіл  байлайды,  аузын 
ашса,  кірсіз  тіс,  қолмен  тізген,  іш  қайнайды,  ақ  торғындай  мойны  бар, 
үлбіреген  тамағын,  тақтайдай  жауырыны,  иығы  тік,  нәзік  бел,  жас 
баланың білегі, ақ саусағы, қара шашы, көз таңдайды деген дене мүшелеріне 
қатысты  атаулы  тіркестер  кездеседі.  Абай  әйелдің  образын  дене  мүшелері 
атауын  сұлулықтың  сыртқы  бейнесін  ашатын  тіркесті  сөздермен 
байланыстырған.  Теңеудің  -дай,  -дей  жұрнақтары  сұлудың  келбетін  ашуға 
қолданылған.  
Өлең  жолдарында  кездесетін  дене  мүшелері  атауларының  анатомиялық 
өзіндік ерекшелігі мынадай: 
Маңдай  –  бастың  алдыңғы  бөлігінің  жоғарғы  жағы,  екі  көзің  үстіңгі 
жағы. Көз – адамның, жан-жануарлардың көру мүшесі. 
Қас – қабақтың үстіне шығатын түк.  
Мұрын  –  адам  және  жан-жануарлардың  негізгі  дем  алу,  дем  шығару 
органы және иіс сезу мүшесі.  
Бет – адам басының алдыңғы жағы. 
Тіл – адам мен жан-жануарлардың дәм сезетін, үн шығаратын адамның 
сөйлейтін ауыз қуысындағы негізгі мүше.  
Ауыз – адам мен жан-жануарлардың тамақтанатын мүшесі. 

81 
 
Тіс  –  тамақ,  жем  жеуге  немесе  тістеп,  үзуге  бейімделген  ауыз 
қуысындағы сүйектер тізбегі.  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Абдукеримова Т.
 
Абай поэзиясындағы анатомиялық атаулардың лексикалық мағынасы  
 
 
Іш – іш қарын орналасқан жер, құрсақ.  
Мойын – басты кеудемен жалғастырып тұратын дене мүшесі.  
Тамақ – мойынның алдыңғы жағы, алқым, жұтқыншақ. 
Жауырын – тоқпан жілікпен жалғасып тұратын қалақша сүйек.  
Иық – жауырын мен тоқпан жіліктің астасқан жері. 
Бел – адам денесінің арқадан төмен, мықынынан жоғары жіңішке тұсы. 
Білек – қолдың басы мен шынтақ аралығы.  
Өлең жолдарынан анатомиялық атауларды қонымды, әсерлі теңеулермен 
тіркестіре  отырып,  ішкі  сезім  дүниесін,  адамгершілік  қабілетін,  оның 
сұлулығынан бөлмейді.  
″Жүрек″ сөзі бойға қан жүргізуші басты орган. Абай өлеңдерінде жүрек 
сөзімен  тіркесіп келетін қатарлар көптеп  кездеседі.  Бірде  тура  мағынасында 
қолданса, бірде ауыспалы мағынасында қолданылады.  
  Қызырап, сұрланып,  
  Лүпілдеп жүрегі [1.11]  
Адамның  бет-бейнесінің  өзгеруі  және  тынышсызданып  алып  ұшуы 
болса, 
  Жүрегі елжіреп, 
  Буындары босап  [1.11].   
 Адамның  рухани  сезімін,  жан  ашу,  аяу,  сүйіспеншілік  сезімін 
білдіреді. 
 
Ауру жүрек ақырын соғады жай, 
Шаршап қалған кеудемде тулай алмай [1.277] 
 
Жүрегім, соқпа кел тоқта [1.301],  
Ақыл қайрат, жүректі бірдей ұста, 
Тулап қайнап бір жүрек қылады әлек [1.46]. 
                                   
 Лүпілдеп қан соғады жүрегіңе, 
 Қорқыттай орнықтыр  
 Шошыған жүректі. 
 Шын жүрек елжіреп,  
Алладан тілеймін. 
Жүрегім суылдап,  
Сүйегім шымырлап   [1.215],  
 
Шын жүрек – бір жүрек   [1.150] , 
 

82 
 
Жүрек тербеп, оятар басты миды,  
Ұйықтап жатқат жүректі ән оятар [1.234.]  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Абдукеримова Т.
 
Абай поэзиясындағы анатомиялық атаулардың лексикалық мағынасы  
 
 
Жас жүрегім қозғалса,  
Бір аллаға тілегім. 
Ол қарағым оңалса, 
Тынышыр  еді  жүрегім-деп  өлең  жолдарындағы  «жүрек»  сөзінің 
мағыналық  желісі  адамның  ішкі-сыртқы  жан  дүниесінің  ойы  мен  сөзі 
тұстасып, мазмұны түсінікті болып, тура мағынада қолданып тұр. 
Поэтикалық мағынаны қолдану арқылы сөздің айрықша көркем, ерекше 
әсермен,  мәнермен  көтеріңкі  айтылуынан  туатын  «жүрек»  сөзіне  қатысты 
тіркесті жолдардың қатары көптеп кездеседі. 
Жүрекпен тербеп. 
Толғаулы тоқсан қызыл – тіл [1.137]  
Жүректен тербеп ішкі жан дүниесінен шыққан сөзді суреттесе,  
          
Көкірегінде болсын көз 
Жүрегі айна, көңілі ояу [1.135].  
 
Сана-сезімнің тазалығын, ұшқыр ойлылығын, білімділікті бейнелейді. 
Жүректің сөзін сөйле тіл, 
Жалғаны жоқ бояма. 
 
Ет жүрек өртенді, 
От боп жанып [1.149].  
немесе     
     Жаралы болған жүрекке  
 Дауа бер, жамап сынайын 
деп  жүрек  сөзімен  қатысты  өлең  жолдарынан  адам  бойындағы  шындықты, 
күйінудің, қайғының желісін аңғартады. 
Бір ауыз сөз  
Жүрегінің хаттай таныр [1.54].  
Кірлеген жүрек өз ішін,  
Ызалы жүрек, долы-қол [1.66].  
-деп  жүректен  шыққан  бір  ауыз  сөздің  кісінің  кім  екенін  танытса,  кірлеген 
жүрек, ызалы жүрек деген тіркесті сөздерде де көңіл-күйдің ашулы, ренішті 
сәттерін білдіріп, бейнелі мағынада қолданып тұр.  
Сөздің  ауыспалы  мағынасынан  жанама  түрде  қашан  да  оның  тура 
мағынасы сезіліп тұрады. Сөздің ауыс мағынада қолданылуы көп мағыналы 
сөздің тууына себеп болады. Абай өлеңдерінде дене мүшелеріне қатысты әр 
түрлі  ойлы  сезімді  білдіретін  тура,  ауыспалы  мағынада  қолданылатын 
«жүрек» сөзімен тіркесті қатарларға өте бай. 

83 
 
 
 

жүктеу/скачать 4,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: