ретінде  пайда  болған;  2.  Рефлекстің  өшуі  кезінде  осы

типтерін  аныктау  әдістері.  Генотип  пен  фенотип  немесе 
текті түбір мен белгі түбір.  Невроздар  туралы.
Сонау  көне  заманнан  бері  адамзат  өзінің  іс-кимы- 
лын,  мінез-күлкын,  үстамды-үстамсыздығын,  олардың 
себептерін  білгісі  келген.  Неге  адамнын  мінез-күлқы, 
өмірге  бейімделгіштігі  әртүрлі?  —  деген  сүрактарға  адам 
баласы  талай  ғасырлар  бойы  жауап  іздеген.  Ен  алғаш  осы 
мәселелерге 
жауап 
берген 
гректің 
гүлама 
ғалымы 
Гиппократ.  Ол  барлык  адамдарды  төрт  темпераментке, 
яғни  мінез-күлық топтарына  бөлген.
Холерик-албырт.
 
Мінезі 
өте 
шапшаң, 
қызба, 
белсенді,  кайратты,  көңілді  адамдар  жатады.  Олар  оте 
іскер,  жылдам  кимылдап,  шаруаның  бүлқан-талқанын 
шығарып  істеп  тастайды.  Тез-тез  сөйлеп,  ойлаған  ойын 
бір  сәтте  айтып  жібереді  де,  қателерін  дереу  мо йындап, 
қайтып  алады.  Ашуы  алда,  ақылы  соңында  болатын  кезі 
жиі  болады.  “Аңғармай  сөйлеген  ауырмай  өледі”,  — 
деген  мақалга  сай  келіп  қалатын  мінездері  кейбір  сәтте 
корініп  калады.
Сангвиник-ш ирак
  Пысық,  үстамды,  іскер,  жайдар- 
лы,  көпшіл,  көнілшек  адамдар  тобы.  Максатына  жетуге 
жігерленіп,  кайраттанып,  аянбай  еңбек  етеді.  Тіршілік 
дағдарыстарына  тозімді,  өзін-өзі  үстай  біледі.  Сотсіздікті, 
киыншылықты 
асыкпай, 
ойластырып 
барып 
жену 
жолдарын  табады.  Жолдас-жораларымен  тіл  табысып, 
жүгысып  кете  алады.
Флегматик-салмакты.
 
Байсалды, 
сабырлы, 
аздап 
енжарлы,  самарқау,  іс-әрекеті  баяу  жандар  тобы.  Істеген 
жүмысы 
көпке 
созылады, 
бірак 
нәтижелі 
болады. 
Максатына  жету  үшін  табандылық,  төзімділік  корсете 
алады,  бірак  жайбаракаттылық  байқатады.  Мінезі  ауыр, 
кертартпа,  кыңыр,  коп  жағдайда  өзінің  пікірі  болмаса, 
басқалармен  санаспайды.  Көпшілікпен  тез  тіл  табыса 
алмайды.  Көніл  күйі  бір  калыпта,  бірак  жабыркаушылык 
жиі  байкалады.
Меланхолик-ынжык■
  Бүған  жүмсақ  мінезді,  әлсіз, 
окпешіл,  дәрменсіз,  мүңшыл,  жасқаншақ,  жуас,  сескен- 
шек  адамдар  жатады. 
Өмір  өзгерістеріне  оте  баяу,
174

киналып  бейімделеді.  Сезімталдығы  төмен,  түйық мінезді 
көңілсіз  жандар.  Істеген  ісінін  берекесі  жоқтар.  “Жуас 
дегенше,  жаман  де”,  —  деген  мақал  соларга дәл  келеді.
Осы  аталған  мінездемелерді  бірінен  бірін  ажыратып 
қалай  аныктауға  болады?  —  деген  сүраққа  Гиппокарт 
өзінің  шәкірттерімен  бірге  жауап  бермекші  болған.  Олар­
дын  пікірінше,  агзаның  бойындағы  кан,  өт,  шырыш 
сияқты 
жылжымалы 
сүйық 
заттардың 
азды-көпті 
болуынан  мінез-күлық  қалыптасады. 
Егер  бауырдан 
шыгатын  от  коп  болса,  холерик,  қаны  толық  адамдар  — 
сангвиник,  шырыш  кобірек  болса  —  флегматик,  ал  от 
қапшыгынан  шыгатын  кара  от  коп  болса  —  меланхолик 
болады  деп  түжырымдаган.  Гиппократтықтар  гылымы- 
ның  сол  дәуірдегі  деңгейімен  мінездемеге  түсініктер 
берген. 
Ал 
қазіргі 
психофизиологиялық 
деректерге 
олардын  айтқандары  сәйкес  келмейді,  ойткені  мінез- 
қүлық  жогаргы  жүйке  әрекетінің  сипаттамасынын  бірі, 
жүйкенің  қызметімен  қалыптасатын  агзаның  қасиеті. 
Бірақ  Гиппократтың  темперамент  туралы  іліміндегі  мінез 
тогітары  осы  уакытка дейін  маңызын  жойган  жоқ.
Қазақтың  әйгілі  жазушысы  Ж.  Аймауытов  Гиппо- 
краттың  іліміне  коп  коңіл  аударган.  “Психология  және 
онер 
тану”, 
“Психология” 
деген 
әзінің 
гылыми 
енбектерінде  мінез  туралы  оте  жақсы  пікірлер  айтқан.  Ол 
күйгелек,  “ыстык  канды”,  “салқын  қанды”,  қызбалы, 
аяныш  жанды,  күмартпалы,  үйтқымалы,  сары  уайымшыл 
деген  мінез  сипаттамаларын  берген.
К.  Юнг,  Г.  Айзник  барлық  адамдарды 
экстраверт, 
интраверт
  жэне 
невротиктерге
  белуге  болады  деген. 
Экстраверттерге  эр  алуан  сыртқы  әсерлерге  еліктегіш 
кісілер  жатады.  Интраверттерге,  керісінше,  түйық  міне- 
зділер,  ал  невротиктерге  жабыгу  күйі  басым  адамдар 
топтасады.
Эдебиетте,  оку  күралдарында  бүлардан  баска  да 
мінездеме  жіктерін  көп  кездестіреміз.
Қазақтың  үлы  ақыны  Абай  өзінің  өлендерінде  мінез- 
қүлыққа  коп  көңіл  бөлген.  Мысалы  “Сегіз  аяқ”  деген 
олеңінде:
175

Басында ми жок,
Өзінде ой жок,
Күлкішіл,  кердең наданның.
Коп айтса көнді,
Жүрт айтса,  болды  -Әдеті надан адамньщ.
Бойда кайрат,
Ойда  — кэз
Болмаған соң,  айтпа  сөз.
Бұл  өленде  ынжық  адамнын.  күлкісі  коп,  еріксіз, 
басында  не  қайрат,  не  іліп  алар  санасы жок,  — дейді Абай.
ХХ-ы  ғасырдың  ғұлама  жазушысы  Мүхтар  Әуезов 
Абайдың  әкесі  —  Қүнанбайдын  мінездеме  сынына  бала- 
сының жауабын  келтіргеніміз  орынды  болар.
Күнанбай:  Доска  досша,  каска  касша  кырың  жок 
Ішінде  жаткан  сыр  үшагы  жоқ.  Жүрт  бастайтын  адам 
ондай болмайды.  Басына  ел  үйірілмейді.і
Абай:  Ел  билейтіндердін  мінезін ^айттыңыз.  М енің 
білуімше,  ел  бір  заманда  кой  сиякты  болган.  Бір  кора 
койды  жалғыз  койш ы  “а й ”  десе,  өргізіп,”шәйт”  десе, 
жусататын  болган.  Бертін  квле,  вл  түйе  сиякты  болды. 
Алдына  тас лактырып,  “ш өк” десен,  аңырып  барып  кана 
бүрылады.  А л  казіргі  ел  бүрынгы  көрбалалыктан,  нашар, 
момындьщтан  сейіліп,  көзін  ашып  келеді.  Ендігі  ел 
жылкы  сиякты  болды.  Аяз  бен  боранды,  жауын- 
шашында  топ  не  көрсе,  соны  көруге  шыдаған,  жанын 
аямаған,  кар  төсеніп,  мүз  жастанған,  етегін  —  төсек, 
жеңін  —  жастык  кылған  бакташы  ғана  бага  алады.  Жан 
ашыры бар,  жаксылык пайдасы бар  ғана  кісі бағады.
Міне,  әке  мен  баласының  арасындагы  аз  әңгіменің 
өзі  әдеби  тілде  мінездің  кыралуан  сипатын,  онын 
әлеуметтік  манызын  көрсетіп  түр.
Мінездеме  сипатын  жеткілікті  айттық,  енді  онын 
физиологиялык  механизмін  талқылайық.  Бүл  мәселені 
ғылыми 
негізде  .  зерттеген  И.П.  Павлов 
пен 
оның 
шәкірттері.
И.П.  Павлов  алдымен  жүйкенін  негізгі  касиеттері 
қозу  мен  тежелудің  өзара  карым-катынастарын  зерттеді. 
Осыған  орай  жоғарғы  жүйке  әрекетінін  типтік  қасиет- 
терінің  3  түрін  анықгады:

1)  Козу мен  тежелудін күші.
  Ми  кыртысынын  жүйке 
торшаларының  іс-әрекеттілігіне  қарай  нерв  процестері 
күшті  не  осал  болуы  мүмкін.
2)  Козу  мен  тежелудің  тендігі.
  Қозу  мен  тежелудің 
тең  болуы,  не  біреуінің  күші  басым  болуы  мүмкін.
3)  Козу  мен  тежелудің  жылдамдығы.
  Қозу  мен 
тежелудің  пайда  болуы  мен  өшуіне  байланысты  олардын 
лабильділігі  және  инерттілігі  өзгереді.
Міне, 
осы 
үш 
қасиеттің 
негізінде  И.П.  Павлов 
жогарғы  жүйке  әрекетінің  4  типін  үсынды:
1.  Күшті,  теңгерілмеген  (қозуы  басым),  үстамсыз тип.
2.  Күшті,  тең,  лабильді тип.
3.  Күшті,  теңгерілген,  инертті.
4.  Әлсіз.
И.П.  Павловтың  шәкірттері  Б.М.  Теплов,  П.С.  Купа- 
лов 
үстасының 
ілімін 
дамытып 
жаңа 
деректермен 
толтырды.  Нерв  процестерінің  тендігі  олардың  күшімен 
ғана  емес,  козғалу  шапшандығымен  де  болады.  Ал  тендік 
тек  қозудың  басымдылығы  ғана  емес,  тежелудің  де 
басымдылығынан  болады.  Шапшандылық  қасиет  те,  қозу 
мен  тежелу де  бірдей  болуы  тиіс  емес.
Сондықтан  жоғарғы  жүйке  әрекетінін  қосымша 
типтері  бар:
а)  күшті  тежелуі  басым  теңгерілмеген;
б)  тежелуі  оте  әлсіз;
в)  шапшандыгы  жағынан  теңгерілмеген  тип.
Өз  кезінде  И.П.  Павлов  та  негізгі  торт  түрлі  типке 
қосымша  аралық түрлері  болуы  мүмкін деген.
Жүйке  жүйесінің  барлық  қасиеттерін  косып  алсак, 
жоғарты  жүйке  әрекетінін  120  типтері  болып  шығады.
Әртүрлі  жануарлардың,  малдардың  жоғарғы  жүйке 
әрекетінің  ерекшелігіне  байланысты  типтері  әртүрлі. 
Адамнын  өзіне  тән  үш  типі  бар  екенін  де  И.П.  Павлов 
көрсетіп  кеткен.  Жекеше  типтерді  адамнын  1-і  және  2-і 
ситналдық  жүйелерімен 
байланыстырған. 
Сондыктан 
әуелі  осы  сигналдық жүйелерді  баяндайық.
Ағзаны  қоршаған  сырткы  ортаны  сезу  кору,  есту 
жэне  баска  сезім  мүшелері  аркылы  іске  асады.  Мүны  1-і 
ситналдык  жүйе  дейді.  Ол  адамда  да,  жануарларда  да
177

болады.  Ал  адамда  тек  кана  өзіне  тән  жүйе  бар,  оны  2-і 
сигналдык  жүйе  дейді.  Естілген,  жазылған,  айтылған, 
оқылған  сөз  аркылы 
адам  дүние 
таниды, 
сырткы 
мәліметтерді  кабылдап  біледі.  Үлкен  ми  сыңарларының 
жетіліп, 
орасан 
дамуының 
нәтижесінде 
адамда 
2-і 
сигналдык  жүйе  пайда  болған.  Табиғаттын  адамға  берген 
косымша  ми  бөлігі  —  жануарлардан  артық  етіп  берген 
акылы,  —  дейді  И.П.  Павлов.  Сондықтан  бүл  жүйе  сана- 
ның,  парасаттык мінездің,  ойлау,  түйіндеп,  талдап  дүние- 
ні  жан-жақгы,  алысты-жақынды,  көрген-көрмегенді  білу- 
ге  арналган  үлкен  күрал.  Адам  баласына  ақыл  мен  сана 
сөйлеу  кабілеті  аркылы  берілді.
Адамның  мінезінің  психофизиологиялық  тетіктеріне 
талдау  жасаганда,  ол  екі  сигналдык  жүйенін  кыртысты 
қүрылымдарындагы  бірлескен  іс-әрекет  екендігі  байка- 
лады.  2-і  сигналдық  жүйе  1-і  сигналдык  жүйенін  негізінде 
жүмыс  істейді.  Адамнын  мінезінің  /жогары  жетекшісі 
ретінде  2-і  жүйе  1-іден  басымырак  және  оны  аздап  тежеп 
отырады.  Дегенмен,  екеуінін  бірлестікте  болганы  дүрыс.
2-і  сигналдык  жүйе  аркылы  адам  әлеуметтік  жағдай 
мен 
когамның  даму  зандылыктарын 
ашып, 
біледі. 
Нақтылы  сана  эр  адамнын  коғамдык  ортамен  қатына- 
сынан  туады.  Сөйлеу,  әнгімелесу,  тындау  аркылы  телегей 
теңіз  мәліметтер  алып,  ойына  сақтап  токиды.  Мәжіліс 
кезінде  адам  өз  мінезін  өзі  байкап  сезеді,  кемшілігін 
жондейді.
1-і  және  2-і  сигналдық  жүйелердін  карым-катынасы 
негізінде  адамнын  ерекше  тек  кана  өзіне  тэн  жогаргы 
жүйке  әрекетінін  3  типі  калыптаскан.
1. 
Көркемпаз  типті
  адам  болмысты  бөлшектемей 
түтас  кабылдайды.  Сыртқы  дүниенін  көрінісіне  әсерлене 
таңыркап  қарайды.  Заттардың  ажарды  бояуларына  назар 
аударып  әсерленеді.  Бүл  типтін  физиологиялык  меха- 
низмінде  1 -і  сигналдык жүйенін  мәліметтері  басымырак.
2. 
Ойшыл  тип
  болмыстың  екі  сигналдык  жүйе  аркы­
лы  кабылданган  мәліметтерінін  негізінде  калыптасады. 
Бірак  2-і  сигналдык  жүйе  1-іден  басымырак.  Қолма-қол 
естіп,  корген  мәліметтен  горі,  бүрыннан  есте  сақталган 
мәліметтер  негізінде  абстрактылы  ойлау  кабілеті  көп
178

орын  алады.  Ақын-жазушылар  мен  философтарда  осы 
тип  жиі  кездеседі.
3. 
Аралык  типке
  көптеген  адамдар  жатады.  Алдыңғы 
екі  типтің  қасиеттері  бірдей  болады.  Екі  сигналдық 
жүйелердің  әрекеттік тендесуімен  сипатталады.
Адамнын 
жекеленген 
типтер 
жүйесінін 
негізі 
етіп  И.П.  Павлов  екі  сигналдық  жүйенің  күш  қатынасын 
алған.  Мысалы,  сигналдық  мәліметтер  болғандығын 
негізге  алсак,  екі  сигнал  жүйесі  арасындагы  мәліметтің 
берілу  тәртібіне  байланысты  адамнын  типін  төртке 
белуге  болады.
Бірінші  типтегілерде  1-і  сигналдық  жүйеден  2-іге 
және,  керісінше,  2-іден  1-іге  мәлімет жеңіл  өтеді.
Екінші типтегілерде  киын  отеді.
Үшінші  типтегі  адамдарда  1-і  сигналдык  жүйеден  2-і 
сигналдық жүйеге  мәлімет  бөгеліп  беріледі.
Төртінші  типтегілерде,  керісінше,  2-і  сигналдық 
жүйеден  1-іге  богеліп  отеді.
Егер  сигналдык  жүйенің  басқа  қасиеттерін  есепке 
алса,  айталык,  биоток  ыргагын  және  т.б.  ерекше- 
ліктерін, 
жекеленген 
типтің 
саны 
тагы 
бірнешеге 
кобейген  болар  еді.  Расында,  6  млрд  халыкты  4  қана 
типке  сидыру  өте  киын.  Өйткені  әр  адамның  өзіне  тән 
ерекшелігі бар.
Жоғаргы жүйке  әрекетінің  типтерін анықтау әдістері. 
Жогаргы 
жүйке 
әрекетінің  типтерін 
аныктау  үшін 
бірнеше  әдістерді  қолданады.
1 
.Қозудың  күш ін
  аныктайды.  Күшті  тітіркендіргішті 
пайдаланып  шектен  тыс  тежелудің  уақыты  мен  қозу 
орталыгының  төзімділігін  біледі.  Бүган  қоса  кофеинді 
пайдаланады,  ойткені  ол  козуды  күшейтеді.
2. 
Тежелудің  күшін
  білу.  Мысалы,  ажырату  тежелуі 
калай,  қандай  уакытта  пайда  болады.  Қосымша  тежелуін 
күшейтетін  бромды  пайдаланады.
3. 
Козу
  мен 
тежвлудің  жылдамдығын
  шартты  тітір- 
кендіргіштердін  сигналдык  мәнін  ауыстыру  бойынша 
аныктайды.  Қосымша  кешеуілдеген  шартты  рефлекстің 
пайда 
болу 
уакыты 
мен 
козудың 
жылдамдыгын 
анықтайды.
179

Бұл  негізгі  әдіс  екі  жылдай  уақыт  алады.  Мұны 
ғылыми  мәселелерді  шешу  үшін  колданады.  Бүған  көп 
қаражат  керек. 
Сондықтан 
әдістің  жеңілірек  түрін 
іздестіруге  тура  келді:
1)Қозудьщ  күшін 
коф еиннің дозасымен
 анықтайды.
2)  Тежелудің  күшін 
ажырату тежелуімен
 біледі.
3 )  Қозу  мен  тежелудің жылдамдығын 
тітіркендіргіш- 
тердің сигналдык м әнін ауыстыру
 арқылы  шешеді.
Адамның  жоғарғы  жүйке  әрекетінің  типін  анықтау 
үшін  арнайы  әдістер  қолданады:
а)  ми  қыртысының  қызметін  білу  үшін  шектен  тыс 
тежелуді  анықтайды;
б)  жаксы  естісе  —  жүйкесі  күшті,  нашар  естісе  — 
әлсіз  болып  саналады;
в)  қозу  мен  тежелудің  тендігін  рефлекстің  өту 
уақытымен,  аңғару  рефлексінің  пайда  болу  уақытымен 
және 
оның 
өшуімен 
жэне 
туб. 
тест 
түрлерімен 
аныктайды;
г)  қозу  мен  тежелудің  жылдамдығын  кинолентадагы 
кадрларды  әр  жылдамдықта  жүргізіп  ондағы  заттарды 
ажырату  шапшаңдыты  бойынша  біледі.  Қателесуі  көп 
болса,  нерв  қозу  мен  тежелудің  жылдамдығы  төмен,  ал  аз 
болса жотары  деп  есептеледі.
Адамның  типтік  қасиеттері 
генотип  (текті  түр)
  пен 
фенотипке  (белгі түр)
  байланысты.
Мінездің 
текті  түрі
  жогаргы  жүйке  әрекетінің  туа 
біткен  қасиеттерімен  калыптасады.  Ал 
белгі түрі
 туғаннан 
сон  жеке  адамнын  тіршілік  жағдайының  ықпалымен 
қалыптасады.
Екеуінін  арасында  белгілі  бір  карым-қатынастык 
байланыс  бар.  Бірак  біріншісі  түрақты  да,  екіншісі 
түрақсыз.  Мысалы,  егіз  туган  екі  баланын  мінезі  екі  түрлі 
болған.  Түрмыс  жағдайы,  тәрбиесі  бірдей  болса  да, 
ерекшеліктері  байқалған.  Демек,  екеуінің  тектік  касиет- 
тері  екі  түрлі  болғандыктан  мінездерінің  айырмашылығы 
калыптасқан.  Тектілік  фактор  кору,  есту,  сигналдык  жүйе 
ерекшелігін  тудырады.
Генотип  пен  фенотип  мәселелері  әлі  толық  зерттеліп 
болмаган.  Олардын  мінез-күлыққа,  зердеге,  санага  әсерін

анықтау  арнайы  күрделі  ғылыми  зерттеу  жүмысын  жүр- 
гізуді талап  етеді.
Невроздар
  жоғарғы  жүйке  әрекетінің  бүзылуынан 
туады.  Ондағы  қозу  мен  тежелудің  ауыткулары  көптеген 
жүйке  ауруына  әкеліп  соғады.  Қозу  мен  тежелудің  ка- 
лыптан  тыс  өзгеруінің  не  екеуінің  қатынастығының 
тендігінің  бүзылуы  нәтижесінде  невроздың  түрлері  пайда 
болады.
Жүйкесі 
тозған 
адам 
неврозбен 
жиі 
ауырады. 
Мүндай  аурулар  киын  мәселені  шеше  алмай,  жаман 
қиналып,  орынсыз  ашу  шақырып,  өзінің  де,  басқалардың 
да  берекесін  алады.
Жүйке 
қүбылыстарының 
кактығысы, 
сигналдык 
жүйелердегі 
қарама-қарсылык, 
козу 
мен 
тежелудің 
қайшылығы  —  міне,  осылардың  әрқайсысының  жеке 
әсерінен  болатын 
немесе 
бірігіп  косылып 
жасаған 
ықпалынан  болсын,  нәтижесінде  невроз  тудырады.
Жоғарғы  жүйке 
әрекетінің  күшті  тенгерілмеген 
үстамсыз  және  әлсіз  типтеріне  жататын  адамдарда  нев- 
роздың  көрініс-белгілері жиі  сезіледі.
Ми  сыңарларының  өзара  қатысының  келісімсіз 
қызметтерінің  нәтижесі  де  жотарғы  жүйке  әрекетінің 
бүзылуына  әкеліп  соғады.  Невроздын  бірнеше  түрі  бар. 
Онын  ішінде  жиі  кездесетін  түрі 
неврастения,  истерия 
жэне 
психастения.
  Жоғарғы  жүйке  әрекетін  типтік 
түрғыдан  алып  карағанда  мынадай  зандылык  байқалған: 
көркемпаз  типті  жандарда  истерия,  ал  ойшыл  типтілерде 
психастения  көбірек  болатыны  байкалған.

VI.  ТАРАУ
КҮРДЕЛІ  ПСИХИКАЛЫҚ  ҚҮБЫЛЫСТАРДЫҢ 
ФИЗИОЛОГИЯСЫ
21 
-лекция.
  Үйқы,  түс  көру жэне  гипноз
Үйқының  жалпы  сипаттамасы.  Оның  түрлврі  және 
пайда  болу  себептері.  Үйкының  физиологиялык  механи­
змі.  Сомнамбулизм.  Түс  кору.  Онын  себептері  мен 
механизм±  Гипноз.  Гипнозбен емдеу.  Үйкымен емдеу.
|Үйқы  —  ағзаның  тыныштық  жайы,  зат  алмасуы 
төмендеп, 
толык 
демалуы. 
Тірі 
Жандардың 
бәрі 
үйықгайды.  Адам  да,  жан-жануар  да,  тіпті  өсімдіктер  де 
үйықтайды.  Айталық,  көптеген  ағаштар  кыста  демалады, 
жапырақтарын  тастап,  зат  алмасуы  төмендеп,  уакытша 
тынысталады.  Қүрт-күмырсқа,  бақа-шаян,  тіпті  үлу  да 
қыс  бойы  үйықгайды  да,  жазғытүрым  оянып  тірілгендей 
болады.  Адам  да  тәуліктің  1/3  бөлігін  үйкыда  өткізеді. 
Егер  адам  70-80  жыл  өмір  сүрсе,  оның  25-26  жылы 
үйқыда  өтеді.
Үйкысыз  адам  да,  мал  да  үзақ  өмір  сүре  алмайды. 
Үйкы  әртүрлі  болады.  Көбіңесе  адам  түнде  үйықтайды. 
Күндізгі  үйқы  өте  сергек  ж әне  аз  уақытта  өтеді.  Жәндік- 
тер  мен  жануарлар  маусымдык  үйкыда  болады.  Мүны 
гибернация
 дейдіі
Дәрінің  әсбрінен 
наркоздык
  үйқы  туады.  Ал  ауру 
адамда 
патологиялык
 
үйқы 
болады. 
Өте 
жогары 
температуралық 
жағдайда 
үйқынын 
ерекше 
түрі 
эстивация

жүктеу/скачать 5,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: