А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011

90 
 
 
 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011 
 
Қабатай Б.Т.
 
«Ана тілі» мазмұнындағы мәтіндерді концепт тұрғысынан тану 
 
 
–
 
мәтіндегі тірек сөздердің тізбегін қалыптастыру;  
–
 
олардың  концептілік  кеңістікті  бейнелеу  дәрежесін  анықтау  (бейне, 
символ, метафора);  
–
 
осы кеңістіктің базалық концептілерін айқындау;  
–
 
көркем  шығармадағы  концептілер  белгілі  бір  жағдаят  төңірегінде 
қолданылатындықтан,  басты  назарды  сол  жағдаят  аясындағы  концептің 
қызметіне аудару;  
–
 
энциклопедиялық және лингвистикалық сөздікке сүйене отырып, ұлттық 
танымдағы  тілдік  дүниетаным  мен  әлемнің  тілдік  дүниетаным  мен  тілдік 
бейнесінің тұжырымдарын анықтау;  
–
 
сөздердің  түп  төркініне  үңілу,  олардың  ерекшеліктерін  ескеру  [3.45]. 
Көркем мәтіннің  концептуалдық  аясы оны құрайтын  тірек  мағыналардың  ортақ 
қасиеттерінің  бір  шеңберге  топтасуынан,  ортақ  семантикалық  өріс  құруынан 
көрінеді. Ол өріс көркем мәтін арқылы кейіпкер танымындағы әлемдік бейненің 
өзегін көрсетеді.  
Е.С.  Кубрякова  көркем  мәтіндегі  когнитивті–пропозициялық  құрылымды 
(КПҚ) анықтау үшін концептуалдық мәні бар бір семантикалық өріске қамтылған 
предикатты сөздерден іздеуді ұсынады.  
Концептілік  жүйе  –  кейіпкерлер  тіліндегі  тілдік  бірліктер  арқылы  көрініс 
тапқан  кейіпкерлердің  ойы,  қиялы,  болжамы,  өмір,  әлем,  тіршілік  жөніндегі 
концептуалды  тұжырымдары.  Концептілік  жүйе  кез  келген  ақынның, 
жазушының, қаламгердің туындыларында болатын тілдік құбылыстар.  
Балалар  әдебиеті  шығармалар  тіліндегі  концептілерге  талдау  жасау 
барысында,  ең  алдымен,  концептуалды  жүйенің  шартты  белгісін  құрайтын  тіл 
бірліктері  –  тезаурусты  талдау  қажет.  Тезаурус  дегеніміз:  «белгілі  бір  салаға 
қатысты  бірнеше  ұғымның  талдануы  мен  қатысын  көрсететін  семантикалық 
сөздік»  (Ю.Н.Караулов).  Қазақ  тіл  білімінде  зерттеуші  Қ.Жаманбаева 
тезаурусты:  «дүниенің  тілдік  моделі»  деп  атап,  оның  қалыптасуындағы  уәждік 
деңгейлерді  адамның  ішкі  жай–күйінің  қажеттіліктерімен  байланыстырады. 
Көркем  шығармадағы  жазушының,  қаламгердің  танымына  сай  форма  іздеуге 
қатысты  тезаурусты  «ізденіс  моделі»  деп  те  атайды  [4.6].  Көркем шығармадағы 
концептілердің  табиғатына  бару  үшін  тезаурус  түзу  арқылы  жазушының  «тіл 
әлеміне»  енуге  болады.  Сол  «тіл  әлемі»  арқылы  автормен  оқырман  арасында 
байланыс түзіледі.  
Балалар әдебиеті шығармаларындағы концептілер жүйесі семантикалық өріс 
негізінде  жасалады.  Семантикалық  өріс  аясынан  концептуалды  өріс  түзіледі. 
Балалар  әдебиеті  шығармаларындағы  концептілерді талдауда  ең  алғаш  олардың 
өзегін  анықтайтын  сөзге,  яғни  өзек  семаға  назар  аударылады.  Сол  өзек  сема 
арқылы бірте–бірте концептілер тізбегі түзіледі.  
Сонымен,  концепт  –  адам  санасының  ойлау  бірліктері  мен  психикалық 
ресурстарын,  білім  мен  тәжірибенің  бейнелі  көрсеткіштерін  құрайтын  хабарлы 
құрылымдарды түсіндіруге мүмкіндік беретін ұғым. Концепт ұғымын анықтауда 
оны:  

91 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011 
 
Қабатай Б.Т.
 
«Ана тілі» мазмұнындағы мәтіндерді концепт тұрғысынан тану 
 
 
-
 
белгілі бір ұлттың мәдени деңгейі мен менталитеті (Ю.С.Степанов). Осы 
көзқарасты В.Н.Телия қостайды;  
-
 
санадағы дүниенің мәнді бейнесі (Д.С.Лихачев, Е.С.Кубрякова). 
-
 
тікелей тілдік таңбалардың мағынасына тәуелділігі (Н.Д.Арутюнова, Т.Б. 
Булыгина, А.Д.Шмелев) деп түсіну орын алған.  
Концепт  ұғымы  тіл  білімінде  тұрақты  анықтамаға  ие  болмай  отыр.  Оның 
себебі, бұл ұғымның мағынасы ақиқат дүниенің бар болмысын қамтып, күрделі 
көп құрылымнан тұруына байланысты. Бұл құрылым сөйлеушінің ойлау, түйсіну 
әрекеті  арқылы жүзеге  асып қоймай, мәңгілік  толығу,  талқылау  үстінде  жүреді. 
Дегенмен, берілген анықтамаларға сүйеніп концепт ұғымының басты белгілерін 
анықтауға болады:  
1.
 
Концепт – адам тәжірибесіндегі идеалды түсініктің ең кішкене бірлігі;  
2.
 
Білімді тарату, сақтау және оны өңдеудің негізгі бірлігі;  
3.
 
Концепт нақты қызметке және жылжымалы шекараға ие;  
4.
 
Концепт әлеуметтік сипатқа ие; 
5.
 
Концепт – белгілі бір мәдени болмыстың негізгі ұясы. 
Сондай-ақ  тілдік  таңбаға  ие  болған  концептінің  төрт  түрлі  қызмет 
атқаратынын да атап өткен жөн: 
1)
 
дүние (зат, құбылыс) туралы ақпараттың мазмұнын анықтайды; 
2)
 
оны санаға (адам миына) жинақтайды; 
3)
 
еске сақтайды; 
4)
 
сөйлеу кезінде қайтадан жарыққа шығарады (Қалиев Б.). 
Біздің  зерттеуімізде  концепт  ұғымы  құндылық  бағдары  ұғымымен 
анықталады. 
Құндылық – мәдениеттің ең негізгі сипаттарының бірі, «объектінің жағымды 
немесе  жағымсыз  сипаттарын  білдіретін  философиялық-әлеуметтік  ұғым» 
[5.124].  Құндылық  ұғымын  алғашқы  анықтаған  Р.Лотце  мен  Г.Коген 
пікірлерінше, ол объектінің адам үшін қаншалықты маңызды екенін айқындайды. 
Профессор Қ.Жұбанов тіл мен таным проблемаларын зерделеу барысында әрбір 
тіл  иесінің  сол  тілді  тұтынған  кезде  қоршаған  ортаға  құндылық  көзқарасымен 
қарайтынын  айтады.  Қандай  да  бір  заттың  аты  тек  өзінің  номинативтік 
қызметімен  ғана  шектелмейді,  сонымен  бірге  сол  заттың  өзін  де  танытады.  Ал 
тану,  яғни  сол  заттың  қасиеттерін  анықтау  үрдісі  белгілі  бір  халықтың  даму 
ерекшеліктері  аясында  жүзеге  асатындықтан,  тілдік  ұжым  өмір  сүрген  нақты 
жағдайлармен  шарттас  болады.  Қайсыбір  ұжым,  не  сол  ұжымның  өкілі  заттар 
мен  құбылыстарды  күнделікті  тіршілік  тәжірибесі  арқылы  өзіне  қажетті  деген 
жағынан 
танып, 
өзіне 
әуелден 
таныс 
заттармен, 
құбылыстармен 
байланыстырады.  Қ.Жұбанов  бұл  туралы  «адам  өзінің  тіршілік  тартысында 
ұшырасып,  пайдасын  я  зиянын  көрген  нәрселерді  ғана  елеген,  соларды  ғана 
білген» [6.150] деп дәл көрсетіп айтқан. Зат танылғаннан кейін оған белгілі бір ат 
таңылады.  Аты  қойылған  зат  өмір  шындығы  мен  ақиқат  болмыстың 
абстракциялану жолымен тілдік айналымға еніп, халықтың тұрмыс-тіршілігінен, 
еңбек тәжірибесінен, наным-сенімінен хабар беретін белгілі бір сөз атаулары
  

92 
 
 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011 
 
Қабатай Б.Т.
 
«Ана тілі» мазмұнындағы мәтіндерді концепт тұрғысынан тану 
 
 
түрінде санаға бекиді. Профессор Қ.Жұбанов бұл құбылыстың тілдік табиғатын 
былайша түсіндіреді: «Сөз деген – зат біткеннің бәрінің аты емес, әр елдің өзінің 
білген затының, білген құбылысының ғана аты. Ел-елдің білгені де білмегені де 
толып  жатыр.  Мәселен,  шөптер  мен  жәндіктердің  көбісінің  аты  тілімізде  жоқ. 
Өйткені  олар  бізге  көп  аса  кездеспеген,  кездестірсек  те  елемегенбіз.  Айталық, 
шөптердің  ішінде  мал  жейтіндерін,  отын  болатынын,  не  дәрі  болатындарын 
біледі де, соларға ат қояды. Танымаған кісінің атын білмегеніміз сияқты білмеген 
нәрсенің  аты  да  тілімізде  болмайды»  [6.152].  Жалпы  сөздің  құндылық  бағдары 
прагматикалық  қызмет  атқаратын  тілдік  құрал  ретінде  прагматикалық 
лингвистикада 
қарастырылады. 
Прагматика 
тілдік 
қарым-қатынасқа 
қатысушының  тілді  қандай  мақсатта  қолданып  тұрғанын  зерттейді.  Аталған 
саланың  тілдік  құралдарды  қарым-қатынас  жасаушылардың  сана-сезіміне,  іс-
әрекетіне  әсер  етуі  тұрғысынан  қарастыруы  көркем  мәтіндегі  сөздердің 
психологиялық  қабылдануын  қарастырып  отырған  біздің  көзқарасымызбен 
үндеседі.  Көркем  мәтіндегі  сөздің  қабылдануы  субъектінің  құндылық 
бағдарымен,  атап  айтқанда  оның  өз  тәжірибесі  тұрғысынан  бағалай  алу  іс-
әрекетімен  тығыз  байланысты.  «Баға  беру,  бағалау  -  адам  тарапынан 
жасалынатын  саналы  әрекет.  Бағалау-бағаланып  отырған  зат,  құбылысқа  деген 
көзқарастың не оң (пелиоративті), не теріс (мелиоративті) екендігін субъектінің 
позициясы  тұрғысынан  білдіретін  әрекет»  [7.129].  Қазақ  тіл  біліміндегі 
бағалауыш  мәселесі  жөнінде  Р.Сыздық  мынандай  түсініктеме  берген:  «Соны 
сөздерді  өмірге  келтіріп  отырған  үшінші  фактор  «бағалауыш»  сөздерді  қажет 
етуімізге байланысты. Әдетте атауыш сөздер қолданылу мақсатына қарай термин 
сөздер  мен  бағалауыш  сөздер  болып  ажыратылады.  Алдыңғылары  белгілі  бір 
ұғымның  нақты  ресми  сұрақтары  болса,  соңғылары  кейбір  заттар  мен 
ұғымдардың бейнелі (ресми емес) атаулары болып келеді» [8.6].  
Бастауыш  сыныптардағы  «Ана  тілі»  пәнінің  жалпы  мазмұнын  ұлттық- 
мәдени  концептілер  жүйесі  құрайды.  Ұлттық  құндылықтарымыздың  басты 
тақырыптарының  концептілік  жүйесіне  нақты  мысал  келтірейік  (2-сыныпқа 
арналған «Ана тілі» оқулығындағы көркем мәтіндер бойынша):  
 
Оқулықтағы көркем мәтіндегі ұлттық-мәдени 
концептілердің жалпы бейнесі 
Мәтіннің авторы, аты 
Туған  тіл  –  қазақ  тілі  –  қасиетті  тіл  –  бабам  тілі  – 
анам тілі, т.б.  
М.Мақатаев. Отан туралы 
Д.Әбілев. Туған тілім, т.б.  
Туған жер – ұлы отан – туған өлке – жайлы қоныс – 
ең бір жақсы мекен, т.б. 
Ж.Смақов. Отан 
Ө.Тұрманжанов. Туған өлкем 
С.Жүнісов. Кімнің мекені жақсы? т.б. 
Туған  халық  –  қазақ  халқы  –  ел  билеген  хандар 
(Абылай)  –  ел  қорғаған  батырлар  (Райымбек, 
Бауыржан,  Мәншүк,  Әлия)  –  от  ауызды  шешендер 
(Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би)  – ел намысын ту 
еткен 
ақындар, 
ғалымдар, 
ғарышкерлер, 
спортшылар  (әл-Фараби,  Абай,  Ыбырай,  Тоқтар, 
Бекзат ), т.б.  
М.Әуезов. Әбілмансұр  
Атан түйе шөккен жер (ел аузынан)  
Ғ.Ғайырбеков. Алғашқы қоңырау 
М.Әуезов. Бала Абай 
Ғ.Ғабдуллин. Батырдың мінезі  
Н.Жүсіп. Гиннес кітабына кірген қазақ 
Қ.Рысбекұлы. Бекзат, т.б. 
1-кесте.  «Ана  тілі»  оқулығындағы  көркем  мәтіндерде  жалпы  ұлттық  –  мәдени 
концептілердің берілуі 

93 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011 
 
Қабатай Б.Т.
 
«Ана тілі» мазмұнындағы мәтіндерді концепт тұрғысынан тану 
 
 
Сонымен,  құндылық  адамның  рухани  әлемінің  негізін  құрайды.  Олар 
адамның  сезімін,  ойын,  еркін  біртұтас  бірлікке  келтіреді  және  адамды 
қалыптастыруда шешуші роль атқарады.  
Ұлттық  болмыстың  түп  негіздерін  іздегенде,  барлық  құндылықтардың 
тәрбие  мен  білімге  тірелетінін  көреміз.  Тәрбие  мен  білім  туралы  сөз 
қозғағанда,  олардың  мәнін  неге  және  қалай  оқыту  туралы,  ұлттық  және 
жалпы  адамзаттық  құндылықтардың  тәрбие  мен  білім  аясындағы  өзара 
үйлесуін  айтамыз.  Ұлттық  болмыс  көрінісі,  саяси,  адамгершілік, 
эстетикалық,  діни,  тәрбие,  сана,  басқа  да  дәстүрлі  мәдени–рухани 
көзқарастар жүйесі ұлттық дүниетанымды құрайды. Ал ұлттық білім болса – 
білім  мазмұнындағы  ұлттық  дүниетаным.  Ана  тілін,  ата  тарихын,  төл 
мәдениетін  және  ұлттық  рухтағы  тұлға  төлтума  құндылықтарын  әлемдік 
құндылықтармен ұштастыру арқылы өркениетке жол табады.  
Тәрбие  мен  оқытуда  жаңа  құндылықтарды  бағалау  жүріп  жатыр. 
Құндылықтарға тәрбиелеу – тек педагогикалық мәселе емес, біле–білсек, бұл 
–  қоғамның  даму  мәселесі.  Бұл  екеуін  қоғамнан  бөліп  алып  қарауға 
болмайды.  
 
Қазіргі Қазақстанда тәрбиенің идеалы:  
а)  Қазақстан  азаматын  –  жерін,  елін,  Отанын  сүйетін,  халқының 
құндылықтарын жоғары қастерлейтін; ә) өмірде алдына мақсат қоя алатын;  
б) өз ісінің профессоналы; в) қоғамның және онымен бірге өзі тұлға ретінде 
дамуға  жетелейтін  идеяны  жақтаушы;  г)  заңды  құрметтейтін;  д)  салауатты 
өмір  салтын  сүйетін  дені  сау;  е)  ертеңіне  сеніммен  қарай  алатын  адам  етіп 
тәрбиелеу.  
   Білім беру үрдісінде ұлттық тәрбие берудің рөлін көтеруде құндылық оның 
қайнар  көзі  болып  табылады.  Ендеше,  бастауыш  сыныптардағы  «Ана  тілі» 
пәні 
мазмұнында 
көркем 
мәтіндердегі 
концептілерді 
ұлттық 
құндылықтарымыз  тұрғысынан  тану  ұлт  азаматтарының  тұлғасын 
қалыптастырудың  нақты  жолы,  темірқазығы  деп  тұжырымдауымызға 
болады. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Әмірбекова  А.  Көркем  мәтінге  концептуалдық  талдау  жүргізу  үлгілері  //  Академик  Р.Сыздық 
және қазақ тіл білімінің мәселелері: конф. мат. – Алматы: Арыс, 2004. – 224 б.  
2.
 
Әзімжанова Г.М. Көркем мәтіндегі доминант//Тілтаным. №4. - 2004. 
3.
 
Маслова В.А. Когнитивная лингвистика. Минск: Тетра Системс, 2004.С.80 
4.
 
Жаманбаева  Қ.Ә.  Тіл  қолданысының  когнитивтік  негіздері:  эмоция,  символ,  тілдік  сана. 
Алматы: «Ғылым», 1998. – 140 б. 
5.
 
Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. Алматы, 2004. 
6.
 
Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1999. 
7.
 
Момынова Б.Қ. Бағалауыштың құрылымы жайында. ҚазҰУ «Хабаршысы». Филология сериясы. 
2001. №11(45) 
8.
 
Жаңа атаулар. 1-кітап. Алматы, 1992.  
 

94 
 
 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011 
 
 
Р.Б.АБДРАХМАНОВ  
кандидат технических наук 
МКТУ им. А.Ясави  
 
У.Б.ЖЕНСИКБАЕВА  
магистрант МКТУ им. А.Ясави  
 
Г.П.АКИМИШЕВ  
Старший преподаватель университета «Сырдарья» 
 
ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ОЦЕНКИ ИНВЕСТИЦИОННОГО 
КЛИМАТА 
 
Бұл  жұмыста  аймақтың  инвестициялық  климатын  бағалаудағы  әлеуметтік  психологияның 
рөлі қарастырылады.  
 
The  article  deals  with  the  social  and  psychological  role  of  estimation  of  the  regional  investment 
situation. 
 
Понятие  инвестиция  произошло  от  латинского  «investire»  -  облагать.  В 
эпоху феодализма инвеститурой назывался ввод вассала во владении феодом. 
Этим же словом обозначалось назначение епископов, получивших при этом в 
управлении  церковные  земли  с  их  населением  и  право  суда  над  ними. 
Введение  в  должность  сопровождалось  соответствующей  церемонией 
облачения  и  наделения  полномочиями.  Инвеститура  давала  возможность 
инвеститору  (или  говоря  современным  языком,  инвестору)  не  только 
приобщить к себе новые территории для получения доступа к их ресурсам, но 
и  участвовать  в  управлении  этими  территориями  через  облеченных 
полномочиями  ставленников  с  целью  насаждения  своей  идеологии. 
Последняя  с  одной  стороны  оправдывала  интенсивную  эксплуатацию 
населения территорий позволяла увеличивать получаемый с этих территорий 
доход, а с другой стороны, выступала в качестве развивающего фактора. 
Именно  из  этих  определений  вытекает  социально–психологические 
аспекты  инвестиции.  С  другой  стороны  под  инвестициями  стали  понимать 
денежные вклады, паи, акции и другие ценные бумаги, технологии, машины, 
оборудования,  лицензии  в  том  числе  и  на  товарные  знаки,  кредиты,  любое 
другое  имущество  или  имущественные  правы,  интелектуальные  ценности  и 
т.д. [1]. 
Таким образом, согласно определению «инвестиции» - это совокупность 
затрат  материальных,  трудовых  и  денежных  ресурсов  направленных  на 
расширенное  воспроизводство  основных  фондов  всех  отраслей  экономики. 
Основные 
теоретические 
направления 
инвестиционной 
политики 
заключались  в  формировании  благоприятной  среды,  способствующей 
повышению  инвестиционной  активности  негосударственного  сектора, 
привлечение  частных  отечественных  и  иностранных  инвестиций,  а  также 
государственная  поддержка  важнейщих  жизнеобеспечивающих  производств 
и социальной сферы при повышении эффективности капитальных вложений.  

95 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011 
 
Абдрахманов Р.Б., Женсикбаева У.Б.,
 
Акимишев Г.П.
 
Психологические аспекты оценки ...  
 
 
Это  составная  часть  социально-экономической  политики,  которая  отражает 
социально-психологическое 
регулирование 
инвестиционного 
климата 
региона [2]. 
Для  анализа  условий  использования  инвестиций  в  экономике 
традиционно  применяется  понятие  «инвестиционный  климат».  Им 
характеризуют  степень  благоприятности  ситуации,  складывающейся  в  том 
или ином регионе, отрасли для инвестиции, которые могут быть там сделаны. 
В  общем  виде  он  может  быть  представлен  как  совокупность  нормативно- 
правовых,  социально-психологических,  экономических  и  экологических 
условий,  определяющих  тип  и  динамику  воспроизводственного  процесса  в 
регионе, 
обеспечивающих 
надежность  возврата 
и  эффективность 
вкладываемых  средств.  Понятно,  что  все  это  зависит  от  социальной 
психологии  региона.  Если  потребность  в  инвестиции  не  существует  зачем 
тогда инвестировать этот регион. Без учета этого фактора нельзя вкладывать 
инвестицию 
в 
этот 
регион. 
Конечно 
в 
определении 
понятие 
«инвестиционный климат» эти факторы играют существенную роль. Вместе с 
тем  существуют  различные  трактовки  этого  понятия.  Дискуссионными 
остаются и вопросы, касающиеся факторов, определяющих инвестиционный 
климат и методы их соизмерения при построении обобщенных интегральных 
оценок.  Так  инвестиционный  климат  можно  определить  как  «набор 
параметров, характеризующих потенциал региона по освоению инвестиции и 
риск их реализации» (рис.1). 
Оценка  инвестиционного  климата  может  являться  также  и  рыночным 
индикатором  эффективности  размещения  инвестиций  на  территории 
выбранного  региона.  Далее,  этот  климат  рассматривают  как  совокупность 
социально-психологических, организационно–правовых условий и факторов, 
с одной стороны содействующих инвестиционной деятельности, а с другой – 
препятствующих  ей.  Указанные  категории  не  объязательно  должны  иметь 
региональный  масштаб  и  характер.  Во  всяком  случае  основой 
инвестиционного климата любой таксономической единицы (регион, страны, 
области)  всегда  является  макроусловия  и  макрофакторы,  которые  в  свою 
очередь  лишь  корректируются  социально-психологическими  особенностями 
территории.  Все  большее  значение  в  динамичной  современной  экономике 
приобретает  такой  признак  инвестиционного  климата,  как  инвестиционная 
активность,  которая  характеризует  способность  региона  генерировать  и 
транслировать инновации. 
 
 
 
 
 
 
 

96 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2011 
 
Абдрахманов Р.Б., Женсикбаева У.Б.,
 
Акимишев Г.П.

жүктеу/скачать 3,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: