А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №2, 2011

20 
 
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №2, 2011 
 
Ержанұлы М. Сезім етістіктерінің ортақ мағыналы топтары 
 
 
 
тұрған жоқ.  Осыларды ескере  отырып,  сезім  етістіктерін  адам  көңіл-күйінің 
сыртқы  әрекеттік  көрінісін  білдіретін  етістіктер  деп  белгіледік.                Ондай 
етістіктерді  сөздіктен  бөліп  алу  үшін  біз  кезінде  Э.В.Кузнецова  қолданған 
«сатылы  ұқсастыру  әдісін»  (метод  ступенчатой  идентификации)  қолдандық 
[5]. Бұл әдісті қолданудың тәртібі мына төмендегіше: ең алдымен түсіндірме 
сөздіктен ойға түскен сезім етістіктерінің кез-келген біреуін (мысалы, қуану) 
тауып,  оны  анықтаушы  (ұқсастырушы)  сөздерімен  бірге  карточкаға  көшіріп 
аламыз. Екінші кезекте әлгі ұқсастырушы (анықтаушы) сөздердің біріншісін 
тауып, оны да анықтап тұрған сөздерімен бірге карточкаға түсіреміз. Үшінші 
кезекте  келесі  анықтап  тұрған  сөз  қаралады.  Осы  ретпен  анықтауыш сөздер 
толық  қаралып  біткенге  дейін  сөздер  теріле  береді.  Мысалға  осы  әдісті 
қолдана отырып, «қорқу» мәнді етістік сөздерді топтастырып көрейік: 
1. Қорқу - қатты шошу, зәресі қалмау, зәресі қашу, зәресі зәр түбіне кету, 
зәресі ұшу, үрейлену. 
2. Шошу - үрку, үрейлену, сескену. 
3. Зәресі қалмау - үрейі қашу, қатты қорқу. 
4. Зәресі қашу - үрейі ұшу, қорқу. 
5. Зәресі зәр түбіне кету - қатты қорқу, құты қашу, үрейі ұшу. 
6. Зәресі кету - зәре-құты - құты қашу. 
7. Үрейлену - қорқу, шошу. 
8. Үрку - шошу, сескену; осқырыну. 
9. Сескену - 1) жасқану, қорқу, қаймығу. 2) қауіптену, күдіктену. 
10. Жасқану - қорқу, сескену, тайсалу, беттемеу, жүрексіну, имену. 
11. Тайсалу - жасқану, қаймығу, имену. 
12. Қаймығу - бата алмау, жүрегі дауаламау, сескену, имену, жасқану. 
13. Қауіптену - қауіп ойлау, күдіктену, қорқу. 
14. Күдіктену - сезіктену, секем алу, күмәндану. 
15.  Беттемеу  –  1)  Жуымау,  жоламау,  аяғын  баспау;  2)  Тәбеті  соқпау, 
тамаққа жуымау. 
16. Жүрексіну - батылы жетпеу, батылсыздану, қаймығу, қорқу. 
17. Имену – 1) Жасқану, қорқу, тайсалу, қаймығу; 2) Ұялу. 
18. Батылы жетпеу - батылы бармау, дәті бармау. 
19. Батылсыздану - именшектену, жүрексіну. 
20. Батылы бармау - жүрегі дауаламау, қорқу. 
21. Дәті бармау - батылы жетпеу. 
22. Именшектену – жүрексіну, жасқану, батылсыздану. 
23. Жүрегі дауаламау - батылы бармау, дәті бармау. 
24. Жасқану - қорғаншақтау, беттемей тайсақтау, жүрексіну. 
25. Қорғаншақтау - қорқу, имену. 
Сатылы  ұқсастыру  әдісі  бойынша  терілген  осы  етістіктер  тобы  "қорқу" 
деген барлығына ортақ жалпылаушы сема, яғни архисема арқылы бір-бірімен 

21 
 
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №2, 2011 
 
Ержанұлы М. Сезім етістіктерінің ортақ мағыналы топтары 
 
 
 
ортақ  мағыналық  байланыста  тұр.  Дегенмен  де  бұл  сөздердің  бір-бірімен 
мағыналық байланысы біркелкі емес. Мұнда қорқыныш сезімінің ең жоғарғы 
шкаласын көрсететін сөздерден бастап, оның ең төменгі шкаласын көрсететін 
сөздерге  дейінгі  аралықты,  сөздердің  реттілігін  байқауға  болады.  Мысалы, 
зәресі зәр түбіне кету, зәресі қалмау, зәресі қашу, зәресі кету, қорқу, шошу 
сияқты  сөздер  қорқыныш  сезімінің  ең  жоғарғы  шкаласын  көрсететін, 
қорқыныш  сезімінің  таза,  қоспасыз  көрінісін  білдіретін  сөздер.  Бұдан  ары 
қарайғы  сөздерде  қорқыныш  сезімінің  шкаласы  біртіндеп  төмендей  береді. 
Мысалы,  үрейлену,  сескену,  жасқану,  тайсалу,  қаймығу,  жүрексіну,  имену, 
т.б.  сөздер  тізбегінен  қорқыныш  сезімнің  біртіндеп  бәсеңдеуін  сезінеміз. 
Осындағы  имену,  именшектеу  сөздері  бір  семасы  бойынша  "қорқу" 
етістігінің тобына енсе, енді бір семалары бойынша "ұялу" етістігінің тобына 
енеді.  Бұл  бір  семантикалық  топ  пен  екінші  семантикалық  топтың 
арасындағы  байланысты  көрсетеді,  яғни  сөздер  белгілі  бір  мағыналық 
компоненттері  бойынша  бір  лексика-семантикалық  топтың  құрамына  енсе, 
екінші бір мағыналық компоненті бойынша басқа бір лексика-семантикалық 
топтың да құрамына еніп жатады. 
Осы топтың құрамындағы етістіктер үшін жалпылаушы сема (архисема) 
"қорқу" болғандықтан, келтірілген етістіктер тобы осы сөзбен аталып, топтың 
құрамында ол ("қорқу") тірек сөзі (доминант) болып тұр. 
Сатылы  ұқсастыру  әдісі  арқылы  жиналған  сезім  етістіктерінің  үлкен 
тобы өз кезегінде ортақ мағыналық белгілері бойынша бірнеше ұсақ топтарға 
бөлінеді.  Ондай  белгілерге  таңдану,  қуану,  ренжу,  қайғыру,  ұялу,  ашулану, 
қызғану,  өкіну,  т.б.  көп  сөзге  ортақ  мағыналық  белгі  болатын  сөздерді 
жатқызамыз. 
Сонымен  бірге  әрбір  ортақ  мағыналы  топтың  құрамындағы  жеке 
етістіктің  мағыналық  құрылымын  талдау  арқылы  топ  құрамындағы 
етістіктердің  өзара  бір-бірімен  қаншалықты  мағыналық  жақындықта 
тұратындығын да анықтауға болады.  
Мысалы,  осы  мақсатта  «күлу»  мәнді  етістіктердің  ортақ  мағыналы 
тобына  енетін  әрбір  жеке  етістіктің  мағыналық  құрылымын  төмендегіше 
талдауға болады:  
1. Күлу  – 1) Көңіл-күйдің сыртқы дыбыстық көрінісі; 
          2) Дауыстың қатты не жай шығуы жағынан бейтарап; 
          3) Көңіл-күйдің көтеріңкілігі не бәсеңдігі жағынан бейтарап. 
2. Қарқылдау –1) Көңіл-күйдің сыртқы дыбыстық көрінісі; 
            2) Дауыстың қатты шығуы; 
            3) Күлудің созылыңқылығы; 
4) Тежеусіз күлу; 
5) Көңіл-күйдің көтеріңкілігі; 

22 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Ержанұлы М. Сезім етістіктерінің ортақ мағыналы топтары 
 
 
 
  6) Мінездің ашықтығы. 
3. Мырс ету –  1) Көңіл-күйдің сыртқы көрінісі; 
               2) Дауыстың мейлінше бәсеңдігі; 
               3)Көңіл-күйдің көтеріңкі не бәсеңдігі жағынан бейтарап; 
               4) Күлудің қысқалығы; 
               5) Жағымсыз эмоционалды реңк басымдау; 
               6) Тежеп күлу; 
               7) Еріксіз күлу; 
               8) Мінездің ұстамдылығы. 
4. Жымию  –   1) Көңіл-күйдің сыртқы көрінісі; 
               2) Дауыстың жоқтығы; 
               3)  Көңіл-күйдің сыртқы көрінісі езудің ұнамды  қимылы арқылы 
беріледі; 
               4) Жағымды эмоционалды реңк; 
               5) Мінездің ұстамдылығы; 
               6) Тежеп күлу. 
5. Ыржию  –   1) Көңіл-күйдің сыртқы көрінісі; 
              2) Дыбыстан гөрі езудің қимылы басым; 
              3) Дауыстың жоқтығы; 
              4)
 
Көңіл-күйдің  сыртқы  көрінісі  езудің  өрескелдеу  қимылы 
арқылы беріледі; 
              5) Мінездің ашықтығы. 
6. Ыржалақтау– 1) Көңіл-күйдің сыртқы көрінісі; 
              2) Дыбыстың бейтараптығы; 
              3)  Көңіл-күйдің  ыртқы  көрінісі  езудің,  бет-пішіннің  өрескел, 
репетсіз қимылы арқылы беріледі; 
              4) Жағымсыз эмоционалды реңк; 
              5)  Адам  мінезінің  жеңілтектігі,  тәрбиесінің,  мәдениетінің 
төмендігі. 
7. Езу тарту –  1) Көңіл-күйдің сыртқы көрінісі; 
              2) Көңіл-күйдің сыртқы көрінісі езудің сыпайы, әсем қозғалысы 
арқылы беріледі; 
              3) Дауыстың жоқтығы (дыбыссыз күлу); 
              4) Тежеп күлу; 
              5) Жағымды эмоционалды реңк; 
              6) Мінездің ұстамдылығы; 
              7) Тәрбиелілік, мәдениеттілік; 
              8) Дыбыссыз күлудің қысқалығы. 
8. Екі езуі екі құлағына жету – 1) Көңіл-күйдің сыртқы көрінісі; 
            2) Көңіл-күйдің мейлінше толық сыртқы көрінісі; 
            3) Дыбыстан гөрі езудің, бет-пішіннің қимылы басым; 

23 
 
               
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Ержанұлы М. Сезім етістіктерінің ортақ мағыналы топтары 
 
 
     4)  Жағымды эмоциялық реңк басым; 
          5)  Бір нәрсеге шамадан тыс қуану, көңілі толу; 
          6)  Мінездің ашықтығы; 
          7)  Тежеусіз күлу.  
Жоғарыдағы  талдауда  көрсетілгендей,  әрбір  ортақ  мағыналы  топтың 
кұрамындағы сөздердің семалары бір-бірімен неғұрлым көп сәйкес келсе, ол 
сөздер  соғұрлым  бір-бірімен  мағыналық  жақындықта  тұрады  деп  түсінуіміз 
керек. Сонымен бірге жеке сөздер бір-бірімен мағыналық жағынан қаншама 
жақын десек те, олар әйтеуір бір семасы бойынша (даралаушы сема) жеке сөз 
ретінде  бір-бірінен  бөлектенеді.  Мысалы,  жымию,  ыржию  етістіктерінің 
1,2,3-ші  семалары  сәйкес  келгенімен,  қалған  4,5,6-шы  семалары  сәйкес 
келмейді.  Осындағы  сәйкес  келетін  семалары  арқылы  сөздер  бір  ортақ 
мағыналы топтың құрамына енеді де, сәйкес келмейтін семалары арқылы осы 
топтың құрамындағы жеке сөздер ретінде танылады. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі: Морфология. Алматы, 1974. 
2.
 
Маманов И. Қазіргі қазақ тілі. Етістік. Алматы, 1966. 
3.
 
Оразов М. Семантика казахского глагола. АДД. Алма-Ата, 1983. 
4.
 
Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. Алматы, 1977. 
5.
 
Кузнецова Э.В. Метод ступенчатой идентификации в описании лексико-семантической 
группы слов. А.: Тарту, 1969. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

24 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
 
ZH.T. BAYNİYAZOVA 
Dr. 
A.Yesevi UKTU  
 
A.ZH. BAYNİYAZOV 
Doç. Dr. 
A.Yesevi UKTU  
 
KAZAK TÜRKÇESİNDE ORTA ÇAĞ İKİ DİLLİ SÖZLÜK 
ÇALIŞMALARI ÜZERİNE  
 
Мақалада ортағасырлық араб әліпбиімен жазылған қыпшақ сөздіктерінің рөлі және олардың 
қазақ ғалымдары тарапынан зерттелу жайы баяндалады.   
 
В  статье  рассматривается  опыт  исследований  казахскими  учеными  средневековых 
кыпчакских  словарей,  написанных  арабской  графикой,  а  также  их  роль  и  значение  в  общей 
лексикографии.   
 
The  article  deals  with  some  Kazakh  scientists’  research  experience  of  medieval  Kipshakh 
dictionaries, which were written  in  the  Arabic alphabet.  The  role and  significance of  these  dictionaries in 
general lexicography has been studied as well. 
 
Sözlük  genel  olarak  yazı  kültürünün  gelişmesine,  milletlerin  bir  biriyle 
anlaşabilmesine yardım eden ve kelimelerin anlamlarını belirleyip, onlar hakkında bilgi 
veren bir kaynaktır. Türk sözlükçülük geleneğinin kökü, tarihin derinlerine gider. Türk 
lehçelerini  kapsayan  karşılaştırmalı  sözlüklerimizin  en  iyi  örneklerini  Orta  asır  Türk 
sözlük  çalışmaları  göstermektedir.  Türk  sözlükçülük  geleneği,  karşılaştırmalı 
sözlüklerimizin  ilk  örneği  olan,  Oğuz,  Kıpçak  Argu  v.b.  Türk  lehçelerinden  örnekler 
vererek  yazılan  Kâşgarlı  Mahmud’un  Dîvânü  Lügati’t-Türk  adlı  ansiklopedik 
sözlüğüne  dayanmaktadır.  Genel  olarak  Kıpçak  ve  şimdiki  Kazak  Türkçesi  ile  ilgili 
sözlük çalışmalarında iki dönemi kapsayan sözlükçülük geleneği vardır. Birinci devir, 
Orta  asır  Arap-Fars-Türk  sözlükçülük  geleneği.  İkinci  devir,  Rusya’nın  etkisi  ve  o 
dönemdeki  toplumdaki  sosyal  şartlardan  dolayı  XVIII.  yüzyıldan  itibaren  daha  çok 
misyonerler tarafından yürütülen Kazak Türklerine Rusça öğretmeyi amaçlayan sadece 
çeşitli  sözcük  karşılığı  verilen  küçük  çaplı  iki  dilli  sözlükler  hazırlama  girişimleridir. 
Makalede  bu  devirlere  ait  sözlükler  ve  onlarla  ilgili  özellikle  Kazak  Türkçesinde 
yapılan bilimsel çalışmalar üzerinde durulmaktadır.  
Orta  Çağda  Kıpçak  bozkuru  (Deşt-i  Kıpçak)  topraklarında  yaşayan  Türk  boyları 
birliğini Kıpçak adı ile adlandırmakla birlikte, bu birliğe giren boyların dilinde yazılan 
eserlere  de  Kıpçak  Türkçesi  veya  Eski  Kıpçak  Türkçesi  terimi  kullanılmaktadır. 
Bununla  ilgili  N.Savranbayev,  XI.  yüzyılın  sonunda  Kıpçak,  Kırgız,  Oğuzların  bir 
kısmı,  Yağma,  Ağraq  ve  Jaruqlar  Kıpçak  memleketinin  etnik  çekirdeğini 
oluşturmuşlardır.  Bu  boyların  konuştuğu  lehçeler  temelinde  Kıpçak  Türkçesi  ortaya 
çıkmıştır, tespitini yapmaktadır [1.17]. 
Kazak Türkçesi, Türkistan’da asırlarca konuşulan bir Kıpçak Türkçesi lehçesidir. 
Dilciler  Kıpçak  ve  Kazak  Türkçesini  aşağıdaki  gibi  tarif  etmektedirler.  Korkmaz’a 
göre, «Hazar Denizi ile Karadeniz’in kuzey kesimini kapsayan Türk göçleri genellikle 
Kuman,  Kıpçak  unsurlarına  dayandığı  için,  bu  kesimde  kurulup  gelişen  Türk  yazı 

25 
 
dilleri  ve  lehçeleri  Kıpçak  Türkçesi  temelinde  yol  almıştır.  Bu 
sebeple,  Kuzey  Batı 
Türkçesi Kıpçak Türkçesi diye de adlandırılır». [2.49]. Kazak Türkçesinin de bağlı  
 
 

26 
 
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №2, 2011 
 
Bayniyazova ZH.T.,
 
Bayniyazov A.ZH.
 
Kazak türkçesinde orta çağ iki dilli sözlük
 
çalışmaları üzerine  
 
 
olduğu  Kıpçak  Türkçesi,  Türk  Lehçe  gurupları  arasında,  ayrıldığı  kollar  ve 
konuşanların sayısı açısından en geniş olanıdır. Bu lehçe gurubuna, Kıpçak gurubu adı 
verildiği  gibi,  konuşanlarının  yaşadığı  coğrafya  göz  önünde  bulundurulmak  suretiyle 
yaygın  olarak  Kuzey-Batı  Türk  Lehçeleri  gurubu  da  denilmektedir  [3.310].  Kıpçak 
Türkçesi, ayrıca XIII.-XV. yüzyıllar arasında Altınordu, Mısır ve Suriye bölgelerinde 
kullanılan  Türkçedir  [2.49].  Türk  halklarının  etnik  oluşumu,  bütün  Türk  lehçeleri, 
Kıpçak Türkçesi ve Türkoloji üzerinde çalışan bilim adamları hakkında A.Kaydarov ve 
M.Orazov önemli bir çalışma yapmıştır [4.274-347].  
Türk  sözlükçülüğünün  ilk  ve  en  önemli  yapıtını  ortaya  koyan  Kâşgarlı 
Mahmud’tur.  Kâşgarlı  Mahmud  Türkçenin  fonetik  ve  gramer  yapısını  çok  iyi  bilen 
dilcidir.  Kononov,  Divan’ın  sözü,  yapısal-alfabetik  prensibi  esas  alan,  sözvarlığını 
sözcük  türlerine  ayırma  özelliği  dikkate  alınarak  yazılmış  bir  eser  olduğunun  altını 
çizmektedir [5.4]. Kazak Türkçesinde Divan’ı asıl nüshasından okuyup 1923 tarihinde 
halk tarafından çok okunan Şolpan dergisinin 6-7 sayılarında Dîvânü Lügati’t-Türk adlı 
makale yayımlayan, Sovyet döneminde toplu sürgüne gönderilen Kazak aydınlarından 
Halel  Dosmuhamedulı’dır  [6.10].  H.Dosmuhamedulı’nun  uzmanlık  dalı  doktor 
olmasına  rağmen,  onun  Divan’la  ilgili  yazdığı  makaleye  aklandıktan  sonra  ulaşmak 
mümkün olmuştur[7.155-162]. Divan’ın tamamını Kazak Türkçesine üç cilt halinde ilk 
tercüme  yapan  Askar  Egevbay’ın  ifadesiyle,  Dîvânü  Lügati’t-Türk  bütün  Türk 
Dünyasının,  Avrasya’daki  milletler  ile  ulusların  kültür  ve  manevi  birliğini,  insanoğlu 
uygarlığının  bütünlüğünü  göstererek  şuurumuzun  ufkunu  büyütecek  benzersiz  bir 
eserdir. Ana dilimizin, kendi edebiyatımız ve medeniyetimizin esas kökü bu çalışmanın 
sayfalarında yıldızlar gibi gözükmektedir [8.3].Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lügati’t-
Türk  adlı  eserini  Kazak  Türklerine  daha  yakından  tanıtmak  amacıyla  Kanapiya 
Beketaev  ile  Arsen  İbatov  1993  tarihinde  yayınladığı  Kökü  Bir  Türk Dili  adlı  eserde  
Divan’daki  875  sözcük  ile  60  kadar  atasözünün  şimdiki  Kazak  Türkçesinde  aynen 
kullanıldığını  söylemektedir.  Tercüme  edenlerin  ifdelerine  göre,  «Çalışma    bu  ulu 
mirasın  Orta Asya  ile  Kazakistan’la  ilgili  bilgileri  tam  olarak  derleyip  ve  bilginin  dil 
sistemi  hakkında  dediği  kuralları  ve  sözlükte  verilen  tek  heceli  köklerin  sözlüğünü 
içeren  tam  bilgileri  esas  alarak  yapılan  eserin  kısa  nüshasıdır.  Dîvânü  Lügati’t-
Türk’teki sözler tamamen Türk halklarına ortak sözcüklerdir. Fakat verilen sözcüklerin 
açıklamasını  Kâşgarlı  Mahmud  Arap  dilinde  yazmıştır.  Bundan  dolayı,  «Divan»  öz 
mirasımız olmasına rağmen, sıradan bir vatandaş, hatta okumuş insanların birden kolay 
okuyup anlalayabilmesi zordur. Bunları dikkate alarak, biz, bu kitabı Divan’da Kazak 
Türkleri  ile  ilgili  ne  gibi  konular  içerdiğini  somut  örneklerle  göstererek,  okuyuculara 
tam  bir  bilgi  vermek  amacıyla  çevirdik.  [9.5-8].  A.Kıravbaykızı  da  bu  konuda,  
Divan’da  675  sözcük  ve  60  atasözü  şimdiki  Kazak  Türkçesinde  hiçbir  değişme 
olmadan kullanılmakta ifadesini dile getirmiştir [10.114-115].  
Sözlüklerin  dili  hakkında  çeşitli  görüşler,  yorumlar  vardır.  Bugünlerde  Orta 
Çağ  eserlerini  sadece  bir  halkın  mirası  olarak  bakan  araştırmacılar  ve  bu  görüşü 
benimseyenler  de  vardır.  Bu  konuda,  tanınmış  Kazak  dilcilerinin  görüşlerine 
burada kısaca yer vereceğiz. Örneğin A.Nurmahanova, son zamanlarda Özbek dilcileri 
XII-XV. Yüzyıl  eserlerini  inceleyip,  çokça  eser  yazmıştır.  Fakat  onlar bu edebi
  

27 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2011 
 
Bayniyazova ZH.T.,
 
Bayniyazov A.ZH.
 
Kazak türkçesinde orta çağ iki dilli sözlük
 
çalışmaları üzerine  
 
 
miraslara  ve  onun  diline  eski  Özbek  dilidir,  Özbek  halkına  mensuptur  şeklinde 
bakmaktadır  [11.18].  İ.Kenesbayev,  A.Kuruşcanov,  A.Kerimov  bu  konuda,  geçmiş 
devir eserleri ve şimdiki Türk lehçeleri arasındaki bağlantıyı belirlemek çözümü zor bir 
konuya  dönüşüyor.  Bu  teorik  bakımdan  derin  incelemeleri  gerektiren  bir  meseledir. 
Eski miraslara çağdaş bir dilin (lehçe) mirası olarak bakmak veya onları sadece o dilin 
(lehçe)  tarihiyle  bağdaştırmak  gibi  tek  yönlü  bir  düşünce  ile  yüzeysel  görüşler 
söylenilmektedir  [12.27-33].  Kazak  dilcilerinin  burada  kastettiği  E.Fazılov’ın 
Starouzbekskiy  Yazık.  Horezmskiye  Pamyatniki  XIV  Veka  (Eski  Özbek  Dili.  XIV. 
Yüzyıl Horezm Yazırları) adlı eserinde Muhabbetnâme, Gülistan Tercümesi, Husrev ü 
Şîrîn,  Nehcül’l-Feradis, Kısasül’l-Enbiyâ  vb.  eserlere  eski  Özbek  dilinin  eseri  olarak 
ele  almasıyla  ilgilidir  [13.3].  Husrev  ü  Şîrîn’i  Kazak  Türkçesine  çevirerek,  onun 
sözlüğünü yayımlayan A.İbatov, Kutb’un eserindeki Oğuz, Karluk ve Kıpçak dillerine 
özgü ekleri kıyaslama yaparak, onun  Kıpçak ozanı olduğunun altını çizmekte [14.18]. 
Türkologlar  A.Kaydarov  ve  M.Orazov’un  bu  konudaki  görüşlerine  yer  veriyoruz, 
edebiyat tarihi ve edebi sürecin gelişmesini belirlemek için XV. yüzyıla kadarki yazar 
ve ozanları her halk kendi edebiyatına katabilir. Fakat dil açısından sahiplenmek yanlış 
olur [4.171]. K.M.Musaev, Kıpçak dilleri’ne tarihsel-karşılaştırmalı inceleme açısından 
lengüistik kavram olarak bakmayı sunar. O, Kıpçak dilleri kavramı lengüistik kavram. 
Dilin  Atakıpçaklık  durumu  (Ana  Kıpçak)  sadece  Kıpçak  boylarının  değil,  Kıpçak 
boylarına yakın diğer boylar ve boy birliklerinin dillerini de içine alır. Bu tarif şimdiki 
Kıpçak  dilli  halıkların  dillerine  de  alakası  vardır.  Kıpçak  Dilleri,  Türk  Dilleri  denen 
genel kavramının bir parçasıdır [15.218].  
 
Orta Çağ eserleri hakkında çalışan A.Nadjip’e göre, Nehcül’l-Feradis, Kısasül’l-
Enbiyâ,  Husrev  ü  Şîrîn  Oğuz  Kıpçak  edebi  dilinde,  Gülistan  Tercümesi, 
Muhabbetnâme Kıpçak Oğuz edebi dilinde yazılmıştır. Diğer bir ifadeyle, ilk üç eserde 
Oğuz  dilinin  unsurları  üstün  ise,  diğer  ikisinde  Kıpçak  Türkçesinin  unsurlarına  sık 
rastlanır  [16.3-4].  Demek  ki  şimdiki  Kıpçak  gurubundaki  Türk  lehçelerine  de  bu 
eserlerin etkisi vardır. İşte A.Nadjip Orta Çağ eserlerinin bu yönde araştırılmasına yol 
açmıştır.  Bu  eserlerde  eski  Uygur  dilinin  unsurları  da  vardır.  Bunun  nedenlerini, 
A.Nadjip  eskiden  devam  eden  Uygur  edebi  dil  geleneğinin  tesiri  olduğunu  söyler. 
Oğuz Kıpçak edebi dili Karahanlılar devrindeki Uygur edebi dil geleneğine daha yakın, 
Kıpçak Oğuz edebi dilinin ona etkisi daha azdır[16.3-4]. Bu özelliği ilk söyleyenlerden 
biri A.Nadjip’tir. 
Harezm ve Altınordu sahasında yazılmış belirli sayıdaki eserlerle birlikte  Kıpçak 
sahasında yazılan diğer çalışmalar XII-XV.yüzyıllar Mısır ve Suriye Kıpçak sahasında 
meydana getirilen asıl Kıpçak, Kıpçak-Oğuz Türkçesi temsil eden eserlerdir. Nadjip’e 
göre,  bu  topraklarda  yaşayan  Türk  boylarının  dili 
Memluk-Kıpçak,  Memluk-Mısır, 
Kıpçak-Oğuz, Kıpçak (saf Kıpçak) yazı dili demektedir [17.94]. XIII-XIV.yüzyıllar 
arasında  Mısır-Suriye  sahasında  konuşulan  Türkçenin  farklı  boy  varlıklarından 
dolayı  çeşitlendiği,  yer  yer  iki  ayrı  Türk  lehçesinin  sınırlarının  birbirine  karıştığı 
karma  bir  dil  görünümü  sergilediği  anlaşılmaktadır.  Bu  dönemde 
konuşulan 

28 
 
Türkçenin  o  dönemdeki  Arap  filologlar  tarafından  çeşitli  ve  farklı  şekillerde 
adlandırılması, bu  sahadaki  lehçe  karışmasını,  lehçe   tabakalaşmasını  açıkça
  
 
 

29 
 
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №2, 2011 
 
Bayniyazova ZH.T.,
 
Bayniyazov A.ZH.
 
Kazak türkçesinde orta çağ iki dilli sözlük
 
çalışmaları üzerine  
 
 
 
göstermektedir.  Özellikle,  Arap  filologlar,  Memlûk  sahasında  yazdıkları  sözlük  ve 
gramer kitaplarında esas aldıkları dilin hangi Türkçe olduğunu belirtmek için Türkçe, 
Halis Türkçe, Kıpçakça ve Türkmence gibi adlandırmalar kullanmıştır [18.33].                                                          
 
Orta  asır  Türk  yazı  yadıgârları,  onun  içerisinde  Kazak  Türkçesine  dolaylı  ve 
dolaysız  ilgisi  olan  gramer  ve  sözlük  miraslarımız  şimdiye  kadar  yeterli  derecede 
araştırılmış değildir. Bunun bazı nedenleri vardır. Bu konuda Eski Kazak Edebiyatını 
araştıran  A.Kıravbaykızı,  ‘Dünkü  Sovyet  ideolojisi  Türk  halklarının  aynı  kökten 
geldiğini  unutturmaya  çalışmıştır.  Onların  kökü  derinlere  giden  medeniyetli 
memleketleri  olduğunu  unutturma  yolunda  çeşitli  yollara  başvurdular.  Eski 
medeniyetimizi  incelemek  yasaklanmıştır.  Sınıf  ayırımı  yoktur  bahanesiyle  eski 
edebiyatımızı okutmadan, sadece Sovyetleri öven eserleri ezberletmekle sınırlanmıştır. 
Eski  Edebiyatımızın  insanyet  değerlerini  içeren  miraslarını  yok  saymıştır.  Bu  konu 
üzerinde  duran  bilim  adamlarını  yok  etmiştir’  [10.3-4].  Bu  nedenlerden  dolayı  Orta 
Çağ  Türk  yadıgârlarını  asıl  nüshasından  okuyup,  onu  bilimsel  ortama  kazandıracak 
uzmanların  yokluğu  en  büyük  eksiklik  olmalıdır.  Onun  için  önce  ХІІІ-ХІV.  yüzyıl 
Türkçesini  öğrenmekle  birlikte,  o  dönemlerde  yaygın  olan  Arap,  Fars  dillerini  de 
onların gramer yapısını da bilen uzman dilci kadrosunun yetiştirilmesidir.   
Bu nedenle,  Karahanlılar döneminde Kâşgarlı Mahmud tarafindan yazılmış olan 
Dîvânü  Lügati’t-Türk  dışında  bahsettiğimiz  sahada  söyleyebileceklerimiz  çok  azdır. 
Buna  karşın  Memlûk  Kıpçakçası  ve  Altınordu  dönemini  kapsayan  sözlük  çalışmaları 
hakkında  bilgi  veren  veya  o  deviri  bütün  olarak  inceleyen  bilim  adamlarımız  önemli 
çalışmalar  yapmışlardır.  Bunlar,  G.Aydarov,  S.Amancolov,  T.Arınov,  A.Kuruşcanov, 
A. Nadjip, S.Boranbaev, B.Komekov, M.Majenova’dır.   
Saydığımız  bilim  adamları  arasından  bilhassa,  Kıpçak  Türkçesi  uzmanı 
A.Kuruşcanov  ile  A.Nadjip’in  özel  bir  yeri  vardır.  Kazak  Türkçesi  Dil  Bilgisinin 
temelini  atan,  Kazakistan  İlimler  Akademisi  üyesi  İ.Kenesbaev  A.Nadjip  hakkında, 
Orta  asır  Muhabbetnâme,  Gülistan  Tercümesi,  Husrev  ü  Şîrîn,  Nehcül’l-Feradis  vb. 
eserleri  üzerinde  titiz  çalışma  yaparak  yeni  görüş  sunan  bilim  adamı  A.Nadjip’tir 
[19.9].  A.Kuruşcanov  ise  Kazakistan  İlimler  Akademisi  üyesi  N.T.Savranbayev 
danışmanlığında  Formıy  i  Znaçeniya  Padejey  v  Yazıke  Kodeks  Kumanikus  (Kodeks 
Kumanikus Dilindeki İsim Hallerinin Yapıları ve Anlamları) adlı yüksek lisans tezini 
savunduktan sonra (Almatı 1956), Yazık Starokipçakskih Pismennih Pamyatnikov ХІІ-
ХІV  vv.  (ХІІ-ХІV.  yüzyıl  Eski  Kıpçak  Yazıtları)  (Almatı  1973) 
adlı  doktora 
çalışmasını da Orta asır Türk sözlükleri üzerinde inceleme yaparak bilimsel açıdan 
değerlendirmiştir.  A.Kuruşcanov’un  İssledovaniye  Po  Leksike  Starokıpçakskogo 
Pismennogo  Pamyatnika  XIII  Veka  –  Türksko-Arabskogo  Slovarya  (XIII.  yüzyıl 
Eski  Kıpçak  Yazıtının  Söz  Varlığı  Üzerine  İncelemeler  –  Türk-Arap  Sözlüğü 
üzerine) (Almatı 1970) adlı eseri 1245 tarihinde Mısırda 
yazılmış Tercüman-ı Türki 
ve  Arabi  adlı  bir  Türkçe-Arapça  sözlük  ve  grameri  dil  açısından  incelemiştir. 
A.Kuruşcanov’un,  G.  Aydarov,  M.Tomanov  gibi  dilcilerle  beraber  yayımladığı  Köne 
Türki Jazba Eskertkişterinin Tili (Eski Türk Yazıtlarının Dili) (Almatı 1971); Cubanov, 

30 
 
A.Belbotaev’la  yayımladığı  Kumanca-Kazakça  Sıklık 
Sözlüğü  (Almatı  1978);    Eski 
Türk  Yazıtları Hakkında  (Karagandı 1986) adlı
  

жүктеу/скачать 4,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: