ф илология  ғы лымдарының

ЗЕРТТЕУ

•JS  tu

АЭД  ГОМЕР  ПОЭМАСЫ  ЖЭНЕ  ОНДА  ҚАЗАҚТЫҢ  ЭПИКАЛЫҚ

 

ТУЫІДЫЛАРЫНЫН  КЕЙБІР  СЮЖЕТТІК  ФРАГМЕНТТЕРІНЩ  ОРЫН  АЛУЫ

О

диссей 

Троя 

кулаганнан 

кейін 

отаны­

на  узак,  уақыт  орала  алмай,  10  жыл  бойы 

сенделіп  жүреді.  Оның  басынан  еткен  небір 

к,иындықтар  мен  шытырман  оқиғалар  тізбегі  Гом ердің 

«Одиссей»  поэмасында  жырланады.  Трояның  іргесінен 

Итакага қайтып  келе жатып,  төбе көзді  киклоп  Полифемнің 

көзін  ағызып  жібергені үшін әкесі  Посейдонның қаһарына 

іліккен  Одиссей  ұзақ  уақыт  бойы  туган  жеріне  жете  ал­

май,  азапқа  гүседі.  «Одиссей»  поэмасының  оқиғасы 

басты  кейіпкердің  касындағы  сенімді  серіктерінен  ай- 

ырылып,  ақыры  О гигия  аралындагы  (О гигия  ара- 

лын  элладалы қтар  оны  те ң ізд ің   д әл   ортасы нда, 

Грекияны ң  батыс  ж ағалауы нда  д еп   есептей д і) 

үр  қызы  Калипсоны ң  қолына  барып  түсетін  сәттен 

бастау  алады. 

Калипсоның  қудіреттілігі  сондай, 

ол 

адамға  мәңгілік  омір  сыйлап  қана  қоймай,  сиқырлықтың 

түрлі  қүпиясын  меңгерген  әккі  әйел  еді.  Ол  Одиссейді 

сегіз  жылдай  еліне  жібермей  қолында  ұстайды,  тек 

қудайлар  кеңесіндегі,  Афина  -  Палладаның  өтініші  бой­

ынша,  ГІосейдонның  ұлы  Полифемді  соқыр  қылғанына 

қарамастан, 

оны 

Итакага 

қайтару  жөнінде 

шешім 

қызу  қуатталады.  Гермес  Зевстің  хабарын  көзді  ашып- 

жумганша  Калипсога  жеткізеді.  Калипсо  сегіз  жылдың 

ішінде  жан-тонімен  Одиссейді  жақсы  көріп  қалғандықтан, 

оны  азгырып,  Огигия  арапында  'мөңгілік  гумыр  кешуін 

өтінеді  Бірақ  отанын  сатанган  Одиссей  қайткен  кунде 

де  Иіаканын,  жәғасын  көріп,  сүйікті  Пенелопасын,  ер- 

жеткен  ұлы  Телемахты  беттерінен  бір  сүйсе,  арман- 

сыз  елер  едім  деп  жүрегі  қарс  айырылады  Одиссей 

Калипсоның  руқсаты  бойынша,  төрт  күн  бойы  бөренеден 

сал  құрастырып,  жолына  азық  алып,  8  жыл  бойы  түрған 

аралмен  қош  айтысып,  ашык,  теңіз  бетіне  шығады. 

Теңізде  он  сегіз  күн  жүзген  Одиссей  ф еакий л іктер д ің  

(м иф тік  халы қ,  еж ел гі  гр ектер д ің   түсінігінш е, 

те ң ізд ің   батысындағы  арал  тұрғы ндары ,  те ң ізд е 

аса  жы лдам  ж үзуд ің   асқан  ш еб ер л ер і  санал а- 

ды)  аралын  көреді-  Сол  аралға  салын  бағыттап  жүзбек 

болганда,  эфиоп  елінен  қайтып  келе  жатқан  Посейдон 

Одиссейді  көзі  шалып  қалып,  адам  айтқысыз  дауыл 

тур>ызады.  Алып  толқындармен  үш  күн  алысқан  Одис­

сей,  Афина-Палладанын,  мейірімі  мен  теңіз  тәңірісі 

Левкотеяның  көмегімен  Феакия  арапының  жагасына 

жетіп,  құрғақ  жапырақтардың  үстіне  барып  кулап,  қапың 

уйқыга  кіріседі  Афинанын, құдіреттілігі  арқасында,  жағәда 

Феакия  патшасы  Алкинойдын  қызы  Навсикая  әбден 

қалжыраған  Одиссейді  тауып  алып,  тамақтандырып, 

үстіне  киім  беріп,  тек  қамал  қақпасынан  болек  кіруін 

ескертеді,  өйткені  узатылмақ  қалындықтың  бул  қылығын 

айналадагы  адамдар  дұрыс  қабылдамауы  мүмкін.  Ал, 

сарайға  кіргенде. 

шешесі,  ақылды  Аретага  тагзым 

етіп,  кемек  сұрауы  керектігін  айтып,  езі  алдыга  шыгып

М уратбек  ИМ АНҒАЗИНОВ.

І.Жансүгіров  атындагы  Жетісу 

мемлекеттік  университетінің 

қазақ  филология  кафедрасының 

профессоры,  филология  гылымдарының  докторы,

кетеді.  Кеп  ұзамай,  артынан  ерген  Одиссей  сарайга 

кіріп,  Навсикаяның  айтқанын  орындап,  Алкинойдын,  зор 

кошеметіне  бәленіп,  басынан  еткен  оқигасын  патша  са- 

райында  o piata   салады.  Алғашқы  оқигасы 

кикондар 

мен  лотофагтар  еліндегі  қиян-кескі  шайқастары,  талай 

серіктерінен  айырылуы.  узақ  жүзіп,  езінің  сенімді  адам- 

дарымен  мейірімсіз  циклоптардың  еліно  жеткендігін  ба- 

яндайды.

Циклоп  (кейде  киклоп  деп  те  айтылады.  Жалгыз, 

тебе  көзді  дәу)  -   ежелгі  хапықтардың  мифологиясында 

жиі  ұшырасатыи  кейіпкөрлердің  бірі.  Гректерде  микен 

дәуірінен  бастап,  мифологияда,  ірі  кұрылыстагы  үйлердің 

қабыргаларына  бедерлеп  салынатын  ескерткіштердің 

біріне  айналды.  Мәселен,  гректердің  түсінігінше,  Ар- 

голида,  Беогия,  Эпир,  Аркадия  сияқты  ірі  қалаларда 

салынган  циклопты қ  қурылыс  (Ликиядан  келгендер 

киклоптарға  зөулім  плиталар  салган,  соган  байланысты

№  3  (39),  2010 жыд

,азақ  жене  едем  әдебиеті

Казахская  и  мировая  литература

сол  құрылыстарды  «

ііиклоптық

  қүрылыетар»  дегі  аіайдь) 

бейнелерге  карап,  осы  қалаларда  ез  уақытысында  ки­

клоп rap  гүрған  болуы  корок  доге  түсінік  қапыптасқан. 

ГЪмердіц  поэмасында  Киклоп  үңгірде  түратын,  алып 

денелі,  төбесінде  жалгыз  көзі  бар,  жер  өндеуді  білмейтін, 

олимпийлік  қүдайлардь  мойындамайтын  қубьхы к  түрінде 

бейнеленеді.

Гесиодтың 

«Теогония» 

поэмасында 

киклоп 

бейнесіндегі  адамдар  Уран  мен  Геяның  бапапары, 

олар  үшеу:  Бронт,  Стероп  жоне  Apr  дегендер.  Уран 

оларды  жер  аеіында  ұстаган.  Ток  Кропос  киклоптардың 

көмегімен  жор  әлемді  жеңіп  алган  соң  олардың  алып 

куштернен 

қорқып, 

жер 

асгында 

гемір 

қүрсаумен 

усіап 

отырған. 

Зевс 

оларды 

босатып, 

Іефесттің 

көіуөкшісіне  айналдырып,  езіне  найзағай  отын  түтатып, 

қаһармандарға қару-жарак, соғу үшін  пайдаланган.  Басқа 

аңыздарда,  Аполлон  өз  улы  Асклөпийді  Зевстің  өлтіргені 

үшін  <ектенгендіктен,  киклоп  іайпасын  түгелімен  қырып 

салган.  Қазақтын,  көне  дәуіріндегі  аңыздарында  киклоп, 

яғни  жапгыз  көзді  дөу  «Оғыз  баіыр»  жыры  \-іен  «Қорқыі 

ата  кітабында»  айқын  суретгеяген  «Огыз  батыр» жырып- 

да  оны  Қат  немесе  Қият деп  атайды.  Ол  еңгезердей  доу 

қоркынышты,  vpe;iri  аң  еді.  Малдарды,  ел-жұотты  жеп 

халықтың  зәресін  апатып.  Огыз  батыр  Қиятты  і в з а ­

мен  түйреп  елтіріп,  басын  ке сп   алады.  Ал,  «Қорқыі  аіа 

кітабындағы»  Тебекезге  (Қорқы пьің  8-жырында  Дөпе- 

Гөз  деп  аталады)  келсөк,  киклоп  Полифеммен  ұқсас 

жайттар  мол  кездеседі.  Біріншіден,  екеуінің  дүниеге 

келу  жайына  келеек,  «Одиссей»  поэмасындағы  Полифем 

т е ң із  тәніріС' 

Посейдон  мен 

те ң із  

патшапығьның  қызы 

нимфа  Тоостың  б&пась..  яғни  қудірегті  құдай  мен  ним- 

фадам  туган  перзепт  Ал,  «Қорқыт  жырындагы»  Дөпе- 

Гөз  де  су  перю нің  баласы  (әкее  Апуз  (Абыз)  қожаның 

койшысы). 

Екеуі 

де 

жаратушь'  құдіреттің  тілегімен 

дүниеге  келген  бала  болгандыктан,  жер  басып  жүрген 

пенделерден  озгеше дене  бітім.  алып,  күшті.  төбелерінде 

жал^ыз  көзі  бар  қүбыжық  түриде  бейнеленеді.  Екінші 

уқсастығы  -   адам  етін  жейтін  жалмауыздығы,  мешкейлігі. 

Үшінші  уқсастыгы  -  екоуі  де  жаратүшы  қудайларды 

кәздерне  ілмейтіні.  Бірақ,  соған  қарамастан.  «атса  оқ 

өтпөйтпі,  шапса  қылыи.  кеспойтіі  »  болмысты  қасиотті 

шешелері 

нимфа, 

су  періс 

бойларына  дарытады.. 

Тертінші  ұқсастық  -  «Одиссей»  жырыпда,  Одиссейдің 

алты  серігін  жалмап  өзін  ешкім  де  өлтіре  алмайтынына 

сенімді  Полифем  уйқыға  кегсе,  «Қорқыт»  жырында  Депе

-  Гез  де  сол  сенімде  бслып,  уйқыга  кеткеидө,  Одиссей 

Полифемнің.  Бисат  Дөпе-Гөздіи  істік  ағашпен  көздерін 

ойып  алады.  Бесінші  уқсастығы  -   екеуінін,  де  ел- 

журттан  чашық,  үңгірде  түрулары.  Жогарыдагы  сюжетке 

байланысты 

Шәмшиябану 

Қанышқызы 

Сотбаеваьың 

«Шоқан 

Уолиханое 

-  

филолог» 

атты 

еңбегінде 

төмендегідей  қызғылықты  гүжырым  келііоед.  «Мыса- 

лы  «Грек  әдебиетінің  тарихы»  деген  кітаптан  мынадай 

тужырымды  оқимыз:  «Гомер  эпосы  ...  елем  әдебиеті 

қорьнда  жеке  турған  жок.  Ол  басқа  халықтардың  да 

эпостык,  шығармапарымен  сабақтас...  Сондықтан  да 

кай  хапықтың  болмасын,  батырлық  эпосының  түуы  мен 

сипаты  туралы  мәселені  басқа  халықтйрдың  эпосынан 

боліп,  жекелеп  зерттеуге  болмайды».

LU.LU 

Уәгихаиовтың  «Мапасты»  зерттеуде  юмер

поэмаларын  еске  алуы,  олардың  кейбір  сипаттары  мен 

ерекше.піктерін  басқа  елдер  эпостык  шыгармаларының 

түу  процесіне  де  іән  кейбір  жалпы  белгілерді  анықтауы, 

салыстырулар  келтіруі  кейінгі  зерттеулерде  жапғаса  түсуі

-   қазак,  ғалымының  ой-түжырымдарының  тереңцігімен 

қаіар  өміршеңдігін.  бағыттылығьн  аңғартады.  Соңгы 

бір  зерттеуде  былай  деп  жазылған:  «Манас»  Гомердің 

«Илиадасында+- ыдай», 

карело-финдік 

«Капеваладай», 

огуздардын, 

ортағасырлык, 

эпосы 

«Қорқыг 

аганың 

кітабындай»,  өз ітің  негізінде  халық  ем:рін  суреттейді...»

«Жоңғария  очеркіері»  еңбегінде  LU.UJ.  Уәлиханов 

когтеген  халықтардың  аңыздары,  легендалары.  олардың 

койбір  езаоа үксастықтары  туралы  айта  келіі  «Одиссея» 

поэмасының  жекелеген  бөлімдерін  тәғы  да  еске  түсіре 

кетеді  «Азия  келемінде,  -  дейді  Шоқан,  -  бір  жер­

дей  бір  жерге  ауысып  жүретін  аңыз-ертегілер,  жыргар 

ете  кеп.  Сонын  бірі  -   «Одиссея»  жырында  кездеоеіін 

жалғыз  козді  дәу,  яғни  циклоп  Полифем.  Бүл  аңызды 

қазақ  дапасы  да  біледі.  Жал+ыз-ақ  мунда  циклоп  адам 

жейгін  дәу  түрінде  суреттелсе.  Одиссейдің  рөлін  Батыр- 

хан  атқарады».

«Жалпы 

грек 

мифологиясына». 

-  

деп 

жазады 

Ш.Қ.Сәтбаева,  -   Полифем  жиі  үіиырасатын  кейіпкер, 

ол  -   теніз  тәңірісі  Посейдон  '^ен  теңіз  патшалыгының 

қызы  нимфа  Тоостың  баласьг  ол  адам  қоркар  үскынсыз, 

мандайында  жалғыз  козі  бар  қанішер  атып,  түрагын 

мекені  -   үңгір,  жейтіні  -   шикі  ет,  ішетіні  -  ешкі  суті 

Ш.Ш.Уәлиханоз  атақты  фин  галымы  Кастрен  Лаплан- 

диядан  осы  торіздес  аңызды  естігенін  де,  жaзfaн  да. 

«Одиссеядағы»  циклоп  Полифемді  есже  ал-ган.  Жырдын 

бул  белімі  филолоі  iaota  бе.мі  лі,  дегенмен  қазақғалымы 

әдейі  еске  түоірген  осы  аңыздыц  мазмұнына  токтапа 

кету'  артық  болмас.

Іроя  қаласының жеңілісінен  кейін  Одиссей  батырдың 

және  онын  қасындагылаодың  еліне  кайт^'ы  он  жыл  ша- 

масына  созылады,  көптеген  қиындықтарға,  уақтал арга 

кез  келеді  Одиссей  оның  қасындағы  жолаушылардың 

басынан 

кешірген 

қым-қуыт  оқигаларын 

суреттеуге 

«Одиссея»  жырының  бесінші  өлеңінен  бастагі  он  үшінші 

елеңіне  дейінгі  белімдері  арналган  да,  тогызыпшы 

әлеңі  Одиссеяныц  Полифем  үңгіріндег 

әрекеттерін 

оңгімелейді.

Коптеген  уакиғаларды  бастан  кешірген  Одиссей 

мен  қасындағылар  киклоптар-циклоптар  еліне  тап  бо- 

лацы.  Грек  мифолоі инсында  мандайының  оргасында 

жалгыз  көзі  бар  дәу  алып  тагылар  елі  бар  да,  олардың 

ең  ірі  орі  адам  жегіш  күштісі  -   жалғыз  кезді  доу  По­

лифем.  Полифем  Одиссейдің  кдсындағыларының  ал- 

тауын  жоп.  қалгандарын  да  жою,  жеу  мақсатында  бола- 

дьі,  оларды  қиын  жағдайда  үстайды.  Б:р  күні  Одиссей 

Полифем 

‘л /тқы ны нан 

өзін  д е;  қалған  жолдастарьін  да 

қутқару  мақса  ымен  Полифемді  фракийлік  шарап  шкізіп, 

мае  қылады  да.  қызган  темірмеи  оның  жалгыз  көзін 

шыгарады.  Тутқындағылар  Полифем  үнгріндегі  қой  мен 

ешкілердің  жүнінен  устап,  кейбірі  қушақтап,  үнгрден 

шығап,ы.  Жалғыз  кезден  айырылган  Полифом  бақырып, 

зарлап.  дауыстаг  баска  циклоптарды  шақыоады.  көзін 

алган  «біреу»,  оны  устап  өлтіруді  өтінеді.  Полифемнеі- 

Одисеей  өз  атын  айтпай  жасырып,  аты  «біреу»  деген  бо- 

латыи.  Кемеде  кет:п  бара  жаткан  Одиссейді  циклоптар

зақ  жене  едем  едебиеті

Казахская  и  мировая  литература

№  3  (39),  2010 жыл

көріп,  ұстай  алмагандарына  өкінеді,  бірақ Полифем  өзінің 

әкесі  Посейдонға  хабарлап,  теңіз  тәнірісі  жолаушыларға 

қаһарын  төгуд,  дауылды  күшейтіп,  олардың  еліне  қайту 

жолында  қиындықтарды,  кедергілерді  көбейтуін  сурайды. 

Полифем  мен  Посейдон  жолаушыларды  еліне  жеткен- 

ше  талай  қиындықтар  мен  кедергілерге  ушыратады 

солардың  бәріне  Одиссей  төзіп,  ақыл-айла,  күш-қуат. 

тәжірибе  мен  тапқыштығы  арқасында  қутылып,  аман- 

есен  еліне  келеді  «Одиссея»  жырында  уақига  одан  әрі 

қарай  жалгаса  түседі.

Грек  мифологиясында  Полифем  туралы  басқа  да 

миф,  легенда  бар.  Мысапы,  соның  бірі  грек  жазушы- 

сы  Феокрит  Полифемді  жалғыз  көзді  момын  бақташы 

ретінде  суреттейді.  Ол  нимфа  Галатеяга  гашық  болганын 

естіп,  қыздар  мазақ  етеді  Іалатея  орман  тәңірісінің  ба­

ласы  Акидті  унатады  Полифемде  кек  any,  қанқуйлы  кек 

any  сезімі  пайда  болады  да,  Акидті  андып  журіп,  устіне 

улкен  тастар  қулатып,  езіп  елтіреді.  К,айғыға  ұшыраған 

(алатея  езінің  бақытсыз  гашыгын  гажап,  мөлдір  өзенге 

айналдырады  да,  оны  есіне  апып,  өзен  жағасына  оның 

мөлдір  тазалығына  сүйсініп  келіп  жүреді».

Жогарыдағы 

деректерде 

көрсетілгендей, 

қазақ 

мифологияларындагы  ертектерде,  аңыздарда  жапгыз 

кәзді  дәу, 

адам 

етін 

жойтін 

жапмауыздардың  жиі 

ушырасатыны 

анық 

Мәселен, 

«Қазактың 

мифтік 

әңгімелері»  атты  еңбектегі  «Жезтырнақ»  аңызында  мер- 

ген  Ш ора  батыр  сауық  қүрып  журіп,  ақ  нарға  мінген, 

тап  мандайында  бір  кезі  бар  бір  адамга  кезігеді.

ЗЕРТТЕУ

Аныздағы  сюжет  Одиссейдін  басынан  еткерген 

оқигасына  деп  келетін  жайттар  ара-тұра  кездеседі 

Айталық,  Полифемнің жейтіні  -  қой  мен  ешкінің,  адамның 

шикі  еті  болса,  мүнда  да  Жалгыз  көзді  адам  қой  мен 

ешкінің,  адамның  етімен  коректенеді.  Жапғыз  кезді 

адам  Полифем  сияқты  уңгірде  турып,  Шора  батырдың 

қасындагы  серіктерін  бірінен  кейін  бірін  жей  бастайды 

Полифем  Одиссейді  ен  соңынан  жемек  болса,  Жалғыз 

кезді  адам  да  Шораны  соңында  жеу  ушін  қапдырады 

Циклоптың  көзін  Одиссей  үшы  үшкірленген  ағашпен 

шығарса,  Ш ора  батыр  Жалғыз  көзді  адамның  көзін 

суймен  темірді  отқа  куйдіріп,  әбден  қызарганда  кезіне 

екпіндетіп  салып  жібереді.  Кездері  ағып  кеткен  дәулер 

езіне  запал  келтірген  адамды  устап  апып,  елтірмек 

болганда  екі  сюжетте  де,  сыртқа  жайылымға  шығатын 

қой-ешкілердің  терісін  жамылып  немесе  астына  жабы- 

сып  аман-есен  дапага  шығады.  Екі  сюжетте  де  Поли­

фем  де,  Жалгыз  кезді  адам  да  кездері  ағып  кетсе  де, 

жандары  аман  қапады.

Полифем  мен  Жалгыз  көзді  адамдардың  қазақ ішінде 

ерте  кезде-ақ белгілі  болгандыгы  туралы темендегі  фоль- 

клористер  мен  зерттеушілердің  еңбектері  дәлел  бола 

алады.  Мысалы,  Л.С.Бергтін  1915  жылы  «Этнографиялык, 

шолулар»  журнапында  «Циклоп  турапы  қазақ  әңгімелері» 

атгы  мақаласы  мен  Н.О.Остроумовтың  «Этнографиялық 

шолулар»  журналында  «Полифем  (жалгыз  көзді)  туралы 

сюжел^ің  жаңа  варианты.  «Қазақтар  әңпмелері»  деген 

еңбектері  жоғарыдагы  ойымызды  куаттайды.

АЛАМ  Т А Ғ Л Ы Р Ы Н Л А Ғ Ы  

ТРАГЕЛИЯЛЫК,  Б О А М Ы С

(І.Жансүгіровтің  «Күйші»  поэмасындағы  трагедия  көрінісі)

Ә

дебиет  -   тіршіліктің,  қогамдық  өмірдің  ілеспе 

шежіресі,  айнасы  гана  емес,  сол  коғамдагы 

адамдардың  өмір  танымын  қалыптастыратын, 

дуниеге  көзқарастарын  дамытатын  керкем  қүрал  Оның 

таным  тарапыңцагы  мәні  де,  тәрбиелік  қуаты  да  сол 

қуралдың 

кереметтей 

шешуші 

сырына 

негізделеді. 

Ол  -  керкем  әдебиеттін  эстетикалық  мәні,  я+ни  әрбір 

коркем  шығарманың  кундылыгы  оның  адам  сезіміне, 

түсінігі  мен  түйсіпне  ойын  қозгар  әсерімен  өлшенеді. 

Өмір  қупиясына  терең  бойлай  білген  жазушы  гана 

оқырманын  сан  апуан  көңіл-күйіне  еліктіреді:  қуантады. 

жылатады,  толгандырады.  Сол  сезім  арқылы  оқушының 

кеңіл  түкпіріндегі  ойды  қозғайды,  санасына  өшпес  із 

қапдырады.  Эрине,  мундай  сипат  кез  келген  енер  ту- 

ындысында  гайыптан  пайда  болмайды.  Ол  жазушының

Ш .ОРАЗБАЕВ,

І.Жансүгіров  атындагы  Жетісу  мемлекеттік

университеті

қажырлы  еңбектенуінің,  талмай  ізденісінің  арқасында 

мумкін 

болады. 

Мундай 

шеберлік 

^ м а  

таланттын, 

қажымас-қайрат  жігері  нәтижесінде  қалыптасады,  дами- 

ды.  Еркіндік  пен  қулдық.  махаббат  пен  зүлымдық,  өмір 

мен  өлім,  пәни  тіршілік  пен  мәңгілік  өнер  арасындағы 

күрес  тақырыбына  барып,  Ілияс  Жансүгіровтің  терең 

мазмүндагы, 

керкем 

идеялы, 

үздік  туынды.парының 

бірі  -   «Күйші»  (1934)  поэмасын  тудыруы  -   ақын 

шығармашылындагы  шүғылалы  сәттердің  бірі.

№  3  (39),  2010  жыл

Қазақ  және  әлем  едебиеті

Казахская  и  мировая  литература

«Күйші»  позмасы  неі ізінен  он  жеті  тараудан  тұрады. 

Кең  көлемді  шыгарманың  өлен  формасы  да  озгеше, 

бастан-аяқ  а-а-б-а  түрінде  келетін,  қара  өлең  уйқасына 

қүрылган,  байырғы  халық  кугағына  әбден  сіңісті,  он  бір 

буынды,  төрт  тармақты  шумақіы  пайдаланған.

Позманың 

т іл і

 

жатық,  к.олыңа  апып  оқыған 

с ә т т е н  

бастап.  буырқанған  теңіз  толқынындай  өз  қушағына  тар- 

тып  ала  жөнеледі.  Өлең  үйқасы  да  керемет  қурылгаи. 

Арқадан  кешіп  Алатауға  беттеген  хам  Кененің  орда- 

сынан  бір-ақ  шығамыз 

Казақтып  арыстаны  атанган 

Абылайдың  урпагын  сыйлаган  қапьн  жүоі  ханнын,  келуін 

улап-шулап  қарсы  алып,  гой  қылып,  орулікке  бие  сой- 

ып,  ат  сыйлап,  белдеуго  атап  байлаг  жатыр.  Осындай 

ю/нде  той.  күнде  жиынмен  масайрап.  мәз  болган  хан 

ордасына  Сарыүйсін  руынан  шыққан  бір  жігіт  <еледі. 

Жаиіыз  шешес  бар.  Кедей.  Ерулікке  берер  малы,  сый- 

лар  дуниес  жо<,.  Ешкім  оның  атын  да  айтпайды.

Куйші  дейді.  Онын  малы,  деулеті,  байлькы  -   күй 

тіпті  азан  айтып  қойган  ныспысы  да  умытыльп  куйші 

атажан.  Сол  Күйші  хан  ордасына  бай  мен  бек,  би 

мен  датқа,  шешен  мен  майтапмен  әкелмеген  қуаныш. 

рахат.  лэззат  сыйлап  отыр.  Тоқсан  тоғыз  зарлы  күй, 

ащы  күй.  тәтті  куйді  лақылдатып,  төгіп-шашып,  біресе 

журек  жарып.  б'ресе  көңіл  шымшып  отыр.  «Асанкдйгы», 

«Терісқақпай»,  «Сары  өзен»,  «Бозінген»,  ««.аражор^а», 

«Қорамсақ»  күйлерінің  мың  сан  оуезді  алыс  сарында- 

ры  тіріліп,  кез  алдына  Алатау,  Алтай,  Арқа,  Кыр  Сыр 

тесінде  өткен  ескі  оқиғалар  келеді  Қоңырау  куйлөр, 

дабыл  күйлер,  бота  күйлер  тартылады.  Сондай  сикырль 

дыбыстар  әсерінен  тау-тас,  күч,  бүлт  түгел  маужырап, 

тыңдаған  журт  тьрп  етпей.  рақатқа  батады.

Естіген  жанды  гылсымдай  баурайтып  осындай  киелі 

онер  иесі  Куйшіге  хан  Кененің  қарындасы  Қарашаштың 

кезі  түсіп,  көңілі  кеткен  сон,  басы  бүнн  сурап  апады. 

Кезінен  жасы  сорғалап,  еркінен  айырылган  бақытсыз 

Күйші  зарлап  кете  барадь 

Қулашнда  хан  Кенен;ң 

«Сатса  да,  сойса-дагы  ез  еркінде»,  -   деп  Қарашашқа 

айтқан  сөзі.

Кешегі  еркіндік,  бостандық  жоқ.  енді  Куйші  ханша 

Қарашаш  қолында,  рас,  су  тасып:  отын  жақпайды,  жау 

қумайды,  бар  ісгейтін 

күй  тарту:

Жымың 

қагьп, 

сылқ-сылк, 

кулген 

жолбарыс, 

қылышынан  кан  іамтан  хан  Кененің  жарлыгы  екі  бол­

майды.  Өңі  ме?  Tvci  м е°  He  жазығы  бар?  Неге  бұлай 

зорлык,  жасайды? 

К

у й ш ін ің

 

жанын  күйдіріп,  жүрегін 

тілплеген  бүл  сурақтарға  жауаг  жоқ.  Үйін  қашаи  кереді? 

Жалгыз  шеше  не  болмақ?  «Оны  куй  біледі!»  -   деді  ғой 

Қарашаш.  Кун  артынан  күь,  ай  аргынан  ай  өгіп  жатыр. 

Күйші  Қарашаш  қолында.

Поэманың  негізгі 

арқауы 

Кдоашаш 

пен 

Күйші 

арасыңцагы 

терең 

психологиялық 

тартьсқа; 

адәм 

сезімдерінің  апапат  шарпысуына  қурылған.  Әуел  бетте 

азаттықтан  айырылып,  қүл  болдым  дел  азапқа  түскен 

іші-сырты  зер  кестелі,  жібек,  жаннат  алтын,  күмюке 

толы  Қарашаш  отауындағы  жиһаз  оның  көзінін  жауын 

алып.  бұрын  айдаһар  санагап  ханша  енді  «қара  қас, 

қалың  қабақ,  ордадагы  сырықтай,  бойы  сымдай  балға 

ашытқан  кымыздай»  болып  көрінеді.  Ьіресе  ак,  қоян, 

б'ресе  кәр  марал,  біросө  қызыл  түлкі  боп  елестеген 

сүлу,  енді  Күйшінін  есін  тандырып,  көкіреине  ғашықтық

16

отын  жағады  Бүрынш  есю  сарыгды  күйлер  тоқтапып; 

кенет  сурапыл  жаңа  тасқын  жөңкілді.  Ақьн  творчество 

психологиясын,  өмірге  музыкалык,  шығарма  әкелген  ша- 

бытты  сәтті  былай  бейнолейді:

Жіберді  бір  мезетте  қағып-қагып,

Таскыңдал  тыңнан  бір  <үй  қосылды  ағып,

Байырғы  тоқсан  күйдін  бірі  де  жоқ,

Жаңа  куй.  жаңа  жолмен  кетті  лагкп.

Ал.  Куйшінің  и.іабытты  шақтағы  портреті  қимыл- 

орекеі  арқылы,  динамикалық  козгалыс  үстінде,  жанды 

калпында  беріледі:

Саусақтар  ойнап,  оргып,  қаздаң  қағыгі.

Суырып  ішек  тілін.  мүңын  шағып,

Жүйріктің  шыны  күйі  келгенінде,

Шығаннан  шыга  шаппай  турсын  неғып 

Асқақтап,  кейде  күйді  кекке  әрлеп,

Алыстан,  шырқап,  сілтөп,  әрі  кетп,

Қайырып,  қалықтатып,  қайта  оралып,

Бірден-бір,  ақырын-ақырын  темендетіп,

Ызғытып,  елке  ерлетіп,  баяулатып.

Соқтырыгі  кейде  боран  дауылдатып,

Кеңілдің  асқарында  түманды  айдап,

Артыиан  иесерлетіп,  жауындатып...

Куй  ыр*а+ын,  музыка  әуенін  дәл  бейнелейтін, 

үсті-устіне  түйдектеле.  таскындай  төгілетін  үдеме  сөз 

тіркестері,  градация  аркылы  ақын  оқырманға  +ажап  эсер 

етеді  Тәреден  шыққан  сүлу  қызға  әбдеп 

к ө ң іп і

 

кеткен 

Күйші  басындағы  сезім  толқындарь.  психологикапык  сан 

алуан  тебіреністер.  ушқыр  қиялдын  і_алқуын  бейнелейтін 

керінісіерде  фантастикапық  шапқу  бар.

Сондай  сәттерде  домбырашы  жігіг  түлкі  алатын 

қүмай  тазы,  аққуға  гүскен  туйғын,  құс  кеп  киген  періге 

до  айналып,  суңқардай  с:улу  қызды  Апатаудын,  үстже 

алып  үшып.  қүшып  та  жатады.

Жел  болып  жаралса.  бөтінен  сүймек;  су  болып  жа- 

ралса,  шомылдырмақ;  от  болып  жаралса,  жылыңдырмақ. 

қымыз  болып  ж араіы іса,  оймақтай  аузына  жутылмақ; 

іііп і

  алтын.  күміс  болып  жаратылса,  қолына  с а іа р   білезік 

болмақ

Ғалықтық  отынан  осылайша  күйін-жанып,  шексіз 

қиялға  берілген  Күйші  ақыры 

қ һ із ь

 

л-жасыл  арман,  өлес 

бултының  арасынан  жерге  түседі.  Қараша_и  -   тере, 

бул  -   Сарыүйсін.  Екеуінің  арасында  откол  бсрмес  асу 

шыңырау  ор  бар.  Әлеумеітік  теңсгздік,  таптық  айырма 

жәтыр.

Күй  қүдіреіі  Қараш аигың  бойын  билоп,  ішінс  от  та- 

стәп,  есінон  таіщырыіі,  ақыры  «осы  Күйшіге  тисем  бе 

екен»  дөген  ойга  әкеледі.  Жок!  Бул  бір  сиқырлы,  гыл- 

сым  дыбыстар  қинаган  сәттегі,  жынданьіп  ауыргандай 

халдегі  осалдьк.  Өйгпесе,  хан  туқымынан  шыққан  асау 

сулу  қайдағы  фр  токсіз  қарага  барып,  суйепне  таңба 

салдырар  ма?!

Ғашықтық  оты  жүректерін  күйдіріп,  жандарын  қайда 

қоярларын  білмей  рухани  арпалысқа  түскен  Қарашаш

-  Күйші  арасымдагы  психологиялык.  ішк.  гартыс  желісін 

кенеттен  болган  оқиға  бузадьі.

Күллі  Дулатқа  аты  әйгілі  Әлімқул  датқаның  улы 

Сапақ  ~а  -езіиш е  сері,  сылқым,  қурық  бермес  асау.  Сол 

ерің  қара  іунді  жамылып  келіг.  Қарашашты  оятам  деп, 

пәлеге  қалады.

жүктеу/скачать 3,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: