Филологическая  ÏÌÓ ÕÀÁÀÐØÛÑÛ ÂÅÑÒÍÈÊ ÏÃÓ филологическая серия

Вестник ПГУ № 3, 2010
 
солар көтерер жүкті алып шығатынын жасырын емес. Бұл – жазушының 
өзіндік жазу өрнегі, бұл – қаламгер даралығына тән жәйт.
«Жылымық!  Ақырған  аяздың  дәурені  бітіп,  бұл  өңірге  жылымық 
ұялағаннан бермен қайғы жұтып жүдеген далада қыбыр – қыбыр қозғалыс 
барға ұқсайды....» [3]. Міне осылайша басталған ой да, ой ырғағы да манағы, 
әңгіме басындағы «мен осы бір суретті көргенде» деп басталар ой мен ой 
ырғағын  ауыстырады.  Дәл  манағы  айтқанымыздай  осы  абзацтағы  ішкі 
ырғақ «жылымық» сөзі арқылы, осы сөзді қайталай үш рет қолдану арқылы 
біріктірілген. Бұдан кейінгі оқиға желісінде тағы да «сурет» сөзі, сол арқылы 
берілер ырғақ қайталанады. Мұның себебі мынада, сайып келгенде әлгі екі 
ұғымның тұтасып кетер жері де бар, бар емес–ау екеуі ішкі бірліктегі нәрсе. 
Сырт қарағанда осы екі ұғым, екі сөз екі ырғақ тудыратын сияқты болып 
көрінгенмен,  ақиқатында бұл екеуі ішкі тұтастықта, ішкі бірлікте  берілген, 
бірін–бірі толықтырар, бірін–бірі ашар ой иірімдері. Міне сондықтан, біз 
мұны ырғақтылықтың екі түрде, екі формада, екі сөз арқылы берілуі түрінде 
де қарай аламыз. Өйткені, Жылымық – сурет, сурет – жылымық.. Әңгімеде 
бас кейіпкер басынан  оқиға өткен кез де – жылымық кез,  сол оқиғаны 
кейіпкердің еске түсірер кезі  де – жылымық кез және сол оқиғаны, өткенді 
еске түсірер нәрсе - сурет, ал ол суреттің аты – Жылымық. Осы абзацта автор 
былайша көркем кесте жасайды:
 «...Менің айтып отырғаным В. Васильевтің «Жылымық» атты сурет 
екені есіңе түскен шығар. Өйткені біз дәл осы мезгілде танысып едік қой. Бұл 
сурет жайлы өз ғұмырымда әңгімелеп те, жазып та тауыса алмас едім. Оның 
кереметтігі, тіпті суретшінің асқан талантынан гөрі біздерді таныстырған 
дәнекерлі қуатында шығар» [4]. Міне, біздің де әлгі  «жылымық» деген 
ой мен «сурет» деген ойдың бірлігін, екі ой ырғағының тұтас бір ырғаққа 
әкелетіндігін айтып отыруымыздң себебі де осы. Бұдан соң шығарма желісінде 
екі сөздің бірін – бірі ауыстыра қолданылуы да, бірін – бірі толықтыра қатар 
қолданылуы да, бірінен соң екіншісі кезектесе қолданылуы да кездесе береді. 
Автор  мұны бір жағынан ой желісінің үзілмеуіне кілт ретінде алса, екінші 
жағынан ішеі иірімдердің ырғаққа айналуының тетігі ретінде пайдаланады. 
Санаториге келе жатқан автобус ішінде жігіт қолындағы «Жылымық» атты 
суретті өзі түрегліп тұрғандықтан оң жақ терезе тұста орындықта отырған 
қызға  ұстатады.  «Он  екіде  бір  гүлі  ашылып,  қулық–сұмдықтың  есігінен 
сығалай қоймаған, өмірге, айналасындағы адамдарға деген сезім – түйсігіне 
қылау түспеген, таңсәрі шағындай» әдемі қыз суретке қарамйды да. Бір – екі 
ауыз тілге келген соң, жігіт қыздан «Қарындас, қараңызшы, қазіргі шақ дәл 
мына суреттегідей емес пе?» - дейді. Қыз көзі көрмейтінін айтады.міне, осы 
тұстан әңгіме оқиғасы негізгі арнаға түседі де, жігіт пен қыз сезімдері кезек 
беріле, өмір, табиғат тылсымы, көз және көңіл соқырлығы, жақын адамдар 
арасындағы сатқындық және т.б. туралы ойлар, тұжырымдар, пікірлер, ой 

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ
2
түйіндері, толғамдар кейіпкерлер әрекеті, сөзі және ойы арқылы беріледі. 
Мұндағы негзгі ырғақ «Жылымық», «Тағы да жылымыққа оралайыншы», 
«Жылымық.... бір жылы нұр тарайды бойыма», «Жылымық» деген суретті 
көтеріп», «Жылымық кез», «Тағы да жылымық» «Жылымық!» және т.с.с 
қолданыстар  арқылы  беріледі.  Алайда  негізгі  оқиға  арнасында  енді  ішкі 
ырғақтар  тудырушы  «  көз»,  «көру»,  «Жанар»,  «көрмеу»,  «соқырлық», 
«көзінің саңылауы бар» және т.б. осы мағыналас сөздер арқылы ішкі иірімдер 
байланысы жасалған.Бұл да шығарма желісінде негзгі ырғаққа келіп бірігеді. 
О. Бөкейдің бұл әңгімесінде  ырғақтар өзгешелігі бар екенін жоғарыда айтып 
өттік. Әңгіменің  бөлімдері арасындағы ырғақтар тұтастығын сақтау үшін 
де автор  «жылымық» сөзін алады. « Жылымық... Қыстай қысырап жатқан 
қардың көбесі сөгіліп, жіби бастаған шақ  жан–жануардың ең бір азып–тозған 
күйінің көктемді көксетер үміт жыршысына айналатын. Салқын да, сабырлы 
қабақпен қарсы алатын наурыздың кеші түнге ұласқанда дәуренінің дәм 
– тұзы таусыла бастаған ақпанның ақырғы айғайына, ақырғы күрсінуіне 
айналатын» [5].
О. Бөкейдің «Сарыарқаның жаңбыры» атты әңгімесіне назар аударсақ, 
мұндағы ырғақ тек әңгіме басында ғана емес, өзгеріссіз қалпында әңгіме 
соңында  да  қолданылған, ал  әңгіме ортасындағы  қолданыстар  өзгеріске 
ұшыраған. «Күн еңкейіп барады. Мен Қызылқайың сарқырамасы жағасындағы 
кәрі қайыңның түбінде ойға батып отырмын» [6]. Бұл шығарманың басталуы. 
Автордың осы бір үзіндіге, осы жолдарға айрықша назар аударуы, айрықша 
мән беру неліктен екен?- деген  ой туары да белгілі. Бұл мәтін тек ойдың 
басталуы ғана емес, бұл мәтін тек ырғақтың басы ғана емес. Автор бұл 
мәтінге, бұл ойға тіпті бөлім ретінде де маңыз берген. Осыған ұқсас ырғақтар, 
осыған  ұқсас  сөйлемдер  шығарманың  өне  бойында  жиі  кездеседі.  Бірақ, 
олар  өзгеріске  ұшыраған,  ырғақтылығы  да  бөлектеу.  Мәселен,  кейіпкер 
Қызылқайың сарқырамасы жағасына жиі барады, өлең жазғысы келсе де, өзін 
ойлар мазаласа да, төңірегіндегілерге ренхісе де, қуанса да, әйтеуір, кейіпкер 
Қызылқайың сарқырамасының жағасынан жанына сая табады. Бірақ, бұл 
тұстағы  ырғақтар  ішкі  иірімдерді  біріктіріп,  негізгі  ырғаққа  тұтастыру 
үшін  ғана  қызмет  атқарады.  Сонымен  қатар,  адам  мен  табиғат  бірлігіне 
қатысты ой осы иірімдердің негізгі тірегі екені аңғарылады. Енді әңгіменің 
аяқталуына, ойдың қорытындылануына келейік.« Ақ жауын сілбілеп тұр. 
Мен  Қызылқайың сарқырамасының жиегіндегі кәрі қайыңның түбінде таң 
алдындағы шолпан жұлдыздай туып батқан аяулы ағаны емірене есіме алып 
әлі отырмын» [7].  Бұл жерде де автор осы мәтінге бөлім құқығын береді, 
яғни идеяны, ойды жеткізуде дәл осы мәтінге айрықша міндет жүктейді. 
Міне, көріп отырғанымыздай, көркем прозада ырғақ – маңызды мәселенің 
бірі ғана емес, ойды бастаушы да, қорытындылаушы қызметке де ие екен. 
Бұл – ырғақтың көркемдік қызметінің бір ғана қыры. 

Вестник ПГУ № 3, 2010
 
О. Бөкейдің «Қамшыгер» атты әңгімесі туралы да жоғарыдағы пікірді 
қайталауға болады. «Ай астында: Қанжылап, жетімсіреген қараша үй қалды; 
қара жамылған жесір әйелдің мұңдықты басы қалды.
Ай астында: Марғауланып ер мен елдің осыншама еркелігін, осыншама 
қасіретін мамырстан кеудесіне сыйғызып, қазақтың күреңселі даласы жатты» 
[8]. Ал, енді әңгіме соңы тура осы үзіндідегідей болып аяқталады.Тек «Бірақ 
осы аңғал – саңғал Алтай тауында өткен уақиғаның бәрі – бәрі де баяғының 
садағасы еді...» деген [9] сөйлем ғана қосылған. Табиғаты бөлек, көркем 
шығарма ретінде көтерер жүгі үлкен осы бір әңгімедегі негізгі екі ырғақ та 
бір–бірімен тығыз байланысты. Олар – Қамшыгер және қамшы. Осы екі ой 
ырғағы тұтаса келіп автордың айтпақ ойын жеткізеді.Әңгіменің ішкі ырғақтары 
осы екі негізгі ырғақ төңірегіне үйірілгенмен, бұдан да басқа толып жатқаны 
ырғақтылыққа әкелер қолданыстар аз емес. Солардың бірі – баяндаудың өткен 
шақтық үлгіде берілуі. Мәселен, «Қараша үйден кейде қолында құманы бар 
бөкебайлы әйел шығар еді; шығар еді де қаздаңдай басып Шарықтыбұлақтан 
су алар еді. Су алған күйі киіз үйге қайта кіріп жоқ болар еді. Бұдан соң 
оның төбесін қайтып көрмейсің.       Жым–жырт... меп–меңіреу тыныштық 
ұйып, қаймағы бұзылмастан мелшиеді – ау кеп. Аңғарды құлазыған өлі 
тыныштық  жайлайтын...Өлі  тыныштық  жайламайтын  кейде.  Құлаққа: 
Шарықтыбұлақтың  арсыл–гүрсіл  арыны,  әупілдектің  әні  шалынатын; 
мұрынға: боз көденің исі келіп, қытықтайтын, тау қызғалдақтары қызықтыра 
мен мұндалайтын. Қазір тау қызғалдақтары жоқ – тын. Күз ғой, солған, қуарып 
қалған...» [10] деген үзіндінің өзі жоғарыдан біз айтқан пікірге дәйек болумен 
қатар,  түрлі  ырғақтар  тоғысын  да  байқатады.  Біріншіден,  көркемдікке 
келісімін таба қызмет еткен қос сөздер қолданылысы ырғақтылық тудырса 
(жым – жырт, меп – меңіреу,арсыл – гүрсіл), екіншіден, ой қарсылығы арқылы 
керемет иірім жасалады (Аңғарды құлазыған өлі тыныштық жайлайтын, Өлі 
тыныштық жайламайтын кейде). (Сөзер мен сөйлемдер астын сызған – біз). 
Үшіншіден, ой жалғаспалылығы – ырғақ жалғаспалылығына әкелген. Сөйтіп 
іс-әрекеттің кезектілігі,ой кезектілігі ырғақ кезектілігіне ұласқан. Мәселен, 
Қараша үйден кейде қолында құманы бар бөкебайлы әйел шығар еді; шығар 
еді де қаздаңдай басып Шарықтыбұлақтан су алар еді. Су алған күйі киіз 
үйге қайта кіріп жоқ болар еді. Төртіншіден, «келіп» сөзінің ауызекі сөйлеу 
стиліндегі «кеп», ал «болатын» сөзінің «тын» түріндегі қолданылу жағдайын 
жазушы ішкі ырғақты сақтау үшін шебер пайдаланады. (мелшиеді – ау кеп, 
қызғалдақтары жоқ – тын) Бесіншіден, «Құлаққа: Шарықтыбұлақтың арсыл 
– гүрсіл арыны, әупілдектің әні шалынатын; мұрынға: боз көденің исі келіп, 
қытықтайтын, тау қызғалдақтары қызықтыра мен мұндалайтын» деген тұста 
ырғақты сақтау міндеті құлаққа,  мұрынға  сөздеріне жүктеліп тұр. Міне, 
көріп отырғанымыздай шағын ғана үзіндінің өзінен ырғаққа қатысты талай 
нәрсені аңғаруға болады екен. Оның үстіне, бұл тұста біз тыныс белгілердің 

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ
2
және т.б. ырғаққа әкелуі деген мәселені тіпті әңгіме етіп отырғанымыз да жоқ, 
тек анық, байқалуы айқын ырғақтар хақында ғана сөз қозғап отырмыз. Ал, 
«Кербұғы» атты әңгімедегі ырғақ бұдан өзгешелеу. Бұл әңгімеде ырғақтылық 
өте жоғары, тек ішкі ырғақтар, ішкі иірімдер ғана емес, сыртқы ырғақтар, 
ой ырғақтары жиілігі мен мұндалап көзге ұрады. Сайып келгенде, мұндай 
жәйт қаламгер жанының шиыршық атуын,     жан – дүниесінің шығармамен 
қоса қым – қуыт тірлік кешкенін де аңғартады. Бұл әңгімеде автор шешімі 
–  шеберлік  нышанын  көрсетіп  қана  қоймайды,  сөзбен  салынған  көркем 
шындықтың ғажап құдіретін де сездіреді. Әңгіменің басталуы да бөлек, басқа 
әңгімелеріне ұқсамайды.
« А-а-у-у-а! 
Кербұғы бүгін де су ішкен жоқ» [11]. Бұл әңгімедегі ой ырғағы бүкіл 
әңгіме желісін тұтастырушы болумен қатар, негізгі ырғақпен қос өрім өріліп,  
бөлек иірім арқылы ырғаққа әкелетін  кербұғының « А – а – а – а - у – уу 
– аааа» деп шығар үнімен беріледі. Табиғат атты құдіретті, оның ғаламат 
құпиялы тіршілігін әңгімеде адамзатпен, адам ойымен, түсінігімен, тіршілімен 
байланыстырушы да осы үн,осы ырғақ. Бұл әңгімеде де Оралхан қолтаңбасын 
танытар ырғақтық қолданыстар көп және жоғарыда біз әңгімелеген жәйттер 
де көп кездеседі. Қос сөздер, сөйлем мүшелерінің орнын ауыстыра қолдану, 
ауызекі сөйлеу стилінің қолданыстарын шебер пайдалану, тыныс белгілеріне 
ырғақтылыққа қатысты міндет жүктеу, баяндаудың өткен шақтық формасы 
және т.б. жиі кездесетін шығармада кербұғы тіпшілігінің шиыршық атуы 
да, қалыпты жағдайға көшуі де, тіпті оның торығу, түңілу сәтіне жетуі де, 
ойдың күрделіліене түсуі де, барлығы жоғарыда айтылып өткен кербұғы 
үні арқылы жеткізіледі. Сөйтеді де, соңғы ырғақты, Жасбұғының үнімен 
өрнектейді.Салыстыра қаралық. 1.  « А-а-у-у-а! 
Кербұғы бүгін де су ішкен жоқ...» [11].
2.    «...Әбден  көндімге  көшкен  орман  уілдеген  суық  желге  қосылып, 
ала жаздайды көрген қызығын сағына ма, белгісіз бір мұңның, белгісіз бір 
үміттің, болымсыз бір арманның жүдеу жырын гөй гөйлейтін. Ал кербұғы 
сол салдақы желге артын беріп, ұзақ, тым ұзақ шақыратын  үйірді. 
-  А – а – а – а – у – уу – аааа!
Бұл бедеу үн баяғыдай дүниені дүр сілкіндірер зор болмағанмен, тегіндегі 
тегеурінді дауыстан қалған жұрнақ айқай екенін аңғартарлық....» [12].
3. «... Әлде көз алдында ақырғы рет секіріп билеп кетіп бараған жас                 
марал – қызды енді қайтып (түсінде, қиялында болмаса) көре алмайтыны; 
енді қайтып салмақпен жүріп, сабырмен еркелейтін марал – анаға көз қыла 
алмайтыны; енді қайтып көре алмасы, ести алмасы, көп баянсыз жалғанның 
тұмбасына шым батып, тұманына шын адасқаны енді ғана есіне түскендей 
селк етіп, ұнжырғасын көтерді де, тағы да бір рет жан дүниесін қақырата 
ышқынды

Вестник ПГУ № 3, 2010
 
    -  Ааааа,   ууууу,  ааааа!...» [13].
4. «...Бұл Кербұғының басқа бұғылардан бөлекше үнін баяндайтын ең 
ақырғы шақыруы еді.
    -  Ааааааааа,   уууууууууу,  ааааааааа!...» [ 14].
5. «... Баяғыда бұл да кәрі бұғының шекесін қақ айырып, үйірді өзі 
иемденгенде, дәл осылайша шаттыққа, шабытқа толы жеңімпаз әнін шырқап 
еді – ай...Дүние кезек екен, дүние кезек екен... 
     - Аааа, уууу, аааа!...» [ 15].
6.  «...  Кербұғы  самырсынның  астынан  шығып,  зеңіген  маңдайын 
шуаққа төседі, сонсын аса қинала ышқынып еді, дауысы қырылдап өзгеше 
қорқынышты, әрі келте қайырылды.Өзімен бірге үні де өше бастапты.
     -  Ааа,   ууу, ааа?...»  [ 16].
7. «... Кербұғы қаңси бастаған кеудесін қақ айыра шақырмаққа аузын 
ашты, бәрібір баяғыдағы сырнай үні тарғылданып шықты.
      -  Аааа, уууу, аааа?...» [ 17].
8. «... Бұдан соң көзіне жас алып тұрып, баяғыша, жас шағындағыдай, 
арқырап, таза әрі зор дауыспен күйек шақырды.
   -  Аааааааа, ууууууууу,  аааааааааа, уууууууу, аааааа !!! ...» [18].
9. «...Ағаш қоршаудың ішінен Жасбұғының рахатқа батқан ессіз үні 
естілді.
    -  Аааааа, уууууу, аааааа,ууууу !!?...» [19].
Бұл мысалдарды біз жоғарыдағы пікірімізге дәйек ретінде алып отырмыз. 
Бұдан  шығарар  қорытындымыз  -  Оралхан  Бөкей    әңгімелерінің  ырғағы 
өте  күрделі  екендігіне  және  оның  ырғаққа  айрықша  назар  аударғанына, 
ырғақтылыққа әкелер шебер қолданыстар сырын асқан талғампаздықпен, 
шеберлікпен игергендігіне шүбә болмасы анық  деген түйін..
Жоғарыда  айтылған  жәйттер  проза  ырғағының  бір  жағынан  тілдік 
материалды ұйымдастырудың белгілі бір формасы болуымен қатар, екінші 
жағынан, эстетикалық қызмет атқаратын сапа екендігін де көрсетеді. Қорыта 
айтар  болсақ,  көркем  прозадағы  ырғақ  –  шығарманың  тілдік–көркемдік 
құрылымының үндестігі, оның тыныс – тіршілігінің қан айналысы, жүрек 
соғысы, өмір бейнесінің көркем шындыққа айналуындағы ерекшеліктердің 
түпкі қазығы, көркем шығарма эстетикалық сапасының өзегі...» [1]. Біздің 
жүргізіп отыған жұмысымыз бір қарағанда шығарманы бөлшектеу сияқты 
көрінуі мүмкін немесе тіпті қарадүрсіндеу ойлағанда арифметикаға барып 
тірелетіндей көрінуі мүмкі. Жоқ, мәселе басқада. Біз мәселеге көркемдік 
тұрғысынан  келіп  отырмыз.  Жазушы  стилін,  оның  шығармашылық 
даралығын анықтаудағы ырғақтың рөлін ашуға қатысты ой қорытудамыз. 
Мысал ретінде  алынған әңгіме үзінділеріне  ой жібере қарасақ, осы әңгіменің 
өзінен қазақ көркем прозасының ырғағы күрделі екендігіне көз жеткіземіз,  
Қазақ әдебиетінің дамуына өзіндік үлес қосқан қазақ қаламгерлерінің 

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ
2
бірі, бірі емес – ау бірегейі, көркем қара сөз өнерінде өзіне ғана тән жазу 
өрнегін  қалдырған  талантты  жазушының  шығармашылығын  зерттеуде 
біраз еңбектердің өмірге келгені белгілі, біз де осы  Оралхантану ісіні аз 
да болса үлес қосуды мақсат ете отырып, оның шығармашылығының кей 
қырларына ғана қатысты ой түйдік. Проза ырғағына байланысты О.Бөкей 
шығармашылығының  көп  сырлары,  құпия  қырлары  мол,  сондықтан  бұл 
- өз алдына көлемді және жан – жақты зерттеулер жасауды қажет ететіні 
ақиқат. 
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Әбілов А. Көркем аударма шеберлігі. - Алматы: Қаз.унив., 1997. 
- 111-112б. 
2. Бөкеев  О. Үркер ауып барады. - Алматы: Жалын, 1981. - 272 - 483б.
Резюме
В  статье  рассматриваются  ритмические  особенности 
рассказов  О. Бокея.
Resume
The article deals with rhythmic peculiarities of O.Bokey`s stories.
ӘӨЖ 811.512.122-122
МӘТІНТАНУЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР ЖҮРГІЗУДЕГІ 
ҚОЛЖАЗБАЛАРДЫҢ  (БАСЫЛЫМДАРДЫҢ)  
МАҢЫЗЫ 
Ғ. Әнес 
«Арыс» баспасы, Алматы қ.
Арнайы  мамандаған  мәтінтанушылардың  аздығы  мен  мәтінтану 
ғылымының  қанат  жая  алмай  отыруы  тілдің  тарихын  зерделеуде,  қазақ 
әдебиеті классиктерінің академиялық жинақтарын, канондық мәтіндерін 
қайта  қалпына  келтіруде  үлкен  кедергі  тудырумен  қатар,  кейде  тарихи 
шындықтың бұрмалануына себепкер болып жататынын ұмытпаған жөн. 
Яғни, бүгінгі таңда туындап отырған мәтінтану проблемалары, негізінен, 
әдебиеттану  мен  баспа  ісі  қызметкерлерінің  ғана  керегін  өтейді  деген 
сыңаржақ  көзқарасты  ығыстырып,  оны  қолданбалы    филологиялық  пән 
(дисциплина) мәртебесіне көтеріп, лингвистикалық тұрғыдан да зерттелуі 
түбегейлі қолға алуды керек етіп, зәрулігі арта бастағанын айғақтайды.  

Вестник ПГУ № 3, 2010
 
Мәтінтану мәселесі сөз болғанда, фольклор, ескі әдеби нұсқалар мен 
жаңа  әдби  нұсқалардың  әрқайсысының  өзіндік  ерекшелігі  болатынын 
естен шығармау дұрыс. Бұларды бір-бірінен айырғанмен, бір-бірімен зерттеу 
нысаны ретінде мәртебелері тең. Басқа тілдерде көне мұралардың авторлық 
қолжазбасы бола бермейді, тек қана бүгінгі күнге жеткен және  жоғалған 
тізімдердің генеологиясы болады. Осындай генеологияны қалпына келтіру  
мәтінді  қалпына  келтірумен  пара-пар  болып  келеді.    Ал  қазіргі  әдеби 
шығармалардың (басқа да мәтін түрлерінің) автографтары анық.  Бұл әр 
кезеңге тән мәтіндердің нақты болуы мен көпшілік үшін қолжетімді мәтінге 
айналуының  қоғамдық  мәні  зорын    көрсетеді,  бірақ  мәтінтанушы  үшін, 
қандай мәтін болмасын, маңызы бірдей, мұндайда мәтінтанушының мақсаты 
да дара да жалғыз – ол нақты, қалпына келтірілген толық канондық мәтінді 
оқырманға жеткізу болып табылады. Дегенмен, бұларды, яғни жаңа  мен ескі 
мәтінді, зерттеудің тәсілдері бір-бірінен айырықшаланып тұрады. 
Көне жазбаларды мәтінтанулық тұрғыдан зерттеу олардың тұтастығын 
қалпына келтіруден басталады. Қазақтың ескі мәтіндерін қалпы келтіру де 
оңайлыққа түспейді. 
Ғұмырын Абай өлеңдеріннің түпнұсқалық қалпына келтіруге арнаған 
белгілі  ғалым  Қ.  Мұқамедхановтың  мәтінтанушылар  үшін  үлгі-өнеге 
боларлық еңбегіне тоқталмай кетуге болмайды. 1951 жылы «Абайдың ақын 
шәкірттері» атты кандидаттық диссертация қорғаған ғалымның бұл еңбегі 
баспадан шықпай жатып жойылып, өзі «кітабына ұлтшыл ақындарды енгізгені 
үшін» 25 жылға сотталады. 1958 жылы «Абай төңірегіндегі ақындар» деген 
тақырыпта екінші рет кандидатттығын қорғаған ғалым 1955 жылдан бастап, 
«Абай шығармаларының текстологиясы» жайында ғылыми еңбек жазғаны 
белгілі. 1959 жылғы «Абай шығармаларының текстологиясы» атты еңбегі 
абайтанудағы  сирек  кітаптардың  бірінен  саналады.  «Текстолог  аталған 
зерттеуінде нысанаға алған 1954 жылғы жинақ пен 1909 жылы жарық көрген 
жинақты, Мүрсейіт, О. Уақбаев, Р. Жандыбаевтардың қолжазбаларымен 
салыстырып, соңғы басылымда ақын шығармаларына енген, бұрмаланған 
«бөтен  сөздерді»  нақты  деректер  арқылы  дәлелдейді.  Негізгі  мазмұны, 
көркемдігі  астасып  жатқан  ақын  шығармаларының  әр  түрлі  нұсқада 
басылуы – оны мазмұны жағынан да, өлеңдік қисын жағынан да ойсыратып 
тұрғанын  дәлелдейді.  Қ.  Мұхамедхановтың  ақын  шығармаларындағы 
текстологиялық мәселелерге арналған зерттеуі абайтанудағы күні бүгінге 
дейін құнын жоймаған еңбек болыпа табылады. Ғалым айғақты деректерімен 
Абай өлеңдерінің бұрмаланып берілген тұстарын, арасына енгізілген сөздерін 
осылай айқындап береді.  ...Қ. Мұхамедханов тарапынан табылған 80 жол 
өлеңі немесе 1961 жылы шыққан Абайдың бір томдығына тыңнан тағы да алты 
өлең қосылуы, ақын шығармаларын толықтырып, ақын өмірінің кей жақтарын 
айқындауға жаңа мүмкіндік береді» [1, 8-9 бб.]. Сондай-ақ, Қ. Мұхамедханов 

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ

жүктеу/скачать 1,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: