Функционалды грамматиканың негізгі ұғымы – сын-сапа категориясы туралы
жүктеу/скачать 1,26 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ключевые слова:
категория компаративности, познание, бытие, функционирование, потенци альная функция, функциональносемантическое поле. Қазіргі теориялық лингвистиканың негізгі жаңа бағыттары сөз сөйлеу қызметі арқылы тілді функционалды семантикалық тұрғыдан зертте - уге бағытталып отыр. Дəстүрлі грамматикада сын есімнің құрылысы мен өзіндік ерекшелігі кеңінен зерттелінді. Көптеген зерттеулерде сын есім көбінесе сөз образдылығы категори - ясы ретінде, сондай-ақ ұлттық тілдің өзіндік дəстүрлі стереотипі тұрғысынан қарастырылуда. Қазақ тілші ғалымдар А. Байтұрсынов, А.Қ. Жұ - бановтан бастап Т. Қоңыров тағы да басқа зерттеушілердің еңбегінде кеңінен қарастырыл- ған болатын.[1, 2, 3]. Қазіргі лингвистикада функционалды грам- матиканың негізгі категориялары мен ұғым дары жалпы тіл ғылымында жан–жақты қарасты- рылуда [4, 5, 6]. Ал функционалды грамматика ұғымдарының қатарынан орын алатын сын-сапа ұғымы ұғымы, жалпы тіл ғылымында жан – жақты қарасты- рылып келеді. Олардың қатарына жалпы тіл ғылымындағы, сондай-ақ орыс тіліндегі А.В Бондарконың жəне басқа тілдермен салыстыра зерттелінген түркі тілдеріндегі В.Ш. Хакимова, қазақ тілші ғалымдары Қ. Рысалды еңбектерін атап кетуге болады [7, 8, 9]. Адамзат баласы барлық заттар мен құбы- лыстарды салыстыру арқылы қоршаған ортаны танып біле алады. Белгілі заттар мен құбы лыстар арқылы түсінік танымға, ал таным ол тура - лы толық түсінікке алып келеді. Алайда, ком- паративтілік ұғымы ретіде сөз сөйлеу қызметіндеі айтушының ойлау жемісінің нəтижесінде заттар мен құбылыстардың айырыша белгілерін салы - стыруы мен салғастырылуын анықтайтын тілдік бірліктердің функциясын жинақтап саралау ту - ралы белгілі дəрежеде əлі толық айқындалған жоқ əрі ғылыми айналымға толық енген жоқ деп айтуға болады. Сондықтан осы тұрғыдан шын мəніндегі функционалды грамматиканың негізгі категорияларының бірі компаративтілік ұғымын функционалды-семантикалық өрістегі функциясының мəнін ғылыми тұрғыдан тұжы- рымдап нақтылау қажеттілігі туындайды. Жал - пы тіл ғылымындағы компаративтілік категори - ясы дегеніміз не, оның қолданыстағы қызметін қалай анықтауға болатыны жайлы міндеттер мен мақсаттар қарастылып, соны анықтау міндеті қойылып отыр. Жалпы тіл ғылымында сын-сапа категори - ясын функционалды грамматика тұрғысынан қарастырған еңбектер сөз сөйлеудегі ситуация мен мəнмəтін (контекст) арқылы анықтауға жүгінеді. Функционалды грамматиканың негігі ұғымдары мен категорияларын анықтау үшін алдымен оның басты ғылыми аппараты бо - лып саналатын функционалды-семантикалық өріс ұғы мына тоқтала кету керек. Олай бол - са, сын-сапа категориясын қарстыруда да ал - дымен функционалды грамматиканың негізгі арқауы болатын функционалды–семантикалық өріс ұғымын негізгі межеге ала отырып, оның ғылыми базасы сараланады екен. Е.И. Шендаль - стен бастап осы өріс теориясын қалыптастыруға негіз болған ғылыми тұжырымдардың басты - ISSN 1563-0223 KazNU Bulletin. Philology series. №4-5 (150-151). 2014 65 Д.А. Әлкебаева лары мыналар болып саналады: 1. Өріс тілдік құралдардың жиын тығы. 2. Өрісте əр түрлі деңгейдегі тілдік бірліктер топтастырылады. 3. Өріске тəн 1 ғана ортақ мағына болады ( сапаға, қимылға, уақыт қа, мөлшерге қатысты). 4. Ортақ мағынаға алыс-жақын мағыналы тілдік бірліктер қатысады.5. Инвариант негізінен өрбіген тілдік бірліктің өрісін шоғырланады. 6. Өріске топта - стырылатын тілдік бірліктер ситуацияға қарай сұрыпталып алынады. 7. Өрісте шоғырланған тіл дік бірліктер инвариант негізіне қарай ортақ мағынаға ие болады. 8. Ұғымға, түсінікке өріс маңайына жинақталады т.б. Алғаш рет лексикалық өріс, реакциялық өріс, семантикалық өріске топтастырылатын тілдік бірліктердің жұмсалуы мен қызметіне қарай қолданыс аясының нəтижесінде функционалды- семантикалық өріс теориясын қалыптастырды. Сонымен функционалды-семантикалық өріс дегеніміз – сөз сөйлеу қызметіндегі əр түрлі тіл- дік бірліктердің ортақ мағынасы арқылы осы өріске шоғырланып бір ұғымды анықтайтын мəнінің – мазмұндық жиынтығының межесі. Компа ративтілік ұғымын білдіретін тілдік бірлік тер осы функционалды өрісте анықталады. Компаративтілік категориясы – ерекше фор - масы бар тілдік категория, сонымен қатар ежелгі адамзат баласының интеллектуалды қызме тінің өнімі болып саналды. Функционалды граммати- каның негізгі базалық ұғымдарының бірі -- сын- сапа ұғымы – адамзаттың болмыстың шындығын қабылдау мен танымның ерекше маңызды рөлін атқарған танымдық жəне лингвистикалық кате - гория. Адам баласының санасының қабілеттілігінің шектеусіз мүмкіндіктерін көрсеткен сын- сапаға қатысты қазақ тіліндегі тілдік бірліктер сөйлеу қызметінде ерекше функция атқарады. Сын- сапаға қатысты таным мен ойлау бірлігінің нəтижесінде функция атқарып, əр – алуан тілдік бірліктердің образдылығын көрсетуде ерекше амал- тəсіл болып қала береді. Сын-сапаға қатысты тілдік бірліктердің ерек - шелігі функционалды-семантикалық өріс те се- ман тикалық мазмұн түзуде бір-бірі не тəуелсіз жасалынады. Сын-сапаға қатыс ты өзіндік бір экспликтивті түрде ойлау операциясының жемісі болып сөйлеу қарым- қатынасында анықталады, олар логикалық схемаға ене отырып, мəтін ая - сында жаңа формалы ерекше түзіліс құра алады. Тілді зерттеудің жаңа бағыттарында сын-сапа категориясы логика-философиялық, лингвис- тикалық категория ретінде қарастыруды қажет етеді. Олай болса, сын-сапаны функционал- ды тұрғыдан зерттеу гнесеологиялық жəне логикалық аспектіні назардан тыс қалдырмайды. Сондықтан рухани құндылық пен сыртқы əлемді танудың негізгі логикалық тəсілі болып саналады. Сондықтан сын-сапаның функциялық мəн- мазмұнын ашуда болмыс пен танымның мазмұнын бағалау міндеті тұрады. Сондықтан сын- сапа ұғымдарын былайша шартты түрде топтастыруға болады. гнесеологиялық, логикалық, лингвистикалық. Лингвистика ғылымында сын-сапа категори - ясын осы тұрғыдан алып қарастырылуы жалпы логикалық жəне лингвистикалық зерттеулердің ең ерекше түрі деп айтылады. Жалпы тілдік категориялардың түсінік, ұғым мен байланысты таным жəне сөз сөйлеу ситуация ларына нақты функционалды-семан- тикалық өрісте əр түрлі тілдік бірліктердің шоғыр ланып мазмұн түзуі функционалды тұр- ғы дан қарастырылады. Кез келген ұлт тілін дегі заттың əр түрлі сапалық қасиеттері адамның тілдік бейнесіндегі, мысалы белгілі қажеттілікті тану, ойлау модельдері мен ақиқат өмірдің нақты бейнесін беруде тілде қолданыс таба - ды. Атап айтқанда, 1 заттың қасиеті, сапасы ор талық өзекте негізгі инвариант болса, ішкі ұғынудың заңдылықтарынан түсінік пен ой - лау категорияларының мазмұны нəтижесіндегі жағдайда ішкі заңдылықтарға бағынбай,басқа да тілдік бірліктер қызмет атқарады. Сондықтан түсінік категориясы сөйлеу кезінде түрлі жағдаяттармен немесе контексте əр түрлі тілдік бірліктердің қатысуымен жасалынады. Сын-сапа категориясы туралы шетелдік жə- не отандық ғалымдардың сөйлеу қарым-қаты - настарының ерекше формасы ретінде өз зерттеу - лерінде əр түрлі амалдарын ұсынады. Сонымен қатар, сонғы кездері функционалды граммати- каның кең таралуына байланысты, бұл саланың қазақ тіл білімінде жан-жақты зерт телуді қажет етеді. Алайда құрылымдық грам матика бойын - ша сын есім категориясы мен үстеуге қатысты айтылатын сын сапа, сын бейне мəселесінің толыққанды қызметіне функ ционалды тұрғыдан алғанда, жалпы жəне дифференциалды белгілері айқындалады. Сөз сөйлеу қызметінде ұлттық тіл - дің сын-сапаны білдіретін қасиеттері мен амалдары кең спектрімен, ұлттық мантальды ерекшеленетін белгілері арқылы сөйлеу қарым- қатынасында жан-жақты көрінеді. Мысалы, жүктеу/скачать 1,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|