Физиологиясы

н т о п л а зм а н ы н  
мөлшері  өседі,  мәселен,  постсинапстык 
тежеуші  потенциал  кезінде  ядроның  мөлшері  артады 
жәНе  цитоплазманын  аумағы,  керісінше,  азаяды.  Қозу 
кезінде  ми  тканінде  лактат,  пируват,  аспарагат  жинала- 
ды  ал  гликогеннің,  глюкоза  мен  аденозинүшфосфаттын 
/дүф )  денгейі  төмендейді.  Мүндай  жағдайда  біраз 
ферментгердін  белсенділігі  артады:  үш  карбон  қышкы- 
лынын  циклы,  глюкозо-фосфорилаза  т.б.  Қозганда  РНК,- 
нын  мөлшері  көбейіп,  нейрондағы  белоктын  синтезделуі 
артады.  Ми  оттегімен  глюкозаның  азаюын  тез  сезеді 
жэне  жылдам  жауап  әрекет  етеді.  Денеге  кіретін  оттегінін
15-25  %-тін  ми  пайдаланады.  Олай  болса,  ондағы  тотыгу 
жылдамдыгы  күшті  және  метаболизмнін  аэробты  түрі 
басым  болғаны.  Қозудың  аксонның  бойымен  таралу 
жылдамдыгы 
температураға 
байланысты 
және 
ол 
төмендеген  сайын  баяулайды,  ал  төмен  температура 
қозуды  өткізуге  кедергі  жасайды.  Аксонның  бойымен 
нерв  импульстері  таралған  сәтте  нерв  талшығында 
жылудын  пайда  болуы  күшейеді:  1  грамында  10-7 
кал 
немесе  4,2  х  10
~4 дж/кг.
Қозуды  өткізу.
  1)  Нерв  импульстері  нерв  талшы- 
ғыныц  өс  цилиндрінін  мембранасынын  сырты  аркылы 
ауысады,  көрші  талшықтарға  өтпейді,  яғни  жекеленіп 
таралады.  Бүл  изоляторлык  кызмет  атқаратын  Шванн 
жэне  миелин  кабаттарының  қасиеттеріне  байланысты. 
Миелин  қабаты,  бүған  коса,  токты  жинақтау  (конден- 
саторлық)  қызметін  де  аткарады.  Оның  күшті  кедергілік 
те  қасиеті  бар,  өйткені  липидтерден  түратын  миелин 
тоқгы  өткізбейді.  Сондыктан  Ранвье  белдеушелерінен 
импульстер  қарғып  өтеді.  Мүны 
сальтоторлы  өткізу 
дейді.  Ранвье  белдеушелерінде  эрекет  потенциалынын 
кернеулілігі  артады  да,  токтың  күші  жоғалмайды.
2)  Импульстер  нервтің  бойымен  екі  жағына да  өтеді.
3)  Егер  кезекті  табалдырықтан  томен  тітіркену 
экзальтация  фазасына  сәйкес  келсе,  козудың  жинақталуы 
ЖеРгілікті  козуды  өрісті  козуга  айналдырады.
4)  Декрементті  және  декрементсіз  өткізу  немесе 
ҚозУдың  азаюы  және  азаймауы.  Омыртқалы  жануарлар- 
Мен  салыстырғанда  омырт  қасыз  жануарлардың  нерв
33

талшығы  жіңішке  болады  және  касиеттерінде  де  айырмаі 
шылық  бар.  Нерв  талшығы  неғұрлым  жуан  болса,  соғүрі 
лым  қозу жылдам  және  декрементсіз  өткізіледі.
Қозуды  өткізу  механизмі.
  Қозуды  өткізу  талшықтыИ 
бойындағы  қозған  (деполяризацияланған)  және  ты ны ш і 
тықтағы  (қалыпты  полярлы)  жерінің  потенциал  айырмаі 
шылығынан  пайда  болатын  жергілікті  тоқтын  көмегімеіі 
іске  асады.  Деполяризация  тез  шегіне  жетеді  және  әр екеі 
потенциалын  тудырады.  Ол  көрші  тыныштыктағы  ж ергі 
эсер  етіп,  оны  қоздырады.  Осындай  механизмнің  арқаі 
сында  козу  бүкіл  талшықтың  бойына  тарайды.
Қозуды  өткізу  жылдамдығы  сенімділік  факторына 
(Сф)  байланысты:
С ф   _   эрекет  потенциалынын  амплитүдасы.  мв _   ^ 
деполяризация табалдырығы,  мВ
Қозуды  өткізу  кезінде  бірнеше  озгерістер  пайда 
болады:  АҮФ  жэне  КФ  жүмсалады;  белок,  көмірсутектер 
мен  липидтер  ыдырайды  және  калпына  келеді,  бүл  АҮФ 
пен 
КФ-ты 
(креатинфосфатты) 
кайтадан 
калпына 
келтіреді;  медиаторлар  ыдырайды,  РН Қ   мен  белок 
синтезделеді.  Қалыпты  жағдайда  козу  жалғыз  болмайды, 
бірінен  соң  бірі  аздаған  интервалмен  бірнешеуі  өтеді. 
Мотонейрондардың  импульс  аралық  интервалы  200 
мс\ 
болады.  Осы  уакыттың  ішінде  барлык  калпына  келтіру 
жүмыстары  аяқталады:  натрий  каналдарынын  белсен-І 
ділігі,  N a+  иондарын  өткізу  мен  К+  ионын  қайтару т.  б.
Н.Е.  Введенский  козғыш  күрылымдардын  жоғары 
ритмді  тітіркендіру  кабілетінің  әр  түрлі  екеніне  ен  алғаш 
көңіл  аударған.  Оның  пікірінше,  1 
с
  максимальді  ритм 
тканнің 
лабильділігін
 
(кайталану қабілетін)
  көрсетеді.  Ол 
лабильділіктің  өзгеруі  химиялык  заттардың 
әсеріне 
байланысты  екенін  де  аныктады.  Өзінін  зерттеулерінің 
негізінде  Н.Е.  Введенский  тарихи  манызы  бар  парабиоз 
күбылысын  ашты.
Натрий  каналдарынын  арнайы  блокаторы  — 
тетроА 
дотоксин
 деген  зат.
5) 
Нерв  импульстері  синапс  аркылы  беріледі.  1897  ж. 
ағылшын  физиологы  Шеррингтон  ғылымға  нейрондар-
34

тн 
к ы зм е т ін ін  
бір-біріне  ауысуын,  яғни  нейрон  аралық 
контактіні 
белгілеу 
ү ш ін  
синапс
 деген  терминді  енгізді.
С и н а п с  
екі  түрлі  болады:  электрлік,  химиялык.
Э лект рлік 
синапс
  саңлауы  2-4 
нм.
  Көпір  арқылы 
иондар.  карапайым  белоктар  өтеді.  Мүндай  синапс  бір 
типті 
жакын  орналасқан  нейрондар  арасында  болады, 
мысалы, 
дендриттер  мен  мотонейрондардың  арасында.
Химиялык  синапс
  санлауы  10-20 
нм.
  Сондықтан 
көпш ілік 
импульстер  постсинапстык  мембранага  отпей- 
ді  ңебәрі  0,0001  бөлігі  ғана  өтеді.  Осыған  байланысты 
санлауы  кен  синапстарга  баска  бір  жол  кажет.  Ондай  жол 
медиаторлык  механизм.
Электрлік  ж эне  хим иялы к  синапстардың  айырма- 
шылыгы:
1.  Электрлік  синапста  нерв  импульстері  кідірмейді, 
ал химиялык синапстарда  кідіру  шамасы  0,2-0,5 
мс;
2.  Нерв  импульстері  электрлік  синапста  екі  жакка 
бірдей  өтеді,  ал  химиялык  синапста  тек  бір  жагына  карай 
өткізеді;
3.  Электрлік  синапс  тек  кана  қозуды  өткізеді,  ал 
химиялык синапс  қозуды  да  тежелуді де  өткізеді;
4.  Химиялык синапс  козудан  калган  ізді  сақтайды;
5.  Химиялык  синапс  электрлік  синапска  Караганда 
температураға  сезімтал.
Медиатордын  бөлініп  шығуы.
  Медиатор  нейронный 
Денесінде  түзіледі  де  аксонның  үшында  жиналады. 
Медиатордын  аздаган  мөлшері  ылғи  да  шыгып  түрады 
жэне  спонтанды  аз  ғана  постсинапстык  потенциалды 
тУДырып  түрады.  Медиатордын  шыгуы  мындаган  моле- 
куладан  түратын  квантты  түрде,  ягни  коп  молекулалы 
бөліктермен 
(кванттармен) 
шығып 
түрады. 
Нерв 
импульстері  молекулалар  квантын  жедел  көбейтеді.
еДиатордың  шыгуынын  шарты  пресинапстык  мембра- 
нэның  деполяризациясы,  бірак  Са++  ионы  болганда  гана 
зиқалады. 
Перфузаттан 
Са++ 
иондарын 
шыгарып, 
('РНына  Mg++  немесе  Мп++  иондарын  күйса  медиатор- 
^  РДың 
шыгуы 
токгалады. 
Бір 
квант 
50-100 
мкВ 
оляризациясын  тудырады.  Эдетге  квантгар  саны  5-10 
1 болады,  бірак одан  кеп немесе аз болуы да мүмкін.
35

Медиаторлар.  Ацетилхолин
 холиннің  сірке  қышкылм 
ды  эфирі  ацетилхолинтрансфераза  ферментінің  әсерінеш 
холинннің  ацетилденуінен  пайда  болады.
Катехоламиндер:  Адреналин,  норадреналин
  ж ә н і 
дофамин
  тирозиннен  өнеді.  Олар  орталық  жүйке  ж үйеі 
сіне  қоздырғыш  ретінде  де,  тежегіш  ретінде  де  эсер  етедіі 
Серотонин
  ми  бағанасында  триптофаннан  түзіледіі 
Ол  жүлын  белсенділігін  төменге  бағытталған  бақы лаі 
уында  жэне  дене  температурасын  гипоталамустык  бақы-| 
лауда  маңызды  орын  алады.  Постсинапстык  мембра-| 
наның  рецепторларының  қасиетіне  қарай  ол  қоздырыія 
жэне  тежеп  эсер  етеді.
Гамма  амин  май  кышкылы  (ГАМК,)  жэне  глицин 
медиаторлары  тежейді.  Бүлардың  біріншісі 
(ГАМҚ) 
жүлын  мен  мидың  нейрондарында  болады.  Бүлар  пост- 
және  пресинапстык  тежелуді  тудырады.  Глицин  жүлында 
медиаторларды  тежейді  жэне  постсинапстык  тежелуші 
медиатордын  кызметін  атқарады.  Полипептидтер:  Р  заты, 
гипоталамустык  нейрогормондар,  энкефалин  және  сома- 
тостатин.  Р  заты  жүлын  нейрондарын  қоздырады.
Мембрананың  арнайы  рецепторлары.
  Мембрананың: 
рецепторларыньщ  ролін  өздеріне  арнайы  заттарды  тез 
“танитын”  және  олармен  реакцияға  түсіп  әрекеттесетін 
белок  молекулалары  атқарады.  Белок  молекулалары  кон- 
формациялык  өзгерістерге  үшырайды,  соның  нәтижесінде 
мембрананың  арнайы  иондық  каналдары  белсенділенеді. 
Нәтижесінде  мембрана  иондарының  өту  қасиеті  өзгереді  де 
мембраналык өткізгіштігі  өзгеріп  трансмембраналык потен­
циал  айырмашылығын  не  күшейтеді,  не  азайтады,  яғни 
деполяризация  немесе  гиперполяризация  пайда болады
Синапстың  негізгі  бір  касиеті  —  ол  бір  гана  медиа­
тор  бөліп  шығарады.  Синапстың  қабылдағышы  фармако- 
логиялық  заттарға  өте  сезімтал  және  түрлі  блокаторларға 
әрекеттесуі  бірдей  емес.  Осыган  байланысты  кабыл- 
дағыштар  бірнеше  түрге  бөлінеді.  Мысалы,  вегетативтік 
жүйке  жүйесінде 
мускарин
  мен 
никотин
  уларына 
сезімталдыгына  карай  холинқабылдағыштар 
М -холин- 
кабылдағыш
  жэне 
Н-холинкабылдагыш
  болып  екігё  ;
36

бөлінеді-  Бүлардың  бар-жоктығы  арнайы  блокаторлар 
аркылы  аныкталады.
М-холинқабылдағыш  мускаринге  сезімтал  келеді,  оның 
арекетін 
атропин
  тоқтатады.  Ал  Н-холинқабылдағышы 
никотинге сезімтал,  оның әрекетін 
гсксоний
 тоқгатады.
Адреналинқабылдағыштар  да 
a-
  жэне 
(5-адренкабыл- 
дағыштары
 
болып  екіге  бөлінеді:  а-адренқабылдағыш 
адреналинге  сезімтал,  ол  қан  тамырларын  тарылтады, 
онын 
блокаторы—
дофамин,
 
p-адренкабылдағыштары 
норадреналинге  сезімтал,  ол  кан  тамырын  кеңейтеді. 
Онын  блокаторлары 
изадрин,  индепал.
  Жүректе  f$- 
адренкабылдағышы  бар, 
а-
 жок.  Кейде  бір  тканде  немесе 
бір  мүшеде  адренқабылдағыштардың  екі  түрі  де  кез- 
деседі.  Ішектің  бірьщғай  салалы  етінде 
а-
  және  |3- 
адренкабылдагыштары  бар.  Екеуі  де  етке  бірдей  эсер 
етеді,  оның жиырылуын  тоқтатады.
Электр  (эфапс)  синапсы.
  Мүнда  эрекет  потенциалы 
синапстык  саңылаудан  тез  өтеді.  Саңылаудың  мөлшері 
өте  тар,  2-4 
нм.
  Электр  потенциалы  белоктан  түратын 
көпірше  арқылы  жылжып,  пресинапстық  мембранадан 
постсинапстык мембранаға  өтеді.  Электр  потенциалынын 
күші  төмендейді. 
Қозудын 
осылайша 
өтуін, 
яғни 
осындай  жолмен  өтуін 
электр  синапстык,  өту жолы
 дейді. 
Бүл  жүрек  етінде,  салалы  етте,  бауырда  жэне  орталык 
жүйке  жүйесінде  кездеседі.  Ерекшелігі:  қозу  кідірмейді, 
екі  жаққа  да  тарайды,  яғни  ортодромды  және  анти- 
Дромды  түрде  өткізеді,  із  қалдырмайды,  жинактамайды 
жэне тек козу  ғана  өтеді.
Түракты токтың тканге  әсері.
  Түрақты  тоқтың тканге 
өтуі  белгілі  зандылыктар  аркылы  іске  асады:
1-і  заң:  түракты  токтың  тканге  әсері  тітіркендір- 
гіштің  күшіне  байланысты.
 
Тітіркендіргіштің  күші: 
табалдырық  молшеріндегі,  табалдырық  мөлшерінен  кем, 
табалдырық мөлшерінен  жоғары,  максимальді,  субмакси- 
мэльді  және  супермаксимальді  болып  бөлінеді.  Қозғыш 
тканнің  ен  аз  жауабын  тудыра  алатын  тітіркендіргіштің 
кҮшін 
табалдырык мөлшеріндегі
  тітіркендіргіш  дейді.  Ал 
аз  Да  болса  жауабын  тудыра  алмайтын  тітіркендіргіштің
37

күшін 
табалдырык  мөлш ерінен  кем
  тітіркендіргіш  дейді. 
Табалдырык  мөлшеріне  асатын  тітіркендіргіштің  күшін 
табалдырык  мөлшерінен  жогары
  тітіркендіргіш  деп,  ал 
ең  күшті  жауапты  тудыратын  тітіркендіргіштің  күшін 
максимальді  тітіркендіргіш
  деп  атайды.  Табалдырық 
мөлшері  мен  максимальді  тітіркендіргіштің  арасындағы 
тітіркендіргіш  күшін 
субмаксимальді  тітіркендіргіш  күші 
дейді.  Тітіркендіргіштің  күші  максимальді  мөлшерден 
асқанда  тканнің  жауабы 
одан 
әрі 
артпайды, 
сол 
максимальді  тітіркендіргішке  берген  жауабының  дең- 
гейінде  қалады  немесе  мүлде  жауап  бермейді.  Мүндай 
тітіркендіргіш  күшін 
супермаксимальді  тітіркендіргіш 
күші
 деп  атайды.
2-і заң:  Тітіркену градиенті.
  Бүл  занды  алгаш  1848  ж. 
Дюбуа-Реймон  тапқан. 
Тітіркену  градиенті
  деп  тітіркен- 
діргіш  күшінің  жылдам  өсуін  айтады.  Тітіркендіргіштің 
күшінің  өсуі  баяу  болғанда  бейімделу  байкдлады,  яғни 
тітіркенген  ткань  тітіркендіргішке  бейімделеді  (адапта- 
цияланады).  Мүны  И.С.  Беритов  тканнің 
аккомодациясы 
деп  атады.
3-і 
гипербола  заңы.
  Тітіркендірудің  әрбір  ең  азғантай 
(минимальді)  уақытына  козу  пайда  болатын  түракты  ток- 
тын  оте  аз  молшері  сәйкес  болады,  және,  керісінше. 
Тітіркендірудің  микроинтервал  уакыты  5(сигма)=0,001 
с. 
Неғүрлым  ток  күштірек  болса,  соғүрлым  қозу  тудыруға 
кажетті  оның  эсер  ету  уақытының  үзақтығы  аз  болады.
4-і  Пфлюгердің  (1850)  полярлы к  заңы.
  Түрақты 
тоқпен  тітіркендіргенде  оның  түйықталған  сәтінде  қозу 
пайда  болады  немесе  онын  теріс  зарядты  (-)  катодынын 
түсындағы  күші  артады.  Ал  тоқты  ажыратқан  кезде 
немесе  ол  әлсірегенде  оң  зарядты  (+)  анодтың  түсында 
қозу  туады.  Тоқтың  күші  біркелкі  болғанда  түйықталған 
сәтге  қозу  теріс  зарядты  (-)  катодының  түсында  оң 
зарядты  (+)  анодының  түсындағыдан  күштірек  болады. 
Токтың  бағыты  етке  (+)  анод  жакын  болғанда  ерлеуде 
болып,  етке  (-)  катод  жақын  болғанда  бәсендейді.
5-і  Электротон  және  периэлектротон  заңы.
  Түрақты 
ток  өткенде  катодты  (-)  жанастырған  жерде  козу 
уакытша  көтеріледі,  ал  анодты  (+)  жанастырған  жерде
38

уакытша  төмендейді,  содан  соң  катодтын  астында 
козғыштык  уакытша  бәсеңдейді.  Бұл  әсіресе  күшті  токта 
айкы н 
көрінеді,  яғни  күшті  тоқта 
катодтык  депрессия 
байкалады.  Мүны  1888  ж.  Вериго  ашкан.  Бүл  өзгерістер 
импульс  өткізгіштігінде,  өткізу  амплитудасында  да,  т.  б. 
байкалады.  Мысалы,  толык  козғыштығы  жоқ  (рефрак- 
терлі)  жерде  катодтың  түсында  күшейіп,  ал  анодтың 
түсында  азаяды.  Сондықган  катодтың  түсында  лабиль- 
ділік  азаяды  да  анодтың  түсында  артады.  Бүларды 
катэлектротон
  және 
анэлектротон
  дейді.  Катодтан  2  см- 
дей  кашыктықта  нервтің  козғыштығы  төмен  болады,  ал 
анодтан  тыс  жерде  ол  жоғары  болады.  Мүны 
пери- 
электротон
 дейді.
Қозгыш  ткандердің  функцияльщ  негізгі  көрсет- 
кіштері.
  Торшаның 
козгыштығын
  табалдырык  тоғының 
күшімен  және  уакыт  мөлшерімен  (ең  аз)  аныктайды.
Лабильділік,
  немесе  функциялық  кабілеттілік  ткан- 
нің  белгілі  бір  уакыт  мөлшеріндегі  коза  алатын  касиеті 
бойынша  аныкталады.  Н.Е.  Введенский  (1892)  лабиль- 
ділікті  ткандегі  жеке  козудын  белгілі  бір  уақытта  толық 
аякталып 
үлгеру 
жылдамдығы 
ретінде 
аныктаған. 
А.А.  Ухтомский  лабильділіктің  өлшемі  —  “белгілі  бір 
уақыт  мөлшеріндегі  субстраттағы  аякталып  үлгерген 
қозудың жеке  кезеңдерінің  ең  коп  саны”,  —  деген.
Ыргакты  (ритмді)  игеру
 дегеніміз  тітіркендіру  мерзі- 
міндегі  лабильділіктің  артуы  немесе  төмендеуі  (мысал 
келтіру:  спорт,  риторика,  түлпар  туралы).  Лабильділіктін 
өзгеруі  екі  фазада  өтеді:  алдымен  күшейеді,  содан  сон 
нашарлайды  (түлпар  туралы  мысал).
Реобаза
  жэне 
хронаксия.  Реобаза
  деп  тітіркен- 
Діргіштің  аз  мөлшерлі  күшінің  аз  уакытта  қозу  тудыруын 
эитады. 
Реобазаны 
өлшеп  алу  үшін 
өте 
сезімтал 
физикалық  аспап  кажет.  Сондықтан  хронаксиметр  деген 
сезімтал  аспап  аркылы  екі  реобаза  мөлшерін  олшеп 
^ ады,  оны 
хронаксия
 дейді.  Айталык,  хронаксия  0,6 
мс 
к°Лса,  Реобаза  0,3 
мс
  болғаны.  Эволюция  барысында  бүл 
Рсеткіш  өзгеріп  дамыған,  ойткені  жүйке  жүйесінін 
ре' ^ кьі  әрекетке  дер  кезінде  шапшаң  жауап  беру 
°  азалыК  сезімталдыкка  байланысты.  Төменгі  сатыдағы
39

жануарларда  реобаза  өте  томен,  маймылдар  мен  адамда 
жэне  күстарда  өте  жоғары.  Орталық  жүйке  жүйесінде 
біркелкі  емес,  әртүрлі.  Соматикалык  жүйке  жүйесінде 
жоғары,  ал  вегетативтік жүйеде  —  томен  болады.
3-лекция.  Нерв-ет қозғалткыш 
бірлігі және 
оның ерікті-еріксіз кимылдагы  маңызы.
Нерв  пен  еттің  үйлесімді  қызметі.  Қозгалтқыш 
бірлік.  Ерікті  және  еріксіз  дене  кимылы.  Дене  еңбегі. 
Дене 
шынықтыру 
психофизяологиялык 
кимылдың 
жиынтығы.  Қажу және  оның  физиологиялык механизмі.
Адамның  іс-қимылының  күрделі  түрі 
еңбек
  болып 
саналады. 
Еңбек  ету  арқасында  адам 
сана-сезімін 
дамытты,  дүние  тану,  өзін-өзі  білуді,  бір-бірімен  карым- 
қатынасын  өрістетті.  Жас  өспірім  бала  да  ойнау  кезінде 
өзінің  денесін  шынықтырып,  жетілдіреді.  Үлкендерге 
еліктеп  еңбектің  жеңіл-желпі  түріне  бой  коя  бастайды. 
Дене  шыныктыратын  спортпен  айналыскан  балаларда 
рефлекстер  үйлесімділігі  дамиды.  Енбектің  нәтижесін 
көргенде  үлкен  де,  бала  да  куанышты  сезімге  бөленіп, 
жағымды  эмоциялық  эсер  алады.  Енбектің  іс  қимылы- 
мен  орындалатын  түрі  бүлшык  етті  жетілдіріп,  күш- 
куатын  кобейтеді,  тәжірибесін  молайтады,  коғам-дағы 
орны  қалыптасады.  Бірлесіп  істеген  жүмыс  нәтижесі 
адамдардын  бір-бірімен  түсінісіп,  үйымдасқанда  артаты- 
ны  белгілі  ғой,  бірақ  ол  да  жаттығуды,  дағдылануды 
тілейді,  кажет  етеді.  Осыдан  еңбек  психофизиология-] 
сының  мәселелері  туады.
Талшықтарының 
орналасуына, 
қызметіне 
карай 
бүлшық еттің  үш  түрі  бар:  жалпақ ет,  үршық тәрізді  және 
қауырсын  тәрізді  еттер.  Үшіншісінін  жиырылу  күші 
басқалардан  басымырақ.
Ет  —  козғыш  ткандердің  бірі.  Демек,  баска  қозғыш 
ткандерге  тән  касиеттер  —  қозгыштык,  тежелу,  оларды 
синапс  аркылы  өткізу  —  бүған  да  тән  және  өзінін  ерекше 
касиеті  бар.  Ол  қасиет  — 
жиырылу
 кабілеті.
4 0

Еггін  жиырылуы  —  оның  сырттан  келіп  түскен
• 
пкеніске  жауабы.  Тіршілік  жағдайында  еттін  жиыры- 
Т  і  нерв  импульсінің  әсерінен  туады.  Бір  козғалткыш 
Л уйе  тармакталып,  көптеген  ет  талшықтарымен  түйісіп, 
с и н а п с т ы к  
тіркес  арқылы  жалғасады.  Осы  бірлестікті 
нерв-ет козгалткыш  бірлестігі
 деп  атайды.  Бүл  бірлікте  ет 
талшыктарынын  саны  3-2000-дай  болады. 
Мысалы, 
саусак  бүгетін  еттін  қозғалтқыш  бірлігінде  10-25,  дене 
мен  кол  етінде  —  500,  балтыр  етінде  2000  ет  талшықтары 
бар.  Қозгалтқыш  бірлігіндегі  ет  талшықтары  жүйке 
талшығынан  келген  серпініске  түтас  бір  мезгілде  жауап 
береді.  Жиырылған  сәтте  ет  талшықтары  қысқарады 
және  қатаяды.
Жнырылудың  мынадай  түрлері  бар:  1 
-изотонияльщ 
жиырылу:  талшықтардьщ  үзын  түрқы  кысқарады,  бірақ 
тонусы  өзгермейді;  2
-изометриялык
  жиырылу:  талшық- 
тын  үзын  түрқы  өзгерместен  катайып  қалады;  3
-тета- 
никалык
  жиырылу 
(тетанус) 
— 
сіреспе 
жиырылу, 
жиырылған 
ет 
босаңсымай 
қатып 
сіресіп 
қалады. 
Қалыпты  жағдайда  жиырылғаннан  соң  ет  босаңсиды. 
Сіреспелі  жиырылу  сәтінде  бірнеше  жиырылу  бірігіп 
жинақталады  да жиы  рылу  серпіні  күшейеді  (3-і  сурет).
Көлденен  жолакты  еттің  жиырылу  механизмін  білу 
үшін  оның  миофибрильдерін  тексерген.  Қ анка  ет  көлде- 
нең  жолақгы  миоциттерден  түрады.  Талшығын  жеке 
Караганда  цилиндр  тәрізді,  үзындығы  10  см-дей,  ені  12- 
70 
мкм.
  Миоцитті  қаптаған  қабықша  —  сарколемманьщ 
саркоплазмаға 
қарай 
шыккан 
көлденең 
Т 
тәрізді 
өсінділер.  Олар  миофибрилді  саркомераға  бөлетін  Z 
тәрізді  түсында  пайда  болады.  Миофибрилде  жуандау 
келген  миозин  және  жіңішке  келген  актин  жіпшелері 
бар.  Миозин  шиыршыкты  150  молекуладан  түрады.  Әр 
жіпшенің  үшында  екі  домалак  басы  болады.  Осы 
Домалақ  өсінділері  аркылы  миозин  актинге  жабысады.
Сіндінің  АҮФ  қышкылын  ыдырататын  ферменттік 
касиеті  бар.  Актин  шиыршыкты  жіпшелерден  түрады. 
лаРДын  ішінде  әрбір  40 
нм
  аралығында  тропонин 
лекуласы  жиналатын  өсіндісі  бар  жэне  тропомиозин 
0гі түзіледі.  Актин  талшықтары  миозин  бойымен  сыр-
41

А 
Б 
В 
Г
З-i  сурет.  А —  еттің жеке  жиырылуы;
Б  —  еттің жинақты  жиырылуы;
В  —  тісті тетанус;  Г  —  түтас  тетанус
гып  козғалады.  Мүның  салдарынан  миозин  фибриль- 
дердің  ашық  бөлігі  кыскарады.  Актин  жіпшелері  миозин 
жіпшелерінің  арасына  енгендіктен  саркомера  кыскарады. 
Бірнеше  саркомераның  кыскаруы  миофибрилді  әжеп- 
тәуір  қыскартып  еттің  жиырылуын  тудырады.  Қорыта 
келсек,  ет  талшығы  жиырылуы  үшін  мотонейроннан 
мионевралдік  синапска  импульс  келіп  жетуінен  әрекет 
потенциалы  туып,  сарколемада  теріс  заряд  пайда  болады. 
Ол  иондық  саңлауды  ашады  да  кальций  ионының  өтуін 
жеделдетеді.  Миозиннің  ферменттік  касиетін  жоғарылату 
үшін  магний  иондары  қажет.  Осы  түста  АҮФ  қышкылы 
миозин  өсіндісінде  кайта  синтезделеді.  Еттің  жүмысы 
жиырылу  күшіне  тікелей  байланысты.  Еттің  статикалық 
және  динамикалық  кызметі  бар,  яғни  жүкті  жоғары 
көтеру  және  жүкті  тасу,  бір  жерден  екінші  жерге  көшіріп 
апару.  Жүмыс  күші  мына  формуламен  анықталады: 
W  =Рхһ;  W-күш,  P-масса,  һ-биіктік.
Еттің  кажуы.
  Дене  еңбегінің  нәтижесі,  азды-көпті 
болуы 
бүлшык  еттің  жүмысына, 
қажу-кажымауына 
байланысты.  Шаршамайтын  кол,  кажымайтын  адам 
болмайды.  Бірақ  кейбіреулер  шаршамай  үзақ  енбектенеді 
де,  енді  біреулер  тез  кажып  қалады.  Мүның  себебі  неде?' 
Бүл  мәселе  жонінде  әдебиетте  бірнеше  пікір  бар. 
И.  Ш ифф  еттің  кажуы  онын  энергия  корының,  әсіресе, 
гликогеннің 
азаюынан 
деп 
түсіндіргісі 
келген.
4 2

жүктеу/скачать 5,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: