Ғылыми конференция л. Бақтыбай
азақ жене әлем әдебиеті
жүктеу/скачать 3,56 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- T 0 3 fA H ЖЕРДЕ ТОҚШЫЛЫҚ БОЛМАЙДЫ
- Алмагүл ҚҰРМАНБАЕВА
- ,азақ және әлем едебиеті Казахская и мировая литература
- ,азақ және әлем әдебиеті Казахская и мировая литература
- «Past Simple Tense»
- Write out the verbs in Present Simple Tense.
,азақ жене әлем әдебиеті Казахская и мировая литература 40 ГЫЛЫМИ ІЗДЕНІСТЕР «5» ұпайымен бағаланады. Ал, калған топ мүшелеріне «Екі ж ақты күнделік» парактын нсгізгі түсінік бөлігіне Шәкәрім туралы білетіндерін бірлесіл толтыру тапсы- рылады.
жауаптын дүрыс немесе бұрыстығын клдағалап отырады. Сүрактарға ең көп жауап берген команда ұтады. Эр жау ап «3»,
«5» ұпайымен бағаланады. Озат максат-мұраттарына тартуға үмтылуы, апға койган максатка жетуде табандылык көрсетуі - міне осындай асыл қасиеттерді уағыздау Дбайдын бүкіл шыгармашаларының негізгі идеялык-такырыптык үзілмес жүйесінін біріне айналды. IV-бөлім: Үй тапсырмасы бойынша «Сен — маган, мен - саған» (8 минут) Екі топ бір-біріне 5 сұрактан кояды. Бірінші топтын мүшесі сұрақ кояды, ал екінші топ жауаптың дүрыс немесе бүрыс екендііін қадағалайды. Содан Абай мен Шәкәрім шығармашылығының өлсндерін скі топ жатқа айтады. Екі топ Сөзжұмбак. шешеді. Эр жауап «3», «4», «5» ұпайымен бағаланады. V-бөлім: Ш ығармаш ылык жұмыс. (5 минут) Бүл бөлімде ор топтын бір мүшесі шығармашылык жүмысты екі бет қағазға түсіреді. М ұрагер гобына «XXI гасыр — қазакгы рухтандыратын ғасыр» Н асихат тобына «XXI ғасырға аяк баскан үрпактын басты максаты» Шығарманын мазмүны мен сауатына карай «3»,
Негізгі түсінік Косымша түсінік Сабакты бекіту: Шығармашылык жұмыс және екі жакты күнделік аркылы сабакты бекітемін. С абакты корыту: IN S E R T стратегиясы Не білемін? Не білгім келсді? Нені білдім? Үйге тапсырма: Шәкәрім Құдайбердіүлының өмірі мен шығармашылығына конспект жазу жоне «Енлік-Ксбек» поэмасын оку, өзіне үнаған өлендерін жаттау. Окушылар білімін багалау жэне жауап бергендерін малактау. Бүгінгі сабаета
сайыска белсенді катысқан окушыларды өз енбектерімен бағалау және мадактау. «3» - «4» -
«5» - T 0 3 fA H ЖЕРДЕ ТОҚШЫЛЫҚ БОЛМАЙДЫ Т абиғатты қорғау сөзі қазақтың обал мен сау- ап деген үғымдарымен тікелей байланысты. Ежелден төрт түлік мап багып, кешпенділікте өмір сүрген қазақ халқы үшін табиғат - Ана бары да, нары да болган. Ягни, көшпелі қазақ табигаттан ез ор- нын таба білген. Басы мен аяғы жсж кеңістікте адам табигатпен жеке қалып, оңаша сухбаі іасу, сырласу үстінде өмір сүрген Ол езінің бүкіл рухымен, қиялымен табигатпен шынайы жақын екендігін сезініен Ш .Айтматов былай деп жәзады: Қүдай айтты дейді
Әл-Фараби атында+ы К,азМҮУ-дің журналистика факультетінің Баспа ici және редакциялау кафедрасының доценті. «Мен адам баләсынә бәрін бердім, тек ниетін өзінде қалдырдым» /2 / - деп. Бар мәселе сол ниет пен пейілде ,азақ және әлем едебиеті Казахская и мировая литература № 3 (39), 2 0 1 0 жы л жатыр. Біз рухани тазармай турып. ешқандай игілікке к,ол жеткізе алмаймыз. Озык, еркениот табиғаттың жауы деседі Біз бұл пікірмен келіспейміз. Біздің ойымызша. ең басты айыпкер - өзі қүрған өркениет пен ақыл-ой парасатын ғылыми түрде уштастыра алмаған адамдар Егер адамдар табигатқа және бір-біріне деген қарым-қатынасын қалпына келтірмесе, рухани азыгі- тозуын, құлқын қумарлығын имансыздығын тоқтатпаса, биосферадагы жағдайлар апаттық күйге түсетіні анық. Халық даналыгында: «Ақылды адам
қолайсыз жагдайдан өр уақытта қутылып шыға алады, ал дана адам мүндай жағдайға түсгіейді», деген сез бар Әкінішке орай, адамзат даналығы жетпей, экология қиын дағдарысқа түсті. Ендп амалымыз, букіл ақыл- ойымызды пайдаланып, осы қиыншылықтардан кешігігі қапмай, шыга білуіміз керек. Сонау 1892 жылдың өзінде «Дала уалаяты» газе ri кезекті он бірдей санында «Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сез» атты тақырыпта проблемалық очерк жариялаған. Онда «Эколоіия» терминін журттар біліл жарытпаса да, сол очеркте аталмыш табигатқа жанашырлық білдірген піюрлер кеңінен қозғалған. «Шалдардың сездерінің жарымына нанған мезплде де, бурынғы уақытта қыс мұндай емес, кун жақсы, жер- су мол, шөп көп, халық әділетті, қулық-сумдық жоқ екен.. Осы кунгі қазақтардың турган жерлерінің жер-суы жақсы болған соң, қазақтар неше мәрте қалмақтармен ұрысып. согысып қалмакты күшімен айдап шыгарган екен... Енді бурынгыны айтып отыратын қарттар байқай ма екен, бурын күннің жылы болатыны сол замандагы ор- ман ағаштың кептігінен екенін, осы кунде сондағы агаш, таулар да аз, қырып бітірісіпті. Бурынгы заманда тауларда #ормап көп болып. ор- манда қар кеп болып, қардың себебінен су кеп болып, ала жаздай тау-таудан езен-сулар тартылмайды екен. Сол себепті жердің шебі жақсы болып, мал да артық болады екен. Бул кунде ондай емес. Казақтар барша орманды қырып, қалғанын осы кунге шейін тауысып жүр. Қазақтарға ш п ағаштын керегі жок, дегеннің зиянды екенін ойламай. гек малға кен болса - болды. Һәм от<ір кездерімен қарагт карауылдап журуге дала болса - болады. Сол себептен бурынгы езен- булақтар тартылган соң, бірдеме қылып қудык, қазатын болысты, кебінесе сулары ащы болады. ..Осы кунде
қырда сондай
жақсы ешнәрсе
қагімаса да, біліп түр бурыннан қалған сым тастарға, қорғандарға қараганда, баягыда бул дапапарда түру жа- ман болмаганы»/3/. - деген пікірлерді ушырастырамыз одан.
Демек, б:зл!и қазіргі кездр аузымыздан тастамай, күнделікті айтып журген экологиялық мәселелерімізге қазақ халқы ертеден-ақ ерекше мән беріп, тіршілік әрекетін соган сэйкес жүргізе білгенінің айқын бір дәлелі - аталмыш очерк. Күнделікті түрмыс-тіршілігімізде табигаттың барлык, жанды,
жансыз туындыларына қиянат жасауға ұнемі қарсы турып, «обал», «сауап» де ген угымдарды кейінгі урпагына улағат етіп қапдырған. Халықтың бүл тургыдагы экологиялык тагылымы осы кунге дейін толык, мәнінде зерделеніп, зерттелмей келеді. № 3 (39), 2010 жыд 41 Әрбір жеке табигат байлықтарына және оның дара туындыларына да арнайы айтылған экологиялық тыйым сөздер де хапық арасында кеңінен тарапган. Мысалы кунделікті езіміздін, муқтажымызды етеп журген ауыз судың тазапыгын сақгауға арналған тыйым сездер - «суга түкірме», «суды ылайлама», «өзін ішетін суга елген ит тастама». «су ішкен қудыгыңа гүкірме», «булақты былгама», т.б. Жер бетінің сән берер сәулеті мен багалы байлық дәулеті деп есептелінер жасыл желекке, орман-тоғайга қатысы бар тыйым сездер қаншама! «Кекті жулма!», «көкті таптама», «қурыққа орак, салма». «жас кешетті сындырма», «орманды ертеме», «орманды отама»,
«жаігыз агашты кеспе», «бауга бапта шаппа». т.б. Жан-жануарларды аялау. қоргау,
мейірімділік керсету жайы да тыйым сөздерде көптеп кездеседі. «Қумырсқанын. илеуін бузба»,
«ермекшіні елтірме», «аққуды атпа», «қүндызды аулама», «уларды шулатпа», «жаралы аңға оқ атпа», «уяны бузба», «уйге кірген жыланның да басына ак, к,уйып шығар», т.б. Қазақ угымында «табигат» деген угым «туган жер» деген сезбен мағыналас, мазмундас айтылады. Мыса лы: «Туган жерге туыңцы тік», «Туган жердің топырағы да киел », «Жер: байдың - елі бай», «Қара жер қарыз арқаіамайды», «Жер - ана. ел - бапа=>, «Тозган жер де тоқшылық болмайды», «Күте білсен - жер жомарт». «Туган жердің түйе аунайтын топырагы да киелі, түйе жейтін жантағы да киелі»... Осылай кете береді. Қазақ халқының туған жерге деген ыстық ыкыласы мен аялы алақанын, журек жылуын сез еткенде, даламыздың данышпан абызы әрі ақылгейі Асан қайгы бабамыз асқар таудай алыстан көрінеді Сондықтан да казірп кезде Асан қайгы бабамызды қазақтан шыққән туңғыш эколог деп мактан етүімізге болады. Оның Желмаяга мініп алып. Жерүйықты іздеуі, қазақ жерінің әрбір езен-суына, кең-байтақ даласына берген багасы осы күнге дейін ез қүнын жойган жоқ. Филология ғылымының докторы, профессор Х.Сүйіншәлиев: «Ел аңызының айтуынша, Асан Желмаяға мініп, жер кезіп кетеді. Ақыры, «қой үстіне бозторгай жумыртқапаган» Жидебайсынды, «жиегі жаз, суы - бал» жайлы қоныс табады-мыс». - дейді/4/. Куллі
туркі хапқының данышпаны саналатын Корқыт атаның қалдырган мураларында да «асқар тауларың қуламасын, саялы агаш сынбасын. қанаттарың қырқылмасын» деген угымдар - туган жеріңпің табигатын аялай біліндер деген этапы сездер! Шығыс халык,тарында имандылықтан келетін уш сау ап бар: шелге қудық қазган, езенге көпір салған, жолға агаш еккен. Шөлді жерде қудық қазып, халық шөлін қандырса, малын суарып, айналасына жасыл желек отыргызса - табиғаттың керкі емес пе' Бул - адамдар- ды жақсылық істерге жүмылдырудағы өнегелі есиет. «Бабалар еккен шынарды балалары саялайды» «Багбан болсаң - бақ есір, бапама деп тағы ес<р», «Әкеңнен мал қалг анша, тал қалсын» деген нақылдарда қаншама уғым бар! Сыр бойының жыр сүлейлерінің бірі - Нуртуган Кенжегулулы: «Байладым басты өлімге. мақпалдай шебі түрленген атамекен жері ушін!» деп жырлап еткен. 13
Бекет ата
туралы айтылатын аңыз-әңгімеде устазының: «Келер жылга жетерлік отын жинап келіндер», - деген өтінішін орындау кезінде, басқа шәкірттер көбірек отын әкелсе, Бекет ата аздаған қураған ағаш әкеледі Оның мән-жайын сұраған устазына: «Жас агашка жаным ашып, кесуге батпадым, сондыкдан қурағандарын гана алдым», - деп жауап берген. Оган әбден разы болган устазы Бекет шәкіртіне ақ батасын берген көрінеді. Қазіргі танда да ақын-жазушыларымыз табигат, эко логия мәселесіне үлкен кеңіл беліп келеді. Мысалы: ақын Қадыр-Мырза Әлі агамыздың «Заман-ай» экологиялык, поэмасының «Табигат пен тасырлық » тарауында «Безендіріп қумдагы, //С аздағы анды,
//Ж ер соқтырды, /,/Жылатты мәз даламды. //Қ о га м азган, //Ел азган, / / Заман азган.. //Б ір а қ жер дәл булай азбаған- ды! //. .Сайқал заман түсті де ер ізіне, //Салды ауызын шапқар мен теңізіме... //М ы ң булақтан қаіімады жүз бүлак, та, //С ексен көлден қалмады сегізі де!//П оли- гондар - қурық та, //Аралдар да! //Ө стіп жүрш адам зат арандар ма1 /Д аба турып ақы-адал еңбегіңмен. / / Күдікпенен қарайсың тагамдарға!» ,/5/, - деп қазіргі хап-күйімізді әсем поэзия тілімен әспеттеп бергенінің куәгеріміз. Қазіргі таңца қай-қайсымызды болсын. планетаның апмагайып халі аландата береді. «Соңғы 300 жыл беделіндегі қиялды қамшылайтын эдамзатгың ғылыми жетістіктері кісі қылыгының даналығы және көрегендігімен үзеңгілес жүре алмаганына» автордың көңілі қүлазиды Аландаушылық білдіреді. Оқырмандарын да сондай хал- ге итермелейді. Қазақстанда соңғы бес жылда түрлі өндіріс орын- дары мен енеркәсіптер саны көбейіп, олар жыл еткен сайын қаркынды дамып келеді. Дегенмен. булардың барлығы ауаның ластануына, Қазақстан экологиясының бүзылуына әкеп соғатыны белгілі. Осының сапдарынан республика өңірінде жиырма миллиард тоннадан артык, қалдықтар пайда болған. онын үштен бір бөлігі токсидті болып табылады. Бүлардың дені - қара металлургия, мүнай химиясы, қүрылыс материалдарын шығаратын өнеркәсіп орындарынан шыққан қалдықтар. Өз кезегінде мүндай алып кәсіпорындар мемлекеттік тапсырма бой ынша арнайы жобаларды қолға апганымен, Қазақстан экологиясы әлі де жақсы нәтижелерді кугуде. Жалпы, бугінде еліміздің он бес бірдей қаласының атмосферапык, ауасы
ерекше ластанған. Олардың қатарында, Алматы. Шымкент. Ақтау, Теміртау, Тараз, Петропавл жэне Зырян сынды ірі қалалар бар. Ауа- ны ластаушы негізгі заттар: шаң, азот диоксидтері, кемірқышқылдар. фенол, қоргасын, аммиак, т.б. Ал. бүл зиянды қоспалардың барлыгы да адам денсаулығына кері эсер ететіні тағы бар. Мәселен, шаңның салдары- нан адамнын, тыныс жолдарына. бүйрек пен қанның ай- налымына да зиян келеді. Ал, Ақтау Атырау, Жезказган, Семей және Өскемен сынды қалалар Қазақстанның ен шаң аймақтары болып саналады. Жүйке жүйесінің бұзылуын дәрігерлер ауа қүрамындағы кемірқышқылдың көптігінде деп айтып жүр. Ал, адамнын, бас ауруы, есте сақтау кдбілетінің нашарлауы, үйқыньің бузылуына әкелігі согады Көмірқышқыл газының ерекше кептіп 42 Алматы, Ақтебе, Караганды, Қостанай, Петропавл және Семей мен Павлодар қалаларында жиі байқалады. Егер ауа күрамында бірнеше зиянды зат болса, бүл екі есе кері әсерін тигізері сезсіз. Ондай аймақта туратын адамдардың иммундық жүйесі нашарлап, кебіне онкологиялық ауруларга үшырайды. Қазақстан экологиясы -
өзектілігін жоймайтын күрделі мәселелердің бірі. Бугінде бұл мәселеге еліміздің түргындары гана емес, күллі әлемнің журтшылыгы оның шешілу жолдарына атсалысып, назарларын аударын отыр Ал, отандық буқаралық ақпарат құралдары эко логия тақырыбын қаншалықты қозғап жүр9 Ол жарияла- нымдар халыққа жетіп жур ме9 Ауаны ластанудан қапай сақтау керек және оның қандай жолдары бар деген сүрақтарга жауап бере алып жүр ме9 Осы мәселеге тоқтапайық. Бүпнде ең жылдам әрі т и і м д і ақпарат түрлерінің бірі ғаламдық тор арқылы оқырман кез-келген ақпарат апуга қүштар Аппарат агенттііаері өзге тақырыптарды қозғағандай экология мәселесін де жиі кетеріп жүр. «Жазирапы жеріңнің емес, көгілдір суыңның қанша екендіпн айт» деген Шыгыс мәтелі бүгін де өз маңызын жойған жоқ. Су мәселесі экологиялык, маңызынан бөлек халықаралық қатынасты қалыптастырушы, тіпті кез кел ген табиғи ресурс репнде тауарға айналып. сауда нысаны бола алатындыгына кезіміз жетіп отыр. Алай- да, еліміздегі судың жағдайы кеңіл қулазытады Одан басқа Қазақстаіі жагдайында экологиялық бірнеше мәселелерді топтастырып көрсетуге болады. Олар: су экологиялык, мәселе, шелейттену мәселесі, қоршаган ортаның ластануы. генофондты сацтау мәселесі, әскери қызметтің экологиялық мәселелері, табиги ресур-
старды рационалды пайдалану мәселелері, т.б. Осы аталғандардың ішінде Арал мэселесі езектілігі артқан күрделі күйде екендігі баршамызга аян. Арал теңізінің тартылуы ауага зиянды заттар бөлетін негізп аймақ бо лып отыр. Бүл зиянды болшектер оңтүстіктен батысқа үстірт арқылы Каспийге түсіп жатыр Нәтижесінде түзды тозаң қабаттар пайда болып, биікке әрі алыс аймақтарга іарауда. Аралдың суы күннен-күнге тартылып барады дегеніміз улы түздар бурынгысынан да толыға түседі дегенді білдіреді. 1. Человек и мир. Казахская национальная идея. Алматы, 1994, с.5 2. Біздің дауысымыз бүкіл әлемге естіледі. «XX гасыр ядролық қарудан тазарган дүниені қалайды» атты халықаралық конференцияның есебі.// Егемен К,азакстан. 2001, 30 тамыз 3. Қазақтың естерінен кетпей жүрген бір с е з// «Дала уалаяты» газеті. Әдеби нұсқалар. 1888-1894, Құрастырушы Ү.Суханбердина. - Алматы: Ғылым, 1989. 392-401- беттер 4 Сүйіншәлиев X. Қазак әдебиетінін, тарихы. - Ал маты: Санат, 1997. 253-бет 5. Мырзалиев Қ. Зам ан-ай//Ж алы н 1991, №3. 11- бет.
,азақ және әлем әдебиеті Казахская и мировая литература № 3 (39), 2010 жыл ( J 5 I Ү Ш ТІЛДІЛІК - Ү Ш 7
ҮҒЫРЫҢ 43
Сабактын типі: Аралас. Сабактыц максаты: БіяімдШк: Past Simple Tense консгрукииясының сөй- лемде қолданылу ретін үйрету.
Білім алушыларлың ой-өрісін, жаңа такырып аркылы ауызша жэне жазбаша даідыларын да- мыту.
Тэрбиелілік: Жана такырып аркылы грамматикаға кьпығушылыкты арттыру, ағылшын тіліне
деген сүйісііеншілікті горбиелеу. оздігінен жұмыс істеуге тал- пындыру. Корнекілігі: плакат, карточка, қагаз түріндегі түсі- ніктеме жазбалары. Сабақтыц барысы: 1. Үйымластыру кезені— 3 минут: 2.
Өткен сабақтарға шолу ж асау Тапсырмалар ар кылы еткен сабакты кай тал ay. Жауаптарды плакатка жазу аркылы білімін тексеру: Present Simple Tense жасалу жолы; Көмекші етістіктер; (Auxiliary verbs) Сураулы сейлемдср; (Questions) Болымсыз түрі; (Negative) Бүйрық рай. (Imperative) Тапсырмаларды орынлау 1. Не plays/play sport every weekend. 2. She goes/ go to school at 8 a.m. 3. We don’t/doesn’t meet friends every weekend. 4. They don't work/not work at weekends. 5. My father don’t / doesn’t have lunch at work/ 6. I doesn’t/ don't drink tea. 1. 1 ___ (clean) my bedroom every' week. 2. My friend and 1___ (not go) to school at weekends. 3. You___(not get up) early at weekends. 4. They___(do) the high jump. 5. Our cat___ (not sleep) in the house. 6. You___(write) interesting letters. 7. 1__ (not make) breakfast.
My name is Tony and I’m thirteen. 1 live in Australia. Our farm is very far from the Town of Alice Springs. I get up at 7 o'clock. 1 have breakfast with my mother. My father doesn’t eat with us - he works on our farm. I don’t go out to school. From Mondays to Fridays I study at home. Every week I have three radio lessons from a school in Alice Springs. I don’t have teacher at home, but I study at 8 o’clock until 2 o'clock every school day. I use my Ажар ЕРКЕБАЕВА, Ат маты индустриалды колледжінін ағылшын тілі пәнінін окытушысы. computer and і ask my teacher questions in e-mails. I don’t study in the afternoon, or on Saturdays or Sun days. After my lessons, 1 phone my friends. I play computer games. In the evening, we eat at 7 o’clock. We watch TV' for an hour. Wc go to bed at 9 o’clock-we get up early ev ery day. My name is Gary. I _______ (live) in New-York. My weekends are great! I (not go) to school and I _______ (get up) late - at about 10 o’clock. 1 ______ (watch) TV with my sister in the morning. At two o’clock. we _______ (have) lunch in a restaurant with my mum and dad. My parents _______ (do) the shopping, but me sister and I _______ (not go) with them. Wfc (meet) our friends at an Internet café in the centre. 3. Жана такырып 1.
Карточкалар аркылы білім алушылардын өздігінен жүмыс істсуі. шіакаггағы сызбалар аркылы мазмұнын жеткізуі, бір-біріне түсіндіруі. Past Simple Tense откеіг шақта болған істі білдіреді. Комекші сөздср: last day. (week, weekend, month, year), yesterday (morning, evening), the day before yesterday. Past Simple Tense жасалу жолы: есімдікке немесе зат есімге 2-формадағы етісгіктін косылуы аркылы жасалады. Мысалы:
1 worked yesterday. Мен кеше жүмыс істедім. You worked yesterday. Сен кеше жүмыс ісгедің. He worked yesterday^! кеше жумыс істеді. She worked yesterday. Ол кеше жұмыс істеді. We worked yesterday. Біз кеше жұмыс істедік. You worked yesterday. Сендер кеше жұмыс істедіндер. They worked yesterday. Олар кеше жүмыс істеді. № 3 (39), 2 0 1 0 ж ы л ,азақ және әлем әдебиеті Казахская и мировая литература К ө м е к ш і e i i C T i i c d i d . Бұл етістік сұрак койылған кезде колданылады. Бұл кезде көмекгаі етістік 1-орында тұрады. Мысалы:
Did I study at college? Did you study at college? Did he study at college? Did she study at college? Did we study at college? Did you study at college? Did they study at college? Болымсыз түрі (Negative)
жүктеу/скачать 3,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|