Филологическая 1 ÏÌÓ ÕÀÁÀÐØÛÑÛ ÂÅÑÒÍÈÊ ÏÃÓ филологическая серия

Вестник ПГУ №4, 2010
122
этимологиялық  мазмұнының  бір  сипаты)  –  бейненің  «метонимиялық 
концентрациясын»  анықтау,  нәтижесінде  →  бейнелік  ұғым:  кәдімгі, 
ғылымға дейінгі ұғым пайда болады. Олар сөздің символдық мағынасын 
қалыптастырады да, мифтік негіздеме, яғни қарастырылып жатқан мәдениет 
пардигмасына тән символ аясы қалыптасады [1, б. 77]. 
Берілген лингвокогнитивтік үлгінің құрылымдық схемасы кез келген 
этникалық қоғамдастықтың тіл мен мәдениетінің аражігін, олардың ішінара 
байланысы мен өзара тәуелділігін дәлелдейді. В.В. Маслованың пайымдауынша, 
«кез келген мәдениетте өзіндік кілтті сөздер баршылық (немістер болса, зейін, 
тәртіп, нақтылық). Сөздің концепті мәртебесіне жетуі оның мәдениет тарапынан 
кілтті болып, жалпы қолданыстағы жиілілігіне, фразеологизмдер, мақал мәтелдер 
құрамында болуына байланысты» [2, б. 56].
«Дала» концептінің символдануы мен фразеологизмдер, мақал мәтелдер 
құрамындағы қолданылуына назар аударайық.  
Символизация, яғни сөздегі коннотациялық мәндердің қалыптасуы, 
сөздегі  ішкі  форманың  заттық  және  нысандық  мазмұнына  модальды 
бағамдық және құндылық компоненттерін қосудан шығады. Мысалы, Қазақ 
осы – дала дейтін, күн дейтін. Қазақ осы – өнер алды тіл дейтін...
Келесі мысалда «дала» сөзінің кеңістік мағынасының мезгілдік мағынаға 
ауысуы  орын  алғаны  байқалады:  Даладай  ұзақ.  Даладай  ұзақ  дастаны 
Қалыпты жұрттың есінде. (С. Мәуленов).
Концептуализация үрдісі барысында мағына өзгеруінің бірқатар сатысы 
бар екені анықталды: «бейненің метонимиялық концентрациясы» және «бейнелік 
ұғымдардың мағыналық концентрациясы». Олар «мағыналардың байқалатын 
өзгеруі мен кірігуінің шегін (зримые контуры) кеңейтеді» (Алефиренко Н.Ф.):
1) Метафоризация
«Ақырын жүріп анық бас,
Еңбегің кетпес далаға...» (Абай);
«... Татулық, достықтың киелі бесігі 
Мейірбан Ұлы Отан, қазақтың даласы!» (Т. Молдағалиев, Қ. Мырзалиев, 
Ж. Дәрібаева, М. Әлімбаев);
«Алтын күн аспаны,
Алтын дән даласы...» (Н. Назарбаев, Ж. Нәжімиденов)
Дала гүлі (табиғи, жабайы); 
«Дала  мінез,  тау  тұлға»  (Адам  Мекебайұлы,  Тынышбек  Дайрабай): 
«...Темірбектің (Т. Жүргенов) әкесі Қара да қазақ даласында мыңғырған 
малымен  мырқы  (миллиардер)  атанған,  дала  жырауының  идеологиясын 
ұстанған, төңірегіндегі кем кемтікке қол ұшын созатын, болашақты барлай 
білетін кісі болады...» («Ақиқат» ж., №12, 2008 ж.,  109 110 б.б.) 
Фразеологизация
Даладай болу. Мұрнынан қан дірдіктеп, Кеңсірігі бұзылып, болып қалды 
даладай (С. Мұқанов).

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ
123
Даладай қылу. – Кет енді, мұрнынды даладай қыламын. (С. Жүнісов).
Даладай  ұзақ.  Даладай  ұзақ  дастаны  Қалыпты  жұрттың  есінде  
(С. Мәуленов).
Жайнаған мынау көк майса даладай. Жап-жаңа шұқанақ, батпақ көңіл 
жайнаған мынау көк майса даладай далиып сала берді (Г. Мұстафин).
Жалпақ    даласындай  момақан.  Бірақ  сол  тұрған  алаңындай  бейғам, 
жалпақ  даласындай  момақан,  кеудесі  кере  құлаш  аңғал  жігіттің  жүзінде 
оймақтай наразылық нышаны жоқ еді. (Х. Есенжанов).
Кең даламдай. Айналам кең даламдай өзімнің, Сыпырылды томағасы 
көңілдің (Ә. Тәжібаев).
Күнді күткен даладай. Күнді күткен даладай Қонақ күтіп жүрем мен. 
(Т. Молдағалиев).
Қазақ даласындай мол. Әне, қазақ даласындай мол теңіз: Батырмайды, 
көтереді ол теңіз (М. Әлімбаев).
Қазақтың даласындай алып. Қазақтың даласындай алып мандай, Жүзінен 
нұр төгілген жанып таңдай (С. Мәуленов).
Жалпақ даладай кеңпейіл. Ол енді ғасырлар бойы осыншама жерді ешбір 
жауға бермей келген ер жүректі, өзінің ұшы-қиыры жоқ жалпақ даласындай 
кеңпейіл  келген  қазақ  деген  халқына  шын  жүректен  алғысын  айтады.  
(І. Есенберлин).
Өлі даладай. Құда жағы өлі даладай тымтырыс (С. Жүнісов).
Фразеологиялық бірліктердің синонимизациясы
Даладай кең. Осы үйдің бір жағындағы даладай кең залды грузшиктер 
алған. (І. Жансүгіров). Жалғыз жастық бір төсек даладай кең. Тар бөлмеде 
тарықпай аламын дем. (Ә. Тәжібаев). Даладай кең коридор (Т. Ахтанов).
Даланың кеңдігіндей. Мінезі кең кеңдігіндей даланың, - Дейтін, егер 
болса не бір адамың, (Д. Әбілов).
Даласындай кең екен. Кең екен даласындай қазақ жаны, Өр екен өздерінің 
тауларындай (С. Мәуленов).
Шөл  даладай.  Шөл  даладай  құдығына  Тыққан  барлық  асылын, 
көздеріңнің тұнығында Сырлар жатты жасырын (С. Мәуленов).
Шөліркенген  даладай  қуаңсу.  Қөңілі  шөліркенген  даладай  қуаңсып, 
суалған көлдей құлазиды (С. Жүнісов).
 «Антропоцентристік беталыстар» /Телия В.Н./ идиомалар мен басқа 
фразеологиялық бірліктерде ерекше байқалатыны сөзсіз. Олар жағдаяттардың 
этникалық айрықшылығымен қатар, мәдени ұлттық дүниетанымдағы өнегелі 
үлгі, таптаурын және символдарды таңдауды білдіреді [3, 77-80-б.]. 
 «Кең далам, толғанайын, толғайын, Домбырам, қолға алайын, жырлайын. 
Қазағымның даласындай, Көзімнің қарасындай, Айналдым сені, Атамекен-
ай! ... Ғажап-ау, Атамекен ғаламат, Бір саған тағдырымыз аманат. Қымбатты 
даламыздай, Сымбатты анамыздай, Айналдым сенен, Атамекен-ай!»

Вестник ПГУ №4, 2010
124
Даланың  семантикалық  баламасы  –  шөл.  Шөл  пейзажының  дала 
көрінісінен айырмасы шамалы, ерекшелік тек «майда тас» - құмның көптігі 
мен  бүкіл  шөлді  әлемді  өз  бойына  тартатын  жалғыздықта  деуге  болады. 
Алайда  шөл  әлемінің  жалғыздығы  қатып  қалғандықты  білдірмейді,  ол 
жанданған және онда көптеген тіршілік иелері бар. Өлеңдерде шөл даланың 
көктемдегі гүлдеуінен бастап күнге күйіп, тақыр далаға айналғанына дейінгі 
өзгерістері  бақыланады.  Ақын  көбінесе  қуаң  даланы  жылдың  ең  ыстық 
мезгілінде көрсетіп, оның ландшафтысына тән жағдайға қарайды. Барлық 
тіршілікті қыбыр етпеуге мәжбүрлейтін, шыдатпайтын ыстықтың сипаты 
«мелшиіп  қалу,  қатып  қалу»  етістіктерімен  беріледі.  Титығыңа  жететін 
күндізгі қапырықтан кейін шөл даланың тіршілік иелері біраз тыным алатын 
кез - түнде өмір жандана бастайды, түнгі шөл даланы ақын көп суреттеген. 
Лингвосемиотизация  деңгейлері  мен  олардың  тұлғалық  және  тілдік 
көріністері төмендегі кестеге жүйеленген (1-кесте).
 «Дала» концептінің лингвосемиотизациясы
1-
кесте 
Деңгей  концепт тұлғасы 
концептінің вербалдануы – тілдегі көрінісі  
(фразеологизм, мақал–мәтел)
Де
нотативтік
Бейнелік
1) Дала – Солт. және Оңт. жартышарлардың ішкі 
континентльды ауд. таралған биома түрі. 
2) Даланың жер отында бетеге (ақ селеу), арпабас, 
бидайық, дұғаш сияқты өсімдіктер басым және алуан 
түрлі шөптер өседі. Фаунасында кемірушілер мен үйірлі 
тұяқтылар, жыртқыштар да көп. Даланы адам толығымен 
игерді деуге болады. 
3) Дала - ормансыз, ылғал тапшы және құрғақ климат 
зонасында шөптесін өсімдік өскен, әдеттегідей түзу 
кеңістік (С.И. Ожегов). 
4) Дала – солтүстік және оңтүстік жарты шарлардың 
қоңыржай және субтропиктік зоналарында шөптесін 
өсімдіктер өскен жазық. Ағашсыз кеңістікте тығыз 
немесе жартылай тығыз жабыны бар, шөп басқан, 
өсімдік түрлеріне өте бай тип. Қоңыржай географ. 
белдеудің континент. бөліктеріндегі ландшафт түрі. Дала 
климатының ерекшелігі кең температуралы диапазон 
болып табылады – жазы өте ыстық, қысы суық, сонымен 
қатар ылғалдылығы төмен. 
Даланың табиғатының өзіндік ерекшеліктері: ағаштың 
жоқтығы, шөптесін өсімдіктердің басым болуы, ал 
жануарлар әлемінде кемірушілердің көптігі. 
5) Дала – шөптесін өсімдікті кеңістік; жайылым.

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ
125
Сигнификативтік
Ұғымдық
1) Дала – 1. Кең–байтақ жазық өңір, құла түз. Сусыз шөл 
дала. 2. Есік алды, тыс. 3. Ауылды жер, қыр. Дала қосы – 
науқан кезіндегі уақытша баспана. Дала поштасы – әскери 
бөлімнің далаң жердегі поштасы. Далаға айтты – сөзі зая 
кетті. Далаға тастады – а) қараусыз қалдырды, қадірлемеді. 
ә) шаңына да ілеспеді, маңайламады. Даланы басына 
көтерді – қатты сөйлеп даурықты.
Коннотативтік
Символдық 
1) Жер (Алтын күн аспаны, Алтын дән даласы... 
(Қазақстан әнұраны)
2) Отан, туған жер (Мейірбан Ұлы Отан, қазақтың 
даласы!» (Т. Молдағалиев, Қ. Мырзалиев, Ж. Дәрібаева, 
М. Әлімбаев);
3) Аспан (Көз жеткісіз шексіз-шетсіз дала (көгілдір 
аспан), «Қазақ тілінің сөздігі», жалпы ред. басқарған 
Т. Жанұзақов.– Алматы: Дайк-Пресс, 1999. – 728-б.);
4) Шет, сырт- (Ананың көңілі балада,
Баланың көңілі далада (мақал-мәтел), далада қалу, болу).
Адам өз ойын сыртқа шығаруда тіл бірліктерін қолданады. Олардың 
бір-бірімен байланыса отырып сөйлеуді қалыптастыруда тілдегі тіркесімділік 
заңдылығының рөлі ерекше. Тілдегі әрбір бірлік (сөз, сөз тіркесі, сөйлем, мәтін, 
күрделі синтаксистік тұтас құрылым) тілдің семантикалық-құрылымдық, 
соның ішінде мағыналық, лексикалық, синтаксистік тіркесімділік ережесіне 
сүйенеді. Сөздердің тіркесімділік қабілеттілігі жекелеген зерттеу нысанына 
айналып, лингвосинергетика деп аталатын жаңа пәнаралық ғылым саласының 
дамуына негіз болды. Төмендегі кестеге «дала» сөзімен тіркесіп тұрған сыңар 
сөздердің мағыналық және тұлғалық тұрғыдан үйлесуін қамтитын сипаттары 
қарастырылған. 
Жоғарыдағыны жүйелей келе, мынадай қорытынды жасауға болады:  
1) Дүниенің «ғылыми» бейнесі, яғни дүниені объективті көрінісінен гөрі, 
оның қарапайым бейнесі этникалық тұрғыдан ерекшеленгенін суреттейді;   әр 
тіл өзінше болмыс бейнесін салады;
2) Тіл иеленуші дүниесінің қалыптасқан бейнесінің ерекшелігі тілдегі 
семантикалық ұғым мен концептілер жүйесі арқылы беріледі; 
3) Концептуализация үрдісі бейненің метонимиялық концентрациясы, 
бейнелік ұғымдардың мағыналық концентрациясы арқылы жүзеге асырылып, 
мағыналардың  қатарлық  кеңеюін  –  синонимизацияны  және  сатылық  тік 
тармақтағы  (вертикаль)  өзгеруін  –  метафоризация,  фразеологизацияны 
қамтиды;

Вестник ПГУ №4, 2010
126
4)  Тілдегі  бірліктердің  (сөз,  сөз  тіркесі,  сөйлем,  мәтін,  күрделі 
синтаксистік тұтас құрылым) бір–бірімен тіркесуі олардың семантикалық 
және құрылымдық тіркесімділігінің жекеленген қасиеттеріне байланысты. 
Сол себептен соңғы кездері пайда болып, қарышты қадаммен дамып келе 
жатқан жаңа тілтаным саласы – лингвистикалық синергетика шеңберінің 
кеңеюін қамтитыны даусыз. 
5) Дүние бейнесі ерекшелігінің тілдегі көріністері мәдениаралық қатысым 
мен кәсіби және жағдаяттық аударма беруде қиыншылық туғызады. 
әдебиеттер
1. Алефиренко Н.Ф. Проблема вербализации концепта: Теоретическое 
исследование. - Волгоград: Перемена, 2003. -248с. 
2. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учеб. пособие для студ. высш. 
учеб. заведений / В.А.Маслова - М.: Издательский центр «Академия», 2004. 
- 259с.
3. Маняпова Т.Қ. Этапы концептуализации и вербализации концепта 
жер–земля. Вестник КазНУ им. Аль-Фараби. – Алматы: Изд-во КазНУ им. 
Аль-Фараби, 2005 г., № 8 (90), - с.77-80.
Резюме 
В  статье  говорится,  что  через  семантическое  понятие  и 
систему  концепции  каждый  язык  показывает  и    исследует  свою 
языковую форму.
Resume
Through the semantical notion and the system of conception every 
language demonstrates and investigates its own language form.
УДК 
82.0.
СОПРЯЖЕНИЕ КАЗАХСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ 
И КИНЕМАТОГРАФА В НАУЧНОМ «ПОЛЕ» 
КОМПАРАТИВИСТИКИ
Ж.К. Нурманова
Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева,  
г. Астана
Палитра  взаимного  сотрудничества  кино  и  литературы  богата 
и  разнообразна.  Как  отмечала  Н.  Цукерштейн-Горницкая,  «при  всех 

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ
127
особенностях, различиях, неудачах, возникавших в процессе взаимодействия 
литературы  и  кинематографа  в  разное  время,  в  различных  странах,  в 
творчестве разных художников, взаимное тяготение этих искусств неизменно 
сохранялось»  [1,  с.11].  Изучение  «перекрестий»  искусств  –  литературы 
и  кинематографа  входит  в  научное  «поле»  компаративистики.  Вопросы 
соотношений  искусства  слова  и  киноискусства,  их  «бумерангового» 
воздействия друг на друга, возможностей взаимного семантического обмена 
можно проследить в различных аспектах.
Таблица
 
Формы 
взаимосвязей 
литературы и  
кинематографа 
 
 
 
На уровне 
персоналий  
На уровне текста 
художественной   
литературы 
На интермедиальном 
уровне - кинематографа 
как текста искусства в
  
литературе
 
Кинематографический 
аспект деятельности  
писателей  
 
Литературное 
творчество 
кинематографистов 
Киносценарий  как 
структурная часть 
кинематографа 
 
,  
 
Кинорепертуар 
 прозы как «память 
текста» 
 
Тексты песен в кино 
как проявление 
литературного начала 
 
Упоминание об 
актерах в худ. тексте  
как «память образа» 
«Морфологическое содружество» искусств - сложное и переменчивое, 
неоднозначно  складывалось  на  протяжении  нескольких  десятков  лет. 
Профессиональным своим взрослением казахское киноискусство в значительной 
степени обязано влиянию «большой» литературы. Закономерно, что именно 
литература  стала  фундаментом  морфологического  синтеза  искусств. 
Развитие отечественного кинематографа с момента его рождения (1919 год) 
происходило в постоянном диалоге и созвучии с литературой. Первая точка 
«пересечения» казахской литературы и киноискусства - 1938 год, когда был 
снят первый национальный фильм «Амангельды».  Иными словами, кино, 
едва  появившись  на  свет,  обратилось  к  литературе  в  поисках  готового 
сюжета, который уже существовал в форме драматического произведения Г. 
Мусрепова «Амангельды». Назовем условно этот этап первым «литературным 
периодом»  казахского  киноискусства,  когда  «писатели  решали  многое» 
(К.  Мухамеджанов).  Во  второй  «литературный  период»,  который 
хронологически охватб юывает 1940 – 1960-ые годы писатели выступали 
в качестве «поставщиков» киносюжетов, а также в качестве сценаристов и 
теоретиков отечественного кино. 

Вестник ПГУ №4, 2010
128
Связи литературы и кино многоканальны и многообразны, и реализуются 
они  в  широком  диапазоне  –  от  изучения  кинематографического  аспекта 
деятельности писателей до литературного творчества кинематографистов 
(режиссеров, актеров, операторов), от изучения «четвертого рода литературы» 
(сценария) до его воплощения на экране (экранизации). 
Проблема эта требует нового методологического подхода и научного 
переосмысления,  позволяющего  выявить  современные  тенденции  во 
взаимодействии и развитии анализируемых искусств. Как писал Ю.Борев,  
художественные  взаимодействия  имеют  два  «залога»:  «страдательный» 
(художник испытывает влияние) и «действительный» (художник оказывает 
влияние). Отталкиваясь от теории российского ученого Ю.Борева, попробуем 
наметить магистральные направления в сравнительном изучении казахской 
литературы и кино.
Одной  из  первоочередных  задач  литературной  компаративистики 
является выявление писательского участия в становлении отечественного 
кинематографа,  так  называемого  «действительного  залога»  на  уровне 
персоналий.  Это  самая  традиционная  и  доступная  для  изучения  сфера 
взаимодействия литературы и кинематографа. Мы собираемся реанимировать 
«кинематографические эпизоды» писателей, что позволит, на наш взгляд, 
восполнить недостающее звено в творческой биографии писателя. 
Следует отметить, что на сегодняшний день нет системного описания 
кинематографического  аспекта  творчества  казахских  литераторов.  Есть 
эпизодические обращения киноведческого характера в осмыслении отдельных 
персоналий в трудах К.Смаилова, Б.Ногербека и других исследователей. 
В  то же время многие художники слова остались «за кадром». Например, 
К.Мухамеджанов,  С.Нарымбетов  и  другие.  К  сожалению,  в  казахской 
литературе  накоплен  огромный  пласт  неизученной  пропагандистской, 
киносценарной, редакторской и даже актерской(!) деятельности писателей 
на «фабрике грез».  
Заслуживает  интереса  выяснение  и  уточнение  писательского  амплуа 
в  контексте  отечественной  литературы.  Писателя  в  обществе  нередко 
сравнивали  с  актером,  который  «неосознанно  или  сознательно  играет  ту 
или иную роль в общем спектакле (концерте) родной литературы» [2,с.45].  
Термин этот был предложен известным российским филологом и критиком 
С.Чуприниным в словаре-путеводителе «Русская литература сегодня: Жизнь 
по понятиям». Классификация, выдвинутая автором в словаре, на первый 
взгляд, пестрая и многообразная, выглядит следующим образом: «жрец, 
оракул (медиум), шут (клоун, фигляр), поэт для поэтов, непризнанный гений, 
отщепенец (изгой, «проклятый» поэт), аристократ, провокатор, возмутитель 
спокойствия (скандалист), властитель дум (совесть нации, великий писатель 
земли  русской),  элитарный  (высоколобый)  писатель  и,  наконец,  профи 

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ
129
(профессиональный литератор). Применительно к  литературной критике 
правомерно  говорить  о  таких  устоявшихся  амплуа,  как  лидер  (идеолог) 
литературного направления, мыслитель (философ, публицист), художник 
(артист) или эксперт» [2, с.45]. 
Если  проецировать  чупрининскую  классификацию  на  казахскую 
литературу, то мы получим следующие номинации писательского амплуа: 
Махамбет  –  поэт-воин  («певец    во  стане  своих  воинов»  (Жуковский), 
Абай  Кунанбаев  –  властитель  дум,  совесть  нации,  Шакарим  –  медиум, 
оракул, М. Ауэзов - мыслитель-аристократ, О. Сулейменов и М. Шаханов – 
поэты-трибуны, лидеры, Р. Сейсенбаев – «бомондовый» писатель. Амплуа 
формируется,  как  правило,  критиками,  собратьями  по  перу,  властью, 
читателями. Если мы обратимся к кинематографическим образам писателей 
на  экране,  то  получим  каталог  новых  аттестаций,  скорректированных 
режиссерами. Так в фильме «Песни Абая» Е. Арона поэт предстает как 
«заступник» униженных и оскорбленных,  борец за человеческие права.  В 
двухсерийном телевизионном фильме режиссера Т. Ибраева «Последняя 
осень Шакарима»(1993 г.) акцент сделан на амплуа  «непризнанного гения-
отшельника». 
Не  меньший  интерес  вызывает  изучение  контактных  связей  между 
художниками слова, режиссерами и актерами, окружавшими их. Не секрет, 
что  многие  кинозвезды  зажигались  на  небосклоне  казахского  искусства, 
благодаря творческой поддержке известных писателей. Выявление подобных 
фактов  позволяет  говорить  нам  о  литературно-кинематографических 
контактах в истории казахской культуры. Так, например, рождение Сералы 
Кожамкулова как актера было бы невозможно без участия Беимбета Майлина, 
сумевшего разглядеть в застенчивом студенте будущего корифея казахской 
сцены и кино. С. Кожамкулов любил сатирические стихи Б. Майлина, с 
которыми он выступал, пытаясь передать их ироническое содержание. 
Габит Мусрепов привез Шакена Айманова,  из далекого Баян-аула в 
Алма-Ату и отечественное искусство обрело в его лице большого Мастера, 
Режиссера  и  Актера,  а  фильмы  составили  золотой  фонд  казахского 
кинематографа. Ш. Айманов стал режиссером первой мусреповской картины 
«Поэма о любви». Писатель А. Алимжанов вспоминал: «Сорок лет тому 
назад Габит Мусрепов привез в Алма-Ату Шакена Айманова  - босоногого 
мальчишку  из  далекого  аула.  Случайность?  Конечно,  тогда  ни  Айманов, 
ни сам Мусрепов не подозревали, что им предстоит стать выдающимися 
деятелями казахской культуры. Но в том, что ими стали, есть очевидная 
историческая закономерность» [3, с.131]. По определению А. Алимжанова 
этот  судьбоносный  факт    получил  название  «прозрения  многоплановой 
перспективы  времени,  определением  истинного  масштаба  выдающейся 
личности в бесконечности времени» [3, с.131]. Творческие связи объединяли 

Вестник ПГУ №4, 2010

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: