Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады



Pdf көрінісі
бет8/44
Дата08.01.2017
өлшемі3,67 Mb.
#1421
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   44

 
 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011 
 
Junayeva N.  XIV yüzyıl şairi şeyyad hamza’nın hayatı ve onun “vefat-ı hazret-i muhammed aleyhisselam”... 
 
 
48. Yidi yüz kırk tokuzında Resul’ün   
      Veba geldi halayıka ayandur.   
 
49.
 
 Söz idici delim Şeyyad Hamza  
       Senün sözün alamda dastandur 
beyitlerinde şair iki defa veba salgınından bahseder. Şiirde bildirilen tarih 749’dur 
(miladi 1348)  
Rıfkı Melul Meriç’in Akşehir’de Nasreddin Hoca mezarlığında, Tekke Deresi 
yönündeki  duvara  yakın  bir  yerde  Şeyyad  Hamza’nın  kızı  Aslı  Hatun’a  ait  olan 
mezar taşlarını bulması ve mezar kitabesinde, şiirde geçen H. 749 tarihinin (Miladi 
1348) yazılı olması Şeyyad Hamza’nın 1348 yılında henüz hayatta olduğunu kızı 
Aslı Hatun’u da çok büyük ihtimalle bu salgında kaybettiğini gösterir. Bu demektir 
ki  şairimiz,  en  iyimser  tahminle  13.yüzyılın  son  çeyreği  ile  14.  yüzyılın  ilk 
yarısında yaşamış olmalıdır [1]. 
Şairin  kızı  Aslı  Hatun’a  ait  bir  kitabenin  Akşehir’de  bulunmasına  ve 
Lamii’nin (ö. 938/1532) başlayıp oğlu Abdullah Çelebi’nin tamamlayarak derlediği 
Letaif’de    adı  geçen  Şeyyad  Hamza  ile  Nasreddin  Hoca’ya  ait  olan  bir  fıkraya 
dayanarak, onun Akşehir veya civarında yaşamış olduğu öne sürülebilir [2].  
Şeyyad  Hamza,  hece  ve  aruz  vezni  ile,  gazel,  kaside  ve  mesnevi  nazım 
şekillerini kullanarak, temiz Türkçe ile dini şiirler yazmıştır. Dini olmayan şiirleri 
de  vardır.  Şöhreti  XVI.yüzyıla  kadar  sürmüştür.  Bütün  Türk  dünyası 
edebiyatlarının ilk hamse şairidir. Hamsesi şu mesnevilerden oluşur:  
1.
 
Yusuf  u  Züleyha.  Klasik  mesnevi  planına  uygun  olarak  yazılmıştır.  Dini 
aşk hikayesidir. Yayımlanmıştır (Ankara 1946).   
2.
 
Dastan-ı  Sultan  Mahmud.  Küçük  bir  dini-tasavvufi  mesnevidir.  Nefsini 
yenen  bir  dervişin,  servetiyle  öğünen  Sultan  Mahmud’a  ders  vermesinin 
hikayesidir.  
3.
 
Mi’rac-name. Hz.Muhammed’in mi’racını anlatan dini mesnevidir.  
4.
 
Ahval-i Kıyamet. Kıaymet günü ve sonrası İslam inancına göre anlatılır.  
5.
 
Vefat-ı Hazret-i Resul Aleyhi’s-selam. Resulullah’ın vefatı ve bu günlerde 
cereyan eden olaylar hikaye edilmiştir. Dini  mesnevilerdendir.  
Şairin mersiyesi , gazelleri, ilahileri ve na’tleri de vardır [3]. 
Şair şiirlerinde genellikle ölümün herkes için mukadder, maddi servetin gelip 
geçici  oluşu  üzerinde  durur.  Dünya  hayatına  değer  verilmemesi  gerektiğini 
vurgulayarak   Allah’a, dine, imana sarılmayı tavsiye eder [4].     
Şairi  ilim  dünyasına  ilk  defa  tanıtan  Fuat  Köprülü  Şeyyad  Hoca  üzerine 
yaptığı  incelemesinde  şaire  ait  olan  iki  manzumelerinden  örnek  vererek  Şeyyad 
Hamza’nın Nasreddin Hoca’yla çağdaş ve keramet gösteren bir mutasavvıf olarak 
bildirmektedir.  Şeyyad  Hamza,  13.14  yüzyıllar  Anadolu’sunda  etkin  olan  dini-
tasavvufi  şiir  akımının  önemli  temsilcilerindendir.  Onun  varlığı  bilinen  bazı 
manzumeleri, Yunus Emre’yi 
yaratan  edebi ortamın hazırlanmasında  katkısının
  

68 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011 
 
Junayeva N.  XIV yüzyıl şairi şeyyad hamza’nın hayatı ve onun “vefat-ı hazret-i muhammed aleyhisselam”... 
 
 
olduğunu  göstermektedir  [5].  Şiirlerinin  eski  Anadolu  Türkçesi  ile  yazılmış 
olmasına  karşın  Mecmûatü’n-Nezâ’ir’de  bulunan  bir  gazeli  doğu  Türkçesi 
özellikleri  taşımaktadır  [6].  Şeyyad  Hamza’nın  hem  aruz  hem  de  hece  vezniyle 
yazdığı  manzumeleri  vardır.  Manzumelerinde,  dörtlük,  mesnevi,  gazel,  kaside 
olmak  üzere  değişik  nazım  şekillerini  kullanmıştır.  Ancak,  onun  elde  bulunan  en 
ünlü eseri Yusuf u Züleyha mesnevisidir [7].  
Makalemizin esas konularından biri olan Şeyyad Hamza’nın Vefât-ı Hazret-i 
Muhammed  Aleyhisselâm  hakkında  bilgi  verecek  olursak,  şair  hakkında  yazılan 
makalelerde,  yapılan  incelemelerde  bu  eser  hakkında  zikredilmemiştir.  Bu  eser 
hakkında  en  önemli  çalışmayı  Fatma  Turhal  GÜNER  yüksek  lisans  tezi  olarak 
hazırlamıştır [8]. 
Şeyyâd  Hamza’nın  eseri  mesnevi  nazım  şekli  ile  yazılmıştır.  522  beyitten 
oluşur.    Vezni  fâ‘ilâtün  fâ‘ilâtün  fâ‘ilün’dür.  İçinde  mesnevidekinden  başka 
vezinle,    mefâ‘îlün  mefâ‘îlün  fe‘ûlün  kalıbı  ile  bir  Hz.  Muhammed  mersiyesi 
vardır (342-349). Yine ikinci kalıpla, mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün kalıbıyla evlat 
acısını  anlatan  bir  terkib-i  bent  yazılmıştır  (357-368).  Eski  Anadolu  Türkçesi  ile 
yazılan bu kitapta yer yer vezin ve kafiye ihmalleri de görülmektedir. 
Vefât-ı  Hazret-i  Muhammed  Aleyhisselâm’da,  ilk  bakışta  ayrı  iki  eser  hissi 
veren  iki  büyük  bölüm  vardır.  Birinci  bölümde  Hz  Peygamber’in  vefatı;  ikinci 
bölümde,  kendisi  gibi,    1348  veba  salgınında  çocuklarını  kaybeden  anne  ve 
babalara  teselli  verecek,  onları  sabra  sevk  edecek  dinî  bilgi  ve  öğütlere  yer 
verilmiştir.  
Prof.Dr.  Metin  AKAR  bu eser ile ilgili  yaptığı  çalışmasında  eseri  iki  bölüm 
halinde ele alarak incelemiştir. Ve bu bölümleri alt başlıklara (metinde alt başlıklar 
yoktur;  beyit  numaraları  ayraç  içinde  gösterilmiştir)  ayırmıştır.  Üstadımız  
çalışmasında    ilk  bölümü  16  tane  alt  başlıklara  ayırmış  olup,  eser  hakkında  Hz. 
Peygamber’in  ömrünün  sona  ereceğinin  bildirilmesi;  Hz.  Peygamber’in  ehli  ve 
sahabelerinden 8 kişinin gördüğü rüyaları anlatması ve bu rüyaların yorumu hem 
de tesiri; Azrail’in gelişi; Hz.Muhammed’in kızı Hz.Fatma’ya müjdesi; Cebrail’in 
aracılığı; şairin kendisine öğüdü; kıssaya dönüş ve Peygamber’in vasiyeti, nasihatı 
ve son olarak da vefatı gibi alt  başlıklar şeklinde inceleyerek bilgi vermiştir. İkinci 
bölümü ise 5 tane alt başlığa ayırarak, ağıt; herkes ölecek; ölen çocuklar cennete 
gidecektir; Malik tasviri gibi alt başlıklar şeklinde inceleyerek bilgi vermiştir. 
Şeyyad  Hamza’nın eserinde  altı  kişinin rüyası  nakledilmiştir.Şeyyad  Hamza, 
mesnevi  nazım  şeklini  tercih  etmekle  birlikte  Türk  mesnevi  edebiyatının  ayrıca 
özelliklerinden  olan “mesnevi  içinde  farklı  şekil  ve  vezinden  manzume  söyleme” 
geleneğini de yaşatmıştır[9].  
Şeyyad  Hamza  üzerinde  ilk  başta  Fuat  Köprülü  haricinde  M.  Mansuroğlu, 
Necmiddin  Halil  Onan,  Sadettin  Buluç,  Orhan  Tavukcu  gibi  v.b  bilim  adamları 
araştırmalar yaparak, yayımlar yapmışlardır. Şeyyad Hamza, 14.yüzyılın dil, üslup 
ve içerik anlayışına uygun olarak dini-tasavvufi karakterli şiirleri ile dikkat çeker.  

69 
 
 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011 
 
Junayeva N.  XIV yüzyıl şairi şeyyad hamza’nın hayatı ve onun “vefat-ı hazret-i muhammed aleyhisselam”... 
 
 
Ama  bu  şiirler  bir  önceki  yüzyıldakilerle  mukayese  edilmeyecek  kadar    gelişmiş 
örneklerdir .  
Şeyyad  Hamza’nın  “Vefât-ı  Hazret-i  Muhammed  Aleyhis-selâm”  adlı 
mesnevisini incelemek; aynı türdeki ve aynı konudaki  edebi eserle karşılaştırmak 
amacıyla tarafımızdan yüksek lisans tez konusu olarak ele alındı. Yüksek lisans tez 
çalışmasında  Şeyyad  Hamza’nın  Vefât-ı  Hazret-i  Muhammed  Aleyhis-selâm’ı 
Şayhislamulı  Jüsipbek’in  Kazak  Türkçesi  ile  yazılmış  Kissa  Muhammed  Rasul 
Allahnın  Darül  Peniden  Darül  Bakaga  Rihlat  Etken  Maselesi  ile  mukayese 
edilecektir.  
 
KAYNAKLAR 
 
1.
 
Metin Akar, “Şeyyad Hamza Hakkında Yeni Bilgiler 1-2” , Türklük Araştırmaları Dergisi, c.2, İstanbul 
1987, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, sayı 2, s.1-15. 
2.
 
Büyük Türk Klasikleri  I.cilt, Ötüken-Söğüt, s, 269. 
3.
 
Metin  Akar,  Türk  Dünyası  Edebiyatı    Tarihi-1,  Türkiye  Türklerinin  Edebiyatı  Tarihi.  İstanbul-2004, 
s,11. (Metin Akar’ın özel arşivinden). 
4.
 
Hazırlayan  Fatma  TURHAL-GÜNER,  Şeyyad  Hamza’nın  “Vefât-ı  Hazret-i  Muhammed  Aleyhis-
selâm” adlı mesnevisi. (Yüksek lisans tezi) s, 5. 
5.
 
Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara, 1993, s, 236-237. 
6.
 
Mecdut Mansuroğlu, Şeyyad Hamza’nın Doğu Türkçesine yaklaşan Manzumesi, Belleten, Ank.1956, s. 
125-144. 
7.
 
Şeyyad Hamza, Yusuf ve Zeliha, nakleden: Dehri Dilçin, TDK. Yay. İst. 1946 
8.
 
Fatma  TURHAL-GÜNER,  Şeyyad  Hamza’nın  “Vefât-ı  Hazret-i  Muhammed  Aleyhis-selâm”  adlı 
mesnevisi. 
9.
 
Metin  AKAR,  Türkiye  ile  Kazakistan’ın  Yazılı  Eski  Edebiyatlarında  Ortak  Konulu  Eserler.  (Metin 
AKAR’ın özel arşivinden) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

70 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011 
 
ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ 
  
 
Б.А.ОСПАНОВА 
педагогика ғылымдарының докторы, профессор 
А.Ясауи атындағы ХҚТУ  
 
Б.Ә.ТАСОВА 
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің магистранты 
 
ОҚЫТУШЫ МЕН СТУДЕНТ АРАСЫНДАҒЫ СУБЪЕКТІ ҚАРЫМ-
ҚАТЫНАСТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 
 
В  этой  статье  рассматриваются  психологические  особенности  механизма  и  межличностных 
отношений между субъектами общения – преподавателем и студентом. 
 
The  article  deals  with  psychological  relations  of  a  mechanism  and  interpersonal  relations  between 
individuals of communication – a teacher and a student. 
 
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2005 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан халқына 
жолдауында: «XXI ғасырда білімін дамыта алмаған ел тығырыққа тірелуі анық» 
делінген.  Өскелең  ұрпақ  жан-жақты  тәрбиелі,  білімді  болғанда  ғана  еліміздің 
болашағы жарқын болмақ [1]. 
 Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  болмысын  қалыптастыру,  оның 
егемендігін  нығайтып,  ұлттық  сана  мен  тәрбиемізді  қалпына  келтіру  және 
өркениетті  елдер  қатарынан  орын  алу  ұлттық  мекемелерді  қалыптастырудағы 
басты  шарттардың  бірі.  Қазіргі  әлемдік  ауқымдағы  қайта  құрулар,  жедел 
ақпараттану,  жаңа  стратегиялық  бағдарлану,  экономикалық  саладағы  түбегейлі 
өзгерістер  заманы  адамзат  қоғамы  алдына  аса  күрделі  міндеттерді  қойып  отыр. 
Өмір  үнемі  өзгеріп,  қоғам  үздіксіз  дамып  отырған  жағдайда  ұлттық  білім  беру 
жүйесінің  де жаңа  талаптарға  сай бейімделуі,  жаңа  реформалы  қайта  құруларға 
ашық  болуы  табиғи  құбылыс.  Бүгінгі  күні  қалың  жұртшылық  назарына 
ұсынылып, бүкіл халықтық талқылау жүріп жатқан «ҚР–ның 2015-жылға дейінгі 
білім  беруді  дамыту  тұжырымдамасы»  осындай  заман  талабынан,  объективті 
себептерден туындаған дүние [2]. 
 Заман  талабына  сай  болашақ  мамандардың  кәсіби  даярлығын  жетілдіру 
мақсатында жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісінің мазмұнын жаңғырту 
қажеттілігі  нақтылана  түсуде.  Осыған  байланысты  оқытушылар  мен 
студенттердің қарым-қатынасын қалыптастыру мәселелерін зерттеу – әлеуметтік-
экономикалық  және  мәдени  дағдарыспен  қатар  көтерілген  өзекті  мәселелердің 
бірі. 
 Қарым-қатынасты  білім  мен  біліктілік,  дағды  және  адамның  ішкі 
құндылықтарына  негізделген  мәдени  сауаттылығы  ретінде  қарастыруға  болады. 
Қарым-қатынас  –  білім  мен  мәдениеттің  бір  бөлігі,  оның  бөлінбейтін  бөлшегі 
іспетті  адамзаттың  дүниетанымы  мен  сана-сезімін  жетілдірудің  ерекше  жолы. 
Ұлттық
 
құндылықтарға негізделген қарым-қатынас мәдениеті студенттердің
  
 

71 
 
 
 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011 
 
Оспанова Б.А., Тасова Б.Ә.
 
Оқытушы мен студент арасындағы субъекті қарым-қатынастың… 
 
  
саналы  көзқарасын,  ізгілікті  қарым-қатынас  орнатуына,  рухани-адамгершілік 
құндылықтарының қалыптасуына, жүйелі іс-әрекет жасауына мүмкіндік береді. 
Қазақ  жазушылары  М.Жұмабаев,  Ж.Аймауытов,  М.Дулатов  және  т.б. 
еңбектерінде  қарым-қатынас  мәдениеті  жөніндегі  маңызды  пікірлері  көрініc 
тапқан.  Ал  қарым-қатынастың  психологиялық  мүмкіншілігі  жайлы  пікірлерді 
Қ.Б. Жарықбаев, Ә.Алдамұратов және т.б. зерттеген [3].  
Субъект  философияда,  әcipece  қазіргі  кездегі  психологияда  да  өзіне  үлкен 
назар 
аудартуда. 
Ресейлік 
ғалым 
С.Л.Рубинштейннің 
айтуынша, 
«философияның  негізгі  мәні  түрлі  формалардағы  субъектілерді,  тіршілік  ету 
тәсілдерін,  қозғалыстың  түрлі  формаларын  ашу».  Мұның  iшiндe  ic-әрекет 
субъектілерді  қозғалыстың  негізгі  формаларының  бipi  ретінде  ашып  көрсету 
енеді.  Білім  беру  ic-әрекетінің,  яғни,  өзіне  оның  екі  өзара  байланысты  - 
педагогикалық  және  оқу  формаларын  қамтитын  ic-әрекеттің  субъектілерін 
талдау  -  жалпы  философиялық  және  нақты  педагогикалық  міндеттер  арнасында 
жатыр [4]. 
Жалпы  педагогикалық  сөздік  бойынша  субъект  –  басқа  адамдарда  және 
өзінде өзгеруді қамтамасыз ететін, заттық-тәжірибелік белсенділік пен танымды 
тасымалдаушы.  Адамның  субъектілігі  оның  өмір  іс-әрекетінде,  қарым-
қатынасында, өзіндік санасында көрінеді.  
Бұл  жерде  сөз  болып  отырған  дәстүрлі  «оқытушы-студент»,  «студент-
мұғалім»  субъектілер  қатынасы  өзгеше  сипатқа  ие  болып  отыр.  Оқытушы  мен 
студенттің  қарым-қатынас  мәселесі  дәл  қазіргі  уақытта  психологиялық-
педагогикалық  зерттеу  нысанына  айналуда.  Бұл  мәселені  шешудің  басты  жолы 
психологиялық кадрларды даярлайтын жоғары оқу орындарының қабырғасында 
ескерілуі тиіс. Сондықтан студенттің қарым-қатынас дағдылары мен икемділігін 
қалыптастыру, яғни, студенттің іскерлік психологиялық қарым-қатынас кезіндегі 
әртүрлі  жағдайларға  бейімделуі,  тез  меңгеру  қабілеттеріне  ие  болуы, 
студенттермен  жағымды  қарым-қатынас  позициясын  құруға  ұмтылу, 
мотивациясы мен білімін заманның талабына сай жетілдіру аса маңызды болып 
табылады.  Білім  беру  үрдісіне  қатысатын  мүшелердің  әрқайсысының  өзіндік 
міндеттері  мен  құқықтары  бар.  Оқытушының  міндеті  –  оқыту  технологиясын 
таңдай отырып, студенттердің білімге құштарлығын ояту, өзіндік икемділіктерін 
ашу, шығармашылықпен айналысуын ұйымдастыру негізінде білім беру сапасын 
көтеру.  Студенттің  міндеті  –  оқу,  сабаққа  кешікпей  келу,  тәртіп  бұзбау,  білім 
беру үрдісі мен білім мазмұнына қанағаттану құқығы бар. 
Оқытушының  әлеуметтік  тұлға  бейнесінің  қалыптасуы  психологиялық 
қарым-қатынас  мәселесіне  келіп  тіреледі.  Жеке  адамның  әлеуметтенуі  өзінің 
қоғамына  тиесілі  өзара  қатынастар,  кәсіби  әлеуметтік  талаптарға  байланысты 
болады.  Демек,  қарым-қатынас  –  студенттің  тұлға  ретінде  жетілуіне  пайдасын 
тигізетін  құбылыстардың  бірі,  яғни,  қарым-қатынас  арасында  өзге  тұлғаларды 
қабылдап, олардың сөйлеу мәдениетіне бейімделеді.  
Қарым-қатынас  барысында  жеке  адамның  қоғамдық  рухани  және 
материалдық құндылығы қалыптасады, жеке тұлғалық ерекшелігін көрсетеді, өзі  

72 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011 
 
Оспанова Б.А., Тасова Б.Ә.
 
Оқытушы мен студент арасындағы субъекті қарым-қатынастың… 
 
  
үздіксіз  қарым-қатынаста болатын қоғамға енеді. Коммуникация  әрбір адамның 
әрекет  барысындағы  субъектісіне  айналады,  табиғат  пен  дүниені  таниды, 
олармен қарым-қатынасын дамытады. 
Қазіргі қоғам өмірінің өзгерістеріне орай қарым-қатынас механизмдері, оны 
жетілдіру  амалдары  қызығушылық  туғызып,  зерттеудің  қарқынды  саласына 
айналуда. Адамның барлық қадір-қасиеті басқа адамдармен қалай қарым-қатынас 
жасағанынан  байқалып  тұрады.  Оның  бағыт-бағдары,  білімді  меңгеруі,  есте 
сақтауы, эмоциясы мен қызуқандылығы қарым-қатынас жасау барысында көрініс 
береді.  Адамның  қарым-қатынасына  ұлттық  ерекшеліктерінің  әсері  өте  үлкен. 
Олардың  психологиялық,  педагогикалық  алғышарттарын  ашу  қарым-қатынасты 
қалыптастыруға ықпал етеді.  
Студенттің  әлеуметтенуі  екі  ұстанымға  ие:  еліктеу  және  иілімді.  Болашақ 
оқытушының  бейнесін  қалыптастыру  үшін  студент  кәсіби  ортада  педагогпен 
қарым-қатынас  барысында  жалпы  құндылықтарға  ие  болып,  психологиялық 
ерекшеліктерге  назар  аудару  қажеттілігі  туындайды.  Қарым-қатынасқа  қажетті 
дағды  мен  икемділікті  қалыптастыру  үшін  әлеуметтік  фактор  әсер  етеді. 
Сондықтан  да  психологиялық  қарым-қатынасқа  әсер  ететін  жағдайлар  мен 
факторлар бір-бірін толықтырады және байланыстырады.  
 Қазіргі  оқу  орындарында  оқытушылардың  рөлі  артып,  оның  студенттерге 
психологиялық  және  педагогикалық  әсер  ету  арқылы  кеңейді.  Оқытушы  білім 
мен  ақпараттың  бағыттаушысы  болып  қана  қоймай,  педагог,  психолог, 
психотерапевт болуы керек. Бұған оның педагогикалық қызметінің жетістігі мен 
беделі тәуелді. Оқытушының беделі – оқу-тәрбиелеу процесінің жетістігіне әсер 
ететін  ұжымдастар  мен  студенттер  және  өзара  қатынас  барысында  білінетін, 
ұйымдағы  оның  кәсіби,  психологиялық,  тұлғалық  сипаттамасы.  Оқытушының 
беделі  -  оның  білімділігіне,  адамгершілігіне  байланысты  болып  келеді.  Қазіргі 
таңда  студенттерге  оқытушының  жеке  тұлғасы,  оның  ашық,  қайталанбас 
дербестігі тәрбиеленуші және психотерапевт ретіндегі беделі әсер етеді [5]. 
 Сөз  соңында  айтарымыз,  білуге  деген  қызығушылық  пен  жаңаны  білуге 
деген  талпыныс  адамға  ғана  тән.  Оны  байқау  және  дамыту  оңай  емес.  Егер 
оқытушы  студентпен  дұрыс  қарым-қатынас  орната  алмаса,  қызықтыра  алмаса, 
оның қызығушылығы жоғала береді. Ал егер де оқуды өмірде болып жатқан жан-
жақты  ақпараттармен  байланыстырса  –  білім  сапалы  түрде  қабылдануы  әбден 
мүмкін.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Халқына жолдауы. //Егемен 
Қазақстан, 2005,18 ақпан. 
2.
 
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы //Егемен Қазақстан, 2007.15.08. 
3.
 
Мәмбетов М. Педагогикалық қарым-қатынас мәдениеті //Қазақстан мектебі. 2008. №12. -36-37-б. 
4.
 
Рубинштейн С.А. Проблемы общей психологии. Москва: Педагогика. 1976. -140с. 
5.
 
Мұхамеджанова Ә. Оқытушы  мен  студенттің  өзара  қарым-қатынасын басқару //Білім. №10 
- 2006. 18 бет. 
 
 
 
 

73 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011 
 
 
Б.Т.ҚАБАТАЙ  
педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент 
Абай атындағы ҚазҰПУ  
 
БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДЫҢ ОҚУ МӘТІНДЕРІНДЕГІ 
 КОГНИТИВТІК ОЙ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУ 
 
 
В  статье  исследуются  художественные  тексты  по  «Родной  речи»  начальных  классов  в 
когнитивном  аспекте.  Характеризуются  и  анализируются  когнитивные  методы  при  объяснении 
художественных текстов.  
 
Texts  of  art  from  the  “Native  Speech”  textbook  have  been  analyzed  through  the  cognitive  aspect. 
Some cognitive methods during the texts explanation have been presented and analyzed. 
 
Қазақ  тілін  зерттеушілер  ХХ  ғасырдың  аяғы  мен  бүгінгі  күнге  дейінгі 
аралықты  тіл  таным  ғылымында  когнитивтік  парадигманың  үстемдік  құрып 
отырған кезеңі деп сипаттайды. Қазіргі тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың 
басты  мәселесі,  біріншіден,  санада  тілге  дейінгі  бейнеленген  дүниелердің 
ішкі  мәнін  түсіндірудің  әдіс–тәсілдерін  қарастыру,  екіншіден,  логикалық–
позитивті және эстетикалық таным–білімнің реттелген, жүйеленген, өңдеуден 
өткен ақпараттарын тіл арқылы іздеп табу. 
Когнитивтік ғылымның зерттеу нысаны – санада бейнеленген ақпараттар 
мен  білім.  Алғашқы  түсініктен  бастап,  дамыған  бай  концептілік  жүйедегі 
түсінікке дейінгі санадағы білімді репрезентациялау – когнитивтік бағыттың 
басты ұстанымы.  
Ғалым  Б.Қалиұлының  «Қазақ  тіл  білімінің  ғылыми  бейнесі»  (2008) 
кітабында  «тіл  білімінің  ғылыми  бейнесі»  ұстанымы  осы  когнитивтік 
бағытты сипаттайды [1]. 
   Зерттеуші  Ж.Саткенованың  еңбегінде  когнитивтік  лингвистикадағы 
когнитивтік жүйенің  концептуалдық  құрылысы  бала  танымы  үшін  «әлемнің 
бейнесі»  ретінде  қарастырылып,  концептуалдық  құрылым,  яғни  когнитивтік 
жүйе бөлшектері мен когнитивтік ойдың формасы төмендегіше сарапталады:  
-
 
ойбейне 
-
 
прототип 
-
 
сценарий  
-
 
фрейм 
-
 
концептуалды метафора  
-
 
стереотип  
-
 
гештальт [2.12]. 
      Аталғандардың ішінде концептуалды метафораны танымдық тіл білімінің 
ұстанымы ретінде танып, солай сипаттап өттік. А.Әмірбекованың [3] зерттеу 
тұжырымына  сүйене  отырып,  көркем  мәтінде  ақиқат  дүниені  төмендегідей 
концепт  типтері  арқылы  тану  тиімді  деп  санаймыз  және  аталған 
концептуалдық  құрылымдардың  санада  әртүрлі  формада  бейнеленуін 
белгілейміз:  

74 
 
 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011 
 
Қабатай Б.Т. Бастауыш сыныптардың оқу мәтіндеріндегі когнитивтік ой және оны талдау 
 
  
1.
 
Фрейм – қарапайым форма 
2.
 
Скрипт – күрделі форма 
3.
 
Сценарий – оқиғалы форма 
4.
 
Схема – сызбалы форма  
5.
 
Ойбейне – бейнелі форма  
6.
 
Стереотип ––  
7.
 
Гештальт – іс-әрекеттік форма  
8.
 
Прототип – нақты форма  
Фрейм  ұғымына  психологиялық  сөздікте  (Шапарь  В.Б.)  «бүтіндік 
(тұтастық)  қасиетінен  ерекшеленетін  қандай  бір  құбылыстар,  факті  мен 
объектінің  өте  шағын сипаттамасы»  [4.729]  деп  анықтама  берілген.  Аталған 
сипаттаманың  ішінен  бір  құрылымдық  бөлшек  алынып  тасталса,  аталған 
құбылыс дұрыс танылмайды, топтастырылмайды.  
Фрейм теориясын жасанды интеллект аумағындағы американдық ғалым 
М.Минский ұсынады. Оның пікірінше, ойлау процесі есте сақталған көптеген 
құрылымдық ақпараттар негізінде түзіледі. Фреймдер арқылы адам 1) көрнекі 
бейнелерді  таниды  –  визуальды  қабылдау  фреймі;  2)  сөзді  түсінеді  - 
семантикалық  фрейм;  3)  іс-әрекетті,  дәйектемелерді  түсінеді  –  іс-әрекеттік 
фрейм; 4) баяндауды түсінеді - әңгімелеу фреймі [5.730].  
Фреймдерді  бір-бірімен  байланысып  жатқан  тор  ретінде  елестетуге 
болады.  
Фрейм  –  білім  қалыптастырудағы  басты  операциялардың  бірі. 
М.Минский  адамның  көргеннен  алған  ақпараты  мен  есінде  сақталған 
ақпаратын модельдеу тәсілін зерттеу арқылы фрейм ұғымын танытты. Ғалым 
фрейм  туралы  зерттеуін  былай  дәлелдейді:  «...Мәселен,  бөлмеге  кірген 
адамның  ондағы  заттар  мен  құбылыстардың  қандай  екенін,  қалай 
орналасқанын, санада сақталған осы ақпараттардың қаншалықтысы ақиқатқа 
сәйкес  келетінін  анықтау  адам  жадындағы  модельдерді  көрсетеді.  Бұл 
модельдер – фрейм деп аталады. Бұл құбылыс фильмнің әрбір кадры секілді 
санадағы дүниелерді визуальды стереотиптік жағдайда тану әрекетіне келеді. 
Фрейм  –  жадыда  сақталған  білім  мен  ақпараттың  бір  дүние  шеңберіне 
ұйымдасқан,  адам  тәжірибесіндегі  дүние  туралы  нақты  фрагменттерден 
құралған  ақпарат.  Фрейм  көп  жағдайда  дүниенің  лексикалық  мағынасы,  ол 
тұлғаның  энциклопедиялық  және  экстралингвистикалық  білімі  негізінде 
санада  көрініс  табады.  Негізінен  фрейм  концепт  ядросының  төңірегіне 
ұйымдасатын  құрылымдық  элементтерді  ассоциаландыра  отырып  ақпарат 
жинайды» [5.59].   
М.Минский  теориясындағы  адамның  ойлауы  мен  жасанды  интеллект 
ара-жігінің  ашылмауы  жөнінде  А.Ислам  былай  дейді:  «М.Минский  өзінің 
теориясында  адамның  ойлауы  мен  жасанды  интеллект  арасының  ара-жігін 
ашпайды. Оның пайымдауынша, адамның ойлауы образдарды визуалды көре  

75 
 

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   44




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет