Физиологиясы

терінде  ме?  —  деген  сүрақ  туады.  Бір  түтас  ағза  деңН 
гейінде  кажу  орталык  жүйке  жүйесінің  әр  және  бірнещіі 
түсында  басталуы  мүмкін,  өйткені  адам  жүмыс  атқ ар ғаЛ  
да  қол-аяқ,  ішек-карын,  бүкіл  дене  түтас  катысады.  О 
мүшелердін  нерв  орталықгары  эр  жерде,  әр  деңгейде.
Қажудың  себептерін,  онын  физиологиялык  механгс 
мін  білу  аркылы  кажуды  жеңілдетуге  болады.  Мектептеі 
оқу  кестесінде  қиын  сабақты  жеңіл  сабақпен  кезектестір 
жолымен  балалардың  оқуга деген  ынтасын  томендетпеуг 
мүмкіндік  жасауға  болады.  Өндіріс  орын-дарында  жүмьг 
кестесін  бекіткенде  еңбектің  түрлерін  кезектестіру  жағыі 
карастырган  жөн,  сонда  жүмысшылар  жалықпай,  мінде 
тін  жоғары  деңгейде  атқара  алады.
Ауыр  және  үзақ  жүмыс  істегенде,  штангемен  көі 
айналысқанда  еттін  массасы  көбейеді,  яғни  еттің  торшала 
рының 
гипертрофиясы
 байкалады.  Миофибрилдің диаметр 
үлгаяды,  протоплазманың салмағы  өседі.  Ондағы  белок  пен 
нуклеин  кышқылдарының  синтезі  жеделдейді,  гликоген, 
креатин  фосфор  қышқылы,  АҮФ  т.  б.  куат  бөліп  шыгара- 
тын  заттар  көбейеді.  Еттің  жалпы  массасының  калыпть 
мөлшері  дене  салмагының  35-40  %дей  болуы  тиіс,  ал 
гипертрофиянын  нәтижесінде  50%  болады.
Гипертрофияның  керісінше  күбылысы  — 
гипотро­
фия не атрофия
 —  ет  массасының  азаюы  не  істен  шыгып 
калуы.  бүл  түрлері  қол-аяқты  таңып  тастаганда  не  төсек 
тартып  үзақ  ауырганда,  авария  кезінде  сіңірлері  кесіліп 
қалганда  пайда  болады.
Миозит  —
  еттің  кабынуы,  суық  тигенде  не  инфек- 
циялык  науқастанганда  байкалады.  Жылы  суга  жатып 
жэне  көбірек укаласа,  ауырганы  басылады.
Контрактура  —
  сіңір  тартылып  калу  жагдайында 
бүлшық еттің  сіресіп  катып  қалуы.  Қатты  жэне  тез  уқала- 
ганнан  сон  сіңірдің  тартылуы  тоқталады.  Бүл  науқас 
агзадагы  кальцидің  азаюынан  пайда  болады.  Сондыктаг 
ірімшік  сияқты  кальциі  көп  тагамдарды  жеген жон.
44

II.  ТАРАУ
ОРТАЛЫҚ  Ж ЭН Е  Ш ЕТКІ  Ж ҮЙКЕ 
Ж Ү Й ЕС ІН ІҢ   ФИЗИОЛОГИЯСЫ
4-лекция.  Орталық жүйке  жүйесінің  псих- 
офизиологиясы  және  рефлекторлы 
әрекетінің  жалпы  зандылықтары
Адамнын  жүйке  жүйесі  туралы  жалпы  сипаттама. 
Орталык жүйке  жүйесінің рефлекторлы  әрекеті. 
Орталык 
жүйке 
жүйесіндегі 
тежелу 
және 
оның 
түрлері. 
Рефлекстердің  үйлесімділігі.
Адамнын  жүйке  жүйесі  орталык  және  шеткі  жүйе 
болып  екіге  бөлінетіні  сіздер  білесіздер.  Орталык  жүйке 
ми  мен  жүлыннан  түрады.  Ал  олардан  шығып,  бүкіл 
денеге  тарайтын  нервтер  шеткі жүйке  жүйесін  күрайды.
Жүйке  жүйееі  нерв  торшаларынан,  яғни  нейрондар- 
дан  түрады.  Олардың  жалпы  саны  100  млрд  шамасында. 
Қүрылысы  мен  көлемі  жағынан  нейрондар  әр  түрлі, 
бірақ өзара жалпы  бір-біріне  үқсас  бірегей  (4-сурет).
Орталык  жүйкеде  нейрондардың  арасын  нейроглия 
толтырады.  Ол  нерв  торшаларын  жан-жакты  қоршайтын 
Қүрылым.  Олардың  саны  нейрондар дан  8  есе  коп. 
Нейроглиялар  екі  түрлі  —  астроциттер  (жүлдызшалар) 
жэне  олигодендроциттер  (бүтак  тәрізділер).  Бүлардын 
аксоны  жоқ  жэне  озара  байланысы  болмайды.  Нейро­
глия  қоректік  заттарды  қаннан  алып,  нейрондарға  береді 
Де  ондағы  зат  алмасуының  соңғы  кажетсіз  заттарын 
канға  өткізіп  түрады.  Нейрондардын  айналасындағы 
еүиықтықтың 
иондық 
күрамын, 
медиаторлар 
мен 
Ферменттер  деңгейін  бір  қалыпта  үстайды.  Нейроглия 
НеиРонды 
қатты 
козудан 
немесе 
күшті  тежелуден 
саКгайды. 
Нейрондар 
арасындагы 
карым-қатынасты 
^ақсартады,  есте  сактауды  және  тағы  басқа  психикалык 
ағдайлардың дүрыс  калыптасуына  жәрдемші  болады.
Денедегі  нерв  торшалары  тармактарының  санына
45

қарай  бір  тармақты,  қос  тармақты  және  көп  тармақті 
болады.  Атқаратын  қызметіне  карай  нейрондар  сезгіщ 
козғалтқыш  және  аралық  нейрондар  деп  аталадьі 
Мұнымен  қатар  орталық  жүйкеде  арнайы  нейрондар  д 
бар.  Мысалы,  Реншоу  жүлында  арнайы  тежеуші  торша 
лар  бар  екенін  тапқан.  Олар  көбінесе  қозғалтқьш 
нейрондардың  аралығында  орналасқан.  Осындай  теже^ 
нейрондары  мида  (мысалы,  мишықта,  ми  қыртысында 
мидың  торлы  күрылымында)  болатыны  белгілі.  Ондагы 
Пуркинье  торшасы  тежелуді тудырады.
Орталық жүйке  жүйесінің  негізгі  кызметі  —  рефлекс, 
яғни  тітіркендіргіштің  әсеріне  жауап  беру  кабілеті.  Осы 
атауды  ғылымға  1664  ж.  алғаш  кіргізген  француз  оқы- 
мыстысы  Рене  Декарт.  Ол  бақаларға  тәжірибе  жасап, 
тітіркендіруге  оның  денесінін  калай  жауап  беретінін 
бакылады. 
Жауап 
тойтарыс 
тәрізді 
екенін 
көріп 
“рефлекс” 
(тойтару) 
деп 
атады. 
Ғалымнын 
пікірі 
бойынша  рефлекс  жолы  денеде  доға  тәрізді,  яғни  қозу
3
4-сурет.  Нейрон.  1 
-денешік,  2-аксон] 
3-
дендрит,  4-жіпше  тармак.
46

еткі  мүшеден  (теріден)  жүйке  орталығына,  одан  жауап 
^петін  мүшеге  (бүлшык  етке)  өтеді.  Қозудың  осылай 
іп  рефлекс  тудыратын  жолын 
рефлекс  догасы
  деп 
Ө  яды  Декарттың  ілімін  чех  ғалымы  Йиржи  Прохаска 
/ .
817
),  орыс  ғалымы  И.М.  Сеченов  (1861)  т.  б.  дамытты. 
Рефлекс доғасы  бес  бөлімнен  түрады:
1  —  қабылдаушы;  2-афференттік  жүйке;  3  —  орталық 
жүйке;  4  —  эфференттік  жүйке;  5  —  эффектор,  яғни 
жауап  беруші  күрылым  (5  —  і  сурет).
I  V
5-і  сурет.  Үш  нейрондық жүлын  рефлексінің доғасы.
1-тері кабылдағышы;  2-сезгіш  талшык;  3-жүлын;  4- 
козғалткыш  талшык;  5-бүлшьщ ет.
Декарт 
ілімінің 
маңызы 
өте 
зор, 
физиология 
ғылымының  ең  күрделі  тарауын  дамытуға  жол  ашты,  жаңа 
бағытқа  сілтеді.  Бірақ  сол  ғасырдағы  ғылымның  төмен 
Деңгейіне  байланысты  ол  кісі  рефлекстің  физиологиялык 
механизмін  толық  түсіндіре  алмады.  Рефлекс  доғасының 
бойымен  не  жүреді  деген  сүракка  ол:  жан  тәрізді  нәрсе 
болуы  мүмкін,  —  деп  жауап  берген.  Мидын  қакпакшасы 
ашылыи, 
одан 
жануардың 
“жаны” 
шығып, 
нерв 
чүпкшесімен  бүлшык  етке  беріледі  де  рефлекс  туады,  — 
деген  кате  пікірде  болған.  Декартгың  бүл  механикалык 
концепциясы  көп  үзамай жаңартуды  қажет етгі.
Кдзіргі  гылым  жетістікгері бойынша  рефлекс догасымен 
Рв  импульстері  жүретіні  дәлелденді.  Сезгіш  нейроннан 
Ральіқ  нейрондар  аркылы  козғалткыш  нейронға  козудын 
Шетіні жэне баска мәселелері аныкталды.
47

XVTII  ғ.  аяғында  чех  физиологі  Йиржи  Прохаска 
өзінің 
рефлекстік  биологиялык
  концепциясын  ұсынды 
Рефлекторлық  реакция  сырткы  тітіркендіргіштің  күшіне 
карай,  соған  сай  туады.  Бүл  концепция  бойынша  дене 
кимыл  рефлекстерінің  орталығы  жүлында,  ал  жан  реф- 
лекстерінің  орталығы  мида.  Екеуінің  ілімінің  түйісетіні  — 
ағзаны  сақтау,  жағымсыз  әсерден  қорғау дегені.
XIX  ғ.  басында  ағылшын  дәрігері  Ч.  Белл 
рефлекстің 
анатомияльщ
  концепциясын  үсынды.  Жүлынның  арқа 
будағын  кескеннен  сон  терінің  сезімталдығы  жоғалады, 
ал  жүлынньщ  алдыңғы  түбіршегін  кескеннен  кейін  одан 
туатын  козғалтқыш  касиет  өшеді.  Осындай  кағидаға  бір 
уақытта  өзінің  зерттеу  нәтижесінде  француз  физиологі 
Ф.  Мажанди  де  келген.  Сондықтан  бүл  қағида  Белл- 
Мажанди  заңы  деп  аталады.  Іс-кимыл  рефлекстерінің 
реттелуі де  осы  зан  бойынша  өтеді.  Беллдін  пікірі  бойын­
ша  бүлшық  еттің  ішінде  сезгіш  күрылым  бар,  сондықтан 
сырттан  тітіркендіргіш  эсер  етпесе  де,  бүлшык  еттің  өз 
сезімтал  касиеті  бар.  Мысалы,  әйелдің  бір  колының 
сезімталдығы  жоғалған  екен,  ал  оның  екінші  қолы 
қимылдамайтын.  Егер  баласынан  көзін  алмай  карап 
түрса,  ол  сезімталдығы  жойылған  қолымен  баласын 
көтеріп  түрады.  Ал  егер  баласынан  көзін  тайдырса-ақ, 
баласын  көтере  алмай,  жығып  алу  каупі төнеді.
Неміс  ғалымдары  М.  Холл  мен  И.  Мюллер  ішкі 
қабылдағыштан  туатын  рефлекстер  тек  қана  мидағы 
орталықтар  арқылы  жүреді,  ал  жүлын  рефлекстері  бүл 
зандылықка  келмейді деген  қате  пікірде  болған.
Осы 
қате 
пікірді 
еске 
алып, 
орыс 
физио- 
логі  И.М.  Сеченов  (1861)  рефлекстің 
психофизиология- 
лы к
  концепциясын  үсынды.  Орталық  жүйкенің  төменгі 
бөлімдерінің  орталықтарымен  бірге  туа  пайда  болатын 
(жабайы)  рефлекстер,  ал  оның  жоғары  бөлімдерінін 
орталықтарының  катысуымен  туганнан  кейін  пайда 
болатын  рефлекстер  іске  косылады.  Соңғы  рефлекстерді  ; 
И.М.  Сеченов  психофизиологиялык рефлекстер деген.
Сөйтіп, 
психикалык  лроцестердің  негізі
  — 
рефлекс 
екені  ғылыми  түрғыда  дәлелденді.  Орталығы  мида 
жатқан  рефлекстер  сырткы  дүниенін  әсері  болмаса  да,
48

і  дүниенін,  яғни  ми  тканінде  қалып  сақталған  дерек- 
ІШК\н   әсерінен 
психикалық  рефлекстер 
туатынын 
Сеченов  дәлелдеді.  Осы  дүрыс  ойды  түжырымды 
ірибе 
ңәтижесімен 
негіздеу 
керек 
еді. 
Оган 
pjM  Сеченовтын  ғылыми  материалдық  мүмкіншілігі, 
лабораториялык  техникасы 
болмады 
да 
рефлекстің 
н е й р о н д ы к  
механизмін  зерттей  алмап  еді.  Осы  жағынан 
психофизиологиялық
  концепцияны  толыктырып  әрмен 
карай  жетілдірген  И.П.  Павлов.  Ол  шартты  рефлексті 
ашты  және  әрі  оны  нерв  жүйесінің  касиетінің  универ- 
салды  түрі  деп,  әрі  оған  коса,  психикалық  күбылыстар- 
дын 
материалдық 
негізі 
деп 
ғылыми 
нақтылы 
деректермен  дәлелдеп  берді.  И.П.  Павловтың 
шартты 
рефлекс
  кағидасының  басқа  мәселелерін  алдымыздағы 
жоғары жүйке  әрекеті туралы лекцияларда  әңгімелейміз.
1930  жылдары  А.А.  Ухтомский 
рефлекстсің  диалек- 
тикалык  концепциясы н
  жазды. 
Тарихи 
принципті 
колданып,  адамзаттын  тарихи  үзақ  кезендегі  деректердің 
нактылы  жеке  адамнын  тоғысуының  нәтижесінде  туатын 
себептілік  рефлекстің  негізін 
қүрайды, 
оның  ішкі 
себептерін,  яғни  адамнын  еркі  мен  мінезінің  өзара 
байланыстылығынын  себептерін  (детерминизмін)  ашады. 
Ғаеырлар  бойы  адамзатта  жиналған  касиет  осы  ғасырда 
тіршілік  жасап  жүрген  адамнын  рефлекторлык  кабілетін 
калыптастырып,  жетілдіреді.  Бүл  мінез-қүлық  түқым 
куалауы  мүмкін  деген  ой  салады.  Қалыптасқан  шартты 
Рефлекстер 
атадан 
бал ara 
берілу 
аркылы 
мидын 
рефлекторлык қабілетін  арттырып  отырады.
Рефлекстің  кері  байланыс  кағидасын
  Н.А.  Берн­
штейн  үсынды.  Кері  байланыс  деп  әрекеттің  эсер  ету 
нәтижесі  кабылдағыштан  басталатын  акпаратты  орталық 
^Үике  жүйесіне  жеткізетін  байланыс  жолын  айтады. 
^ҮНДай  мәліметтер  орталық  жүйке  жүйесіне  тек  кана 
эФфекторлардың  сезімтал  элементтерінен  ғана  келіп 
Қ°имай, 
әрекеттің 
негізінде 
тітіркендірілген 
баска 
ҮШелерде  орналасқан  кабылдағыштардан  да  келеді. 
заньщ  тіршілік  ортаға  нақтылы  сәйкестеліп  икемде- 
уДе  кері байланыс  механизмінің  мәні  өте  зор.
Қазіргі  уақыттағы  физиологиялык  зерттеу  жүмыс-
49

тарында 
ғылым 
мен 
техниканың, 
к и б е р н е т и к а ң я  
жетістіктерін, 
радиоэлектрониканың 
ж а ң а л ы к та р ь и  
компьютерді  кеңінен  колдануда.  Соңғы 
кезде 
со н Я  
негізінде  маңызды 
ғылыми 
нәти ж елер 
орын  а л Л  
Ағзанын  кызметін  жүйелі  түрде  зерттеу  мүмкіндігі  тудьш 
П.К.  Анохин 
психофизиологиялык  күбылыстарЛ 
зерттеу  үшін 
әрекеттік  жүйелер
  кағидасын  үсы н д і 
Әрекеттік  жүйелер
  деп  әр  текті  күрылымды  мүшелЛ 
және  олардың  кызметін  қамтамасыз  ететін  реттеуш 
механизмдер  жинағын  айтады.  Орталык  жүйке  ж үйесіні 
рефлексті  қызметі  негізінде  қойған  максатқа  жетуі 
камтамасыз  ететін  физиологиялык  механизмдердің  біра 
гейлігі 
агзаның 
белгілі 
бір 
жағдайға 
бейімделуіі 
үйымдастыратын  әрекеттік  жүйелік  және  гуморальдя 
(сүйықтық)  механизмдерінен  түрады. 
|
Орталык  жүйке  жүйесіндегі  тежелу  және  оньД 
түрлері.
  Орталык  жүйкедегі  тежелу  күбылысын  1861  жі 
И.М.  Сеченов 
ашты. 
Баканың 
миын 
ашып, 
көрі 
төмиешігінің 
үстіңгі 
деңгейінен 
кесіп, 
үлкен 
мш 
сьщарларын  алып  тастайды.  Аз  уақыттан  соң  баканыи 
арткы  аяғын  әлсіз  күкірт  кышкылыньщ  ерітіндісімем 
тітіркендіреді.  Сонда  бақа  аяғын  тартып  алады.  РефлекІ 
уақытын  олшеп  алады.  Енді  кору  төмпешігіне  ai 
түзынын 
кішкентай 
түйіршігін 
салады. 
МүндайдІ 
баканың 
аяғын 
тартып 
алу 
рефлексінің 
уакытя 
үзаратыны  байқалды.  Автордың  түжырымы  бойынша] 
бака  миынын  таламусында  жүлын  рефлексін  тежейтіш 
нерв  орталығы  болғаны.
Н.Е.  Введенский 
тежелу 
күбылысы 
үлкен 
ми 
сынарларында  болатынын  ашты.
И .П .  Павлов  шартты  рефлекстің  тежелу  занды і 
лығын  ашты.
Демек,  орталық жүйенің  барлык  бөлімдерінде  тежеля 
орталығы  бар.  Осыған  байланысты  және  баскадай  себепі 
тер  бойынша  тежелудің  бірнеше  түрлері  болатындығЫ 
байқалған.  Оның  пайда  болу  механизміне  карай  мынадай 
негізгі  түрлері  бар.
Постсинапстык  тежелу
  немесе  тура  тежелу.  Коз^ 
импульстері  әсерінен  аксон  талшығының  үштарынай
50

• 
п  ш ыгатын  гам м а  ам и н   м ай  қы ш қ ы л ы   (ГА М К ) 
бөЛіНнаПсты к  м ем бранада  қозды руш ы  
си н ап стагы д ай  
ляризация  ем ес  ги п ер п о л яр и   зац и я  жүргізеді.  Осы 
ДеП°эарядты  электрл ік  толкы н  
тежеуші  постсинапстык 
°пОТенииал  (ТПСП)
 деп  белгіленеді.
Лресинапстык  тежелу.
  Атына  сәйкес  тежелуді  туды- 
тын  өзгерістер  пресинапстық  мембранада  жүреді. 
Тежеуші 
аралык  нейронда  тежегіш  медиаторлар  хлор 
иондарынын  откізгіштігін  арттырады.  Қоздырушы  пост­
с и н а п с т ы к  
потенциал  шамасы  томендейді,  таралатын 
потенциалы  тумайды. 
Бүл  тежелу  көбінесе 
Рен 
шоу торшасынын  катысуымен  жүреді.  Ол  синапстагы 
медиатордын  шыгуын  токтатады.
Пессималлы  тежелу.
  Қоздырушы  синапска  түсетін 
импульстер  шамадан  артық  жиілеп  кетсе,  постсинапстык 
мембранада  әлсіз  деполяризация  жүретіндіктен  пайда 
болады.  Тітіркендіргіш  әсері  нейронный  абсолюттік 
рефрактерлік  кезеңіне  жетсе,  торшаның  қозуы  тежеледі.
Үйлесімділік.
  Козу  мен  тежелудін  өзара  әрекеттесуін 
үйлесімділік  дейді.  Жогарыдан  кенінен  алып  Караганда 
үйлесімділік  рефлекстердің  арасында  да  болады,  олай 
болмаса ағзаның  іс-әрекеті  нәтижесіз  отеді.
Қозу  мен  тежелудің  өзара  әрекеттесуі  негізінде
Ч.Ш еррингтон 
реципроктік  (алма  кезектік)  катынас 
кағидасын
  үсынды.  Адам  жүргенде  тізені  бүгу  мен  оны 
жазУ  рефлекстері  екі  аяқтың  қозғалысын  кезектестіріп 
отырады.  Бір  аяқты  бүгетін  еттермен  байланысты  нерв 
орталығында  козу  туғанда,  оны  жазатын  еттерінің  нерв 
орталығында  тежелу  туады.  Ал  екінші  аякта  осы  мезгілде 
кеРісінше  болады.  Ч.  Шеррингтон  реципроктік  үйлесім- 
ж^лын  Деңгейінде  зерттеген  еді.  Н.Е.  Введенеский
ж. 
осындай  үйлесімділік  зандылығы  ми  кыртысында 
да оар екенін  тәжірибе  жүзінде  аныктады.
Көп  жылдарға  дейін  реципроктік  тежелудін  пайда  болу 
ханизмі  белгісіз  еді.  Д.Ж.  Экклс  электрофизиологиялык 
от-  6уМен  ^іЗДІн  заманымызда осы  механизмді  ашты.  Оның 
дӘле  ЬІГы 
жүлынның 
аралық 
торшаларында 
екенін
^ефлекстер  үйлесімінде  Ч.  Шеррингтонның жалпы
51

ақырғы  жол  принципінің  маңызы  зор.  Бүл  принцш  
мына  дерекке  негізделген.  Жүлында  сезгіш  нейрондад 
дың  саны  қозғалтқыш  нейрондарға  карағанда  5  есе  к а т  
Жүлынның  қозғалткыш  нейронына  сезгіш  жэне  аралЯ  
нейрондардан  серпіністер  жиналады.  Сөйтіп  жүлынньШ 
козғалтқыш  нейроны  көптеген  рефлекстердің  соңғы  жалги 
жолы  болып  шығады.  Жан-жактан  келген  нерв  серпіністеі 
козгалткыш  нейронға  таласады.  Мүндай  жағдайда  дәл  сш 
сәтте тіршілік үшін  қажетті  серпіністер женеді.
Адам  бір  сәтте  тамақты  шайнап  және  жүта  алмайдьі 
өйткені  шайнау  мен  жүту  рефлекстерінін  орталықтари 
бір  мезгілде  коза  алмайды.  Сондай-ак,  демді  ішке  алі 
орталығы  козса,  демді  сыртка  шыгару  орталыгы  тежеледіі
Рефлекстерді 
келісті 
үйлестіруде 
субординация] 
жинақты  қозу,  конвергенция  жэне  окклюзия  сияқтн 
күбылыстардың  үлкен  мәні  бар.  Осыған  қоса,  қозу  мен 
тежелудің  жайылуы,  топтасуы,  индукция,  басымдылыи 
ықпал,  кері  байланыстын  мәнін  де  ескерген  жөн 
Бүлардын  әрқайсысы  жеке-жеке  талдауды  қажет  етеді| 
Алдағы  тарауларда  соларға  арнаулы  такырыптар  бола] 
тындықтан  толык  мәлімдемені  кейінге  қалдырайык-
5-лекция.  Жүлынның  құрылысы  мен  қызметі  I
Тарихи  дамуы,  күрылысы.  Нейрондардың  үйлссімА 
ділігі. 
Ж үлын  рефлекстері  және  олардың  үйлесімділігш 
Ж үлын рефлекстерінің істен шыгуы.
Ж үлынның 
дамуы.
 
Филогенездік 
түрғыдані 
жүлынның  жүйке  жүйесі  дамуының  3  сатысы  байқаладыі 
Алғашқы  кезенде  ми  әлі  калыптаскан  жоқ.  ДенеІ 
түлғасында  ағзаның  барлык  вегетативтік  те,  анималдыкі 
та 
кызметтерін 
баскаратын 
орталыктар 
боладыі 
Жүлыннын  мүндай  метамерлі  қүрылысы  адамда  да| 
сакталады,  онда  кысқа  рефлекс  доғаларының  болуьі 
осыған  байланысты.  Бүл  кезде  жүлын  тек  сегменттіі 
аппарат  болып  кана  қоймайды,  ол  импульстерді  шеттеНІ 
миға  және  кері  карай  өткізетін  өткізгішке  айналып,  ондаі
52

ен  екі  жакты  байланыс  дамиды.  Сөйтіп,  ж үлы нны ң 
МИлюииялык  дамуы  барысында  екі  аппарат  түзіледі: 
ЭВне  жүлыннын  меншікті  байланыстарының  сегменттік 
ап п а р а т ы  
жэне  жаналау  сегмент  тәрізді  мига  екі  ж ақ ты
ө тк ізгіш  
жолдар  аппараты.
Адамда  еңбек  мүшесі  ретінде  қолдын  күрделі  қы змет 
аткаруыиа-  байланысты  жүлынның  мойын  буылтығы  б ел  
бөлііне  Караганда  күштірек дамыган.
Жүлын  нерв  түтігінен, 
оның  артқы 
бөлім інен 
дамиды.  Түтіктін  вентральды  бөлімінен  жүлынның  сүр 
затынын  алдынғы  баганасы,  оларга  жанасып  ж ататын 
нерв  талшыктарынын  будалары  жэне  аталган  н е й р о н - 
дардын  өсінділері  түзіледі.  Дорсальды  бөлімінен  сүр 
затгын арткы  бағанасы,  жіпшелері  пайда  болган.
Жүлынның  жалпы  сипаттамасы.
  Жүлын  омыртқа 
сүйегінін  өзегіне  орналаскан.  Ол  диаметрі  1  см-дей  үзын  ақ 
ызба  бау  тәрізді  болады.  Ересек  адамда  үзын,  алдынан 
артына  карай  бір  шама  кысынкы  цилиндр  тәж  тәрізді,  ол 
жогары  жагында  тікелей  сопакща  мига  ауысып,  ал  төменгі 
жагында  конус  тәрізді  сүйірлене  бел  омырткз  деңгейінде 
аяқгалады.  Жүлынның ортасынан  сүйықтықка  толы  жіңіщке 
жүлын  өзегі  өтеді.  Жүлыннын  алдыңгы  және  артқы  бетін 
бойлай екі терең жүлге  созылып  жатады.  Жүлын  бүл жүлгесі 
арқылы оң және сол жақ жартыга бөлінеді.
Жүлынның  ақ  затының  әрбір  жартысы  үш ке: 
алдыңгы,  бүйір  және  артқы  жіпшелерге  бөлінеді.
Жүлыннан  біршама  қашықтықта  қозгалыс  түбірі  сез- 
гіш  түбірге  жанасып,  олар  бірге  жүлын  нервінің  сабағын 
түзеді,  невропатологтар  оны  жіпше деп  бөліп  атайды.
Жүлынның  орталық  бөлігі  сезгіш  және  қим ы л 
нейрондардан  түратын  сүр  заттан  түзіледі.  Сүр  затты ң 
аиналасына  нейрондардын  үзын  өсінділерінен  түзілген  ак 
зат  орналасады.  Олар  жүлынды  бойлай  жогары  немесе 
төмен  карай  багытталып,  жүлыннын  жогары  багытты 
Және төмен  багытты  өткізгіш  жолдарын  түзеді.
Жүлыннан  31  жүп  аралас  жүлын  нервтері  таралады 
Т.5РДЬІҢ  әрқайсысы  екі  түбірден:  алдыңгы  және  артқы
’Рден  басталады.
л Рткы  түбір
  дегеніміз  —  сезгіш  нейрондарды н
5 3

аксондары.  Олардың  ш оғырлануынан  жүлын  түйіндері 
түзіледі.
Алдыңғы  түбір  дегеніміз  —
  қимыл  нейрондарыныв 
аксондары.  Демек,  барлық  мүшелердің  қабылдағышынаг 
келген  нерв  импульстері  жүлынға  оның  артқы  түбірше- 
сінен  кіріп,  аралык  нейрондардан  өтіп,  жүлынның 
алдыңғы  түбіршесінен  шығады.  Осы  зандылықты  ашқан 
ағылшын 
дәрігері 
Белл 
мен 
француз 
физиологі 
Мажанди,  сондықтан  солардың  атымен 
Белл-Мажанди 
заңы
 деп  аталатынын  бүрын  айтып  кеткен  болатынмын.
Жүлын  нерв  торщаларынан  түратын  сүр  зат  пен 
миелинді  нерв талшықтарынан  қүралатын  ақ затган түрады.
Сүр  зат  жүлынның  ішінде  жатады  және  жан- 
жағынан  ак  затпен  қоршалған.  Сүр  зат  жүлыннын  оң 
және  сол  жақтарында  орналасқан  екі тік  бағана түзеді.
Орталык  өзекті  қоршап  жаткан  сүр  зат  — 
аралык зат 
деп  аталады.  Сүр  заттың  әрбір  бағанасы  екіге  бөлінеді: 
олар  алдынғы  және  артқы  деп  ажыратылады.
Жүлынның  көлденен  кесіндісінде  бүлар  мүйіз  тәріз- 
ді:  алдыңғы,  кеңейген  бағанасы  және  арткы,  сүйір 
бағанасы  көрінеді.  Сондыктан  ак  затпен  қоршалып 
жатқан  сүр  заттың  жалпы  пішіні  көбелекке  үқсайды.
Жүлында  13,5  млн  нерв  торшалары  бар.  Оларды 
жалғастырып  түрған  8  млрд  синапстар  жүмыс  істейді. 
Сезгіш  нейрондар  97%,  ал  козғалткыш 
a
 және  ү нейрондар 
3%.  Нейрондардын  сырт  пішіні  әр  түрлі,  үлкендері  60-120 
мкм,
  ал кішілері  14-20 
мкм
 шамасында болады.
Жүлынның  ақ  заттары  қысқа  нерв  торшаларынын 
(сезгіш,  аралык,  қозғағыш)  өсінділерінен  түрады.  Нерв 
торшаларынын  өсінділері  жүлынның  буданында  3  түрлі 
будан жүйелерін,  яғни жүлыннын эткізу жолдарын жасайды:
1)  Ассоциативтік  талшыкгардын  будандары  әр  денгейде 
орналасқан жүлынньщ сегменттерін байла-ныстырады;
2)  Жоғары  кететін  (афференттік,  сезгіш)  будандары 
мидың  ортасымен  немесе  мишықпен  байланыстырады;
3)  Томен  кететін  (эфференттік,  козғаушы)  будандары 
миды  жүлынның  алдыңгы  жағындағы  торшалармен 
байланыстырады.  Ақ  заттың  арткы  будандарында  жоғары 
кететін  эткізу  жолдары  орналаскан.  Алдынғы  және  бүйір
54

бүдандарында  ж оғары   ж ә н е  төм ен  

жүктеу/скачать 5,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: