График а алматы "Білім" 2012

206
2-кесте
Бұрамасұқпаның
сұқпа ұшының ұзындығы
Қолдану аумағы
l
1
 = d
Болат, жез жəне қолаға қолданылады.
l
1
 = 1,25d
Шойынға қолданылады.
l
1
 = 1,6d
Шойынға жəне болатқа, қолаға қолдануға болады.
l
1
 = 2d
Жеңіл қорытпаларға қолданылады.
l
1
 = 2,5d
Бұрамасұқпалы қосылыс. Бекітілетін тетіктердің қалыңдықтары жуан болса 
немесе бұрандама бекіту үшін орын болмаса, онда бұрамасұқпалы қосылыс 
қолданылады. Бұрамасұқпалы қосылыстың тетіктері мен бұрамасұқпалы 
қосылыстың көрінісі 198-суретте көрсетілген.
Бұрамасұқпалы қосылыстың біріктіру реті 199-суретте көрсетілген:
1)      бірінші  тетікке  бұрандаға  арналған  тесік  бұрғыланады  (сверло);                  
тетік 
тердің қандай заттан (материал) жасалғанына байланысты болады 
(2-кесте). 
Тетіктегі ұяға сұғы латын ұшы бұрама сұқпаның ұзындығына есептелмейді. 
Бұрама сұқпаның екінші ұшына сомын бұралады, оны қыспа ұшы деп атайды. 
Қыспа ұшының ұзындығы l
0
 əрпімен белгіленеді. Бұрамасұқпаның ұзын дығы 
l əрпімен белгі ленеді, алайда бұл өлшемге сұқпа ұшының ұзындығы кірмейді. 
Бұрамасұқпа екі түрге бөлінеді А түрі жəне Б түрі.   Бұрамасұқпаның сызбада 
сызылуы 197-суретте кескінделген.
11-
сурет. 
Бұрамасұқпа 
Сомын 
Тығырық 
 
2-
тетік 
1-
тетік 
198-
сурет 

207
2) бұранда салғыш (метчик) құралдың көмегімен бұранда салынады;       
3)   бұрамасұқпаның сұқпа ұшы ұзына бойына бұрандалы 1-тетікке 
тұйық  (өткермесіз) тесігіне бұрап сұғылады;
4)   бұрамасұқпаға 2-тетік кигізіледі, 2-тетіктің тесігінің диаметрі
бұрамасұқпаның диаметрінен сəл үлкен болады; 
5) бұрамасұқпаға тығырық кигізіледі; 
6) бұрамасұқпаға сомын бұралады.
«Бұрамасұқпа М 10×60» жазуы мынаны білдіреді: М - бұрамасұқпаның 
метрикалық бұрандасы, 10 мм - бұранданың сыртқы диаметрі, ал 60 мм  –
бұрамасұқпаның ұзындығы. Тесіктің түбіндегі тескіштің ұшы конустық – тесік 
(отверстие) төбесіндегі бұрышы 120
0
-қа тең. Бұрамасұқпалы қосылыстың 
сызбасы 200-суретте көрсетілген.

208
Бұрамасұқпалы қосылыстың өлшемдері:
• бұранданың сыртқы диаметрі – d;
• бұранданың ішкі диаметрі - d
1 
=0.85d;
• сомынның сыртқы диаметрі - D =2d;
• сомын қиықжиегінің диаметрі - D
1
=(0,90.....0,95)S;
• тығырықтың сыртқы  диаметрі - D
e 
=2.2d;
• сомынның қалыңдығы - H =0.8d;
• қиықжиек - C =0.12d;
• тығырықтың қалыңдығы – S
Т 
=0.15d;
• бұранданың сомыннан артық шығатын өлшемі - K =0.25d;
• қиықжиектің радиусы - R =1.5d; R
1
 =d;
• бұрамасұқпаның ұзындығы - l = A+S
e
+H+K;
• бұранданың ұзындығы - l
0 
=1.7d;               
• бұранданың ұзындығы - l
1 
=d;
• бұранданың тереңдігі - l
2 
=1.25d+6мм;
• бөлшектегі тесіктің тереңдігі - l
3 
=l
2
+4мм;
• 2-тетік – A. А тетігінің ішкі диаметрі – d
2
=1,1 d.

209
§ 13.5 Бұрамалық қосылыс 
Бұрама (винт) – екі немесе одан да көп тетіктерді біріктіріп бекітуге 
арналған бір ұшында бұрандасы бар, ал екінші ұшы қалпақша болып келетін 
жұмыр өзек (стержень). Бұрама біріктірілетін тетіктің бірінің ойығына 
салынған бұрандаға бекітіледі. Бұрама қалпақшасы бұрауышқа (отвертка) 
арналған қобысы бар цилиндр, жарты сфера, қиық конус, кейде призма тəрізді 
болады. Бұраманың үш түрі 201-суретте көрсетілген.
Бұраманың үш түрінің сызбалары жəне өлшем бірліктері 202-суретте 
көрсетілген. Екінші тетікті өзінің басымен қысып тұрады. Бұрамалық 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
201-
сурет 

210
§ 13.6 Құбырлы қосылыс
Құбырлы қосылысты су құбырларында, газ құбырларында жəне жылумен 
жабдықтау жүйелерінде кең қолданады. Құбырларды бұранда арқылы арнайы 
жалғауда   ажыратқыны (фитинг) қолданады. Ажыратқы – құбырларды 
біріктіретін құрал. Олардың ішінде бұранда салынған төлке түрінде жасалады. 
Олардың стандартқа сəйкес мынадай түрлері бар:
• 
тік ажыратқы; бұрыштық ажыратқы; үштармақты ажыратқы; төрт-
тармақты ажыратқы; бүрлеуленген сомын.
Жалғаулық тетіктер (ажыратқы, құбыр) негізгі өлшемдері стандарттық 
кестеде шартты тесік D
у
 бойынша анықталады. Бұл өлшем жалғастырылатын 
қосылыстардың түрлері 203-суретте көрсетілген. Бұрамалық қосылыс 
бұрамасұқпалы қосылыс сияқты ұқсас қылып сызылады. Тек бұрамадағы 
бұранданың аяқталуы тетіктердің ажырату сызығынан жоғары болады. Бұл 
жағдай бұраманы түбіне дейін бұрап енгізуге мүмкіндік береді. Сызбада 
бұрамалық қосылыстың үстінен қарағанда бұрауышқа арналған тесігі (шлиц) 
шартты түрде қалыңырақ тұтас бір сызықпен кескінделіп, 45
0
 бұрыш жасап 
жүргізіледі.

211
құбырдың ішкі диаметріне тең, 204-суретте көрінісі бейнеленген, ал 
205-суретте құбырдың сызбасы мен өлшемдері көрсетілген. 
Тік ажыратқының көрінісі - 206-суретте, ал сызбадағы сызылуы 207-суретте 
көрсетілген.
Бұрыштық ажыратқының көрінісі - 208-суретте, ал сызбада сызылуы 
209-суретте көрсетілген.
204-
сурет 
р
р
206-
сурет 
р
р
208-
сурет 
d
L
L

212
Үштармақты ажыратқының көрінісі - 210-суретте, ал сызбада сызылуы 
211-суретте көрсетілген.
Төрт тармақты ажыратқының көрінісі - 212-суретте, ал сызбада сызылуы 
213-суретте көрсетілген.
Бүрлеуленген сомын көрінісі - 214-суретте, ал сызбада сызылуы 215-суретте 
көрсетілген.
210-
сурет 
ур
р
212-
сурет 
ретте көрсетілген. 
214-
сурет 

213
Құбырлы қосылыстар. Құбырлы қосылыстың 216-суретте тік ажыратқының 
құбыр жəне бүрлеуленген сомынмен біріктірілген көрінісі мен қимасы 
көрсетілген.
217-суретте бұрыштық ажыратқының құбырмен біріктірілген көрінісі мен 
қимасы көрсетілген.
218-суретте үштармақты ажыратқының құбырмен біріктірілген көрінісі 
мен қимасы көрсетілген.

214
Төрттармақты ажыратқының құбырмен біріктірілген көрінісі мен қимасы 
219-суретте көрсетілген.
§ 13.7  Кілтекті қосылыс
Бөлшектерден ең көп тараған ажырайтын қосылыстардың бірі – кілтекті 
(шпонка) қосылыс. Кілтек дегеніміз - білікке қондырылған тетіктерді төлкемен, 
шкифпен, тісті дөңгелекпен, маховикпен т.б. қосып біріктіруге арналған. 

215
Білік пен шкифті кілтек арқылы айналдыру үшін, буатқа арналған тетіктерге 
ойық салынады. 230-суретте кілтектің үш түрі көрсетілген: а) дөңгелектелген 
призмалы кілтек; ə) сегменттік кілтек; б) жазық призмалы кілтек.
Барлық кілтектердің пішімі мен өлшемдері стандарт бойынша анықталады 
(231-сурет).
Кілтекті қосылыстар құрайтын тетіктердің көрнекі кескіндері 232-суретте 
көрсетілген. 
230-
сурет 
а)
ə)
б)

216
Тетіктер қосылыстарының кілтек арқылы  қосылуы  233-суретте 
көрсетілген. 
Құрастыру сызбасында бойлық тілікті орындаған кезде кілтек шартты түрде 
тілінбей көрсетіледі (234-сурет). Білік пен төлкенің ойықтары стандартталған, 
сондықтан кілтектің өлшемдері стандарт бойынша алынады. Бұл өлшемдер 
қосылыстың бөлшегі – біліктің диаметріне байланысты алынады. Біліктің 
диаметрі - d, оған сəйкес келетін кілтектердің өлшемдері ені – b, биіктігі -h 
жəне кілтек ойықтарының тереңдіктері біліктегі ойық – t, төлкедегі ойық - t
1
. 
Сызбада кілтек шартты түрде белгіленеді. Мысалы, «Кілтек 12×8×60», бұл 
өлшемдер кілтектің қалыңдығы  12 мм, ені  8 мм, ұзындығы  60 мм екенін 
білдіреді.
 
 
Кілтек
 
Білік
 
Төлке
 
Кілтекке арналған 
ойық 
Кілтек 
232-
сурет 
Білік
 
Тісті доңғалақ
 
233-
сурет 

217
§ 13.8 Сұққыш қосылысы
Сұққыш (штифт) дегеніміз - тетіктерді қосу үшін қолданылатын цилиндрлік 
немесе конустық өзек. Кейбір сұққыштар бөлшектерді біріктірумен қоса 
айналмалы қозғалысты жеткізуші міндетін де атқарады. Тетіктерді өзара 
дұрыс қондыру үшін көбінесе сұққыш қосылысы қолданылады. Тұрмыста 
ең көп тараған цилиндрлік жəне конустық сұққыштың екі түрі 235-суретте 
көрсетілген. Цилиндрлік жəне конустық сұққыштардың сызбасы мен 
өлшемдері  236-суретте көрсетілген.
235-
сурет 
А
А
А
А 

218
Тетіктердің сұққыш арқылы біріктіріліп қосылуы 237-суретте көрсетілген.  
Сұққыш бірінші бөлшек (білік) пен екінші бөлшек (тұрық) тесілген тесікке 
сұғылады. Құрастыру сызбаларында, сұққышта тілік орындалмайды 
(238-сурет).
§ 13.9 Пісірмелі қосылыс
Бөлшектерді пісіру арқылы ажырамастай етіп қосуды пісірмелі қосылыс деп 
атайды. Металдарды балқытып қатайтқаннан кейін, бөлшектердің түйіскен 
жерінде пісіру жапсары пайда болады. Пісіру дегеніміз - əртүрлі металдардан 
жасалған тетіктерді бір-біріне жалғастыратын жерлерін балқытып пісіру. 
Пісірілетін тетіктердің өзара орналасуына байланысты пісіру жапсарының 
мынадай түрлері болады: түйістіре пісіру С əрпімен, бұрыштап пісіру У 
 
əрпімен, қапсыра пісіру Н  əрпімен, тəріздендіріп пісіру Т  əрпімен белгіленеді.
Түйістіре пісіру қосылысы  239, 240-суреттерде көрсетілген.
237-
сурет 
1-
тетік 
2-
тетік 
Сұққыш 
238-
сурет
 
 
239-
сурет 

219
Бұрыштап пісіру қосылысы 241, 242-суреттерде көрсетілген.
 
 
241-
сурет 
Қопсыра пісіру қосылысы 243, 244-суреттерде көрсетілген.
 
243-
сурет 
Тəріздендіріп пісіру қосылысы 245, 246-суреттерде көрсетілген.
 
245-
сурет 

220
Пісіру жіктеріне байланысты мынадай түрлерге бөлінеді: шахмат тəріздес 
(247, а-сурет), тізбекті пісіру (247, ə-сурет), тұйықталған (247, б-сурет), 
 
тұйықталмаған (247, в-сурет).  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
а) 
ə) 
б) 
в) 
247-
сурет 
 

221
Пісірмелі қосылыс жіктерінің шартты кескіндері мен белгіленулері 
стандарт бойынша орындалады. Сызбада пісірмелі қосылыстың жіктері 
шартты түрде кескінделеді. Пісірмелі қосылыстың жіктері көрінетін болса, 
тұтас негізгі сызықпен сызылады, ал көрінбейтін болса, үзілме сызықпен 
көрсетіледі. Нүктелі жіктер «+» таңбасымен кескінделеді (248-сурет).
 
Шығарма сызығының үстіңгі жағында орналасқан жіктің кескіндемесі 249, 
а-суретте көрсетілген. Ал, шығарма сызығының астыңғы жағында орналасқан 
жіктің көрінісі 249, ə-суретте көрсетілген.
 
Стандартты пісіру жіктерінің шартты белгілену құрылымы 250-суретте, 
шартты белгілеудің анықтамалары 3-кестеде көрсетілген. 

222
 § 13.10 Тойтармалы қосылыс 
Тетіктерді ажырамастай етіп қосудың бір түрі 
-  тойтармалы қосылыс. 
Қосылыстың негізгі пайдаланатын элементі 
-  тойтарма шеге.  Тойтарма  
шеге
 дегеніміз - өзек (стержень). Бір ұшындағы бастарына байланысты олар 
əр түрлі болып келеді. Тойтарма шегенің түрлері 251-суретте көрсетілген.   
Тойтарма шегелеудің реті: қосылатын тетіктерге бұрғымен тесік теседі, оған 
тойтарма шегені кигізіп, тойтарма шегенің басына тіреуіш қойылады да бос 
ұшы тойтарылады. Сызбада тойтарып шегелеп қосудың екі түрі көрсетілген:
1) Айқастыра салынған кезде қапсыра қосу 252-сурет.
2) Бастырма арқылы түйістіре қосу 253-сурет. 
Қосылатын тетіктердің үстіне бір немесе екі қосымша бастырма қойылады. 
Тойтарма шегелерді бір, екі немесе одан да көп қатар болып орналастыруға 
болады. Қиюшы жазықтық тойтарма шегелердің осі арқылы өтетін болса, 
онда тілік тойтарма шегеде көрсетілмейді.
                                                                                                             3-
кесте 
 
№
 
Белгіленуі 
Анықтамалары 
1 
О 
 
Тұйықталған сызық арқылы өтетін жік. (Көмекші белгі). 
Құрастыру жігінің белгісі. (Көмекші белгі). 
2 - Жіктің түрі мен құрылымын анықтайтын стандарт  нөмірі. 
3 - 
Жіктің стандарт бойынша алынатын əріпті-сандық белгісі. 
4 - Жікті пісіру тəсілінің стандарт бойынша алынған шартты 
белгісі. 
5  
Үшбұрыш жəне жік катетінің өлшемі. 
6 
- 
Үзілмелі жіктің өлшемдері мен белгілері. 
 
Тізбекті жік. 
Z 
Шахмат тəртібімен орналасқан жік. 
 
Тұйықталмаған сызық арқылы өтетін жік. 
7 
 
Жіктің күшеюін алып тастау. (Көмекші белгі). 
8 
 
 
Жіктің түзу емес жерлерін балқыту арқылы негізгі металға 
біркелкі ауысуы (көмекші белгі). 
9 - 
Пісірмелі жіктің кедір-бұдырлығы. 
10 - 
Бақылау кешенінің белгіленуі. 

223
251-
сурет 

224
Тойтарма шегелеудің үстінен қарағанда орналасуын көрсету қажет болса, 
онда оның басының орнына центрлік сызықтар көрсетіледі. Тойтарма 
шегені белгілегенде өзектің диаметрі жəне ұзындығы көрсетіледі. Мысалы, 
«Тойтарма шеге 8х20».
§ 13.11 Тісті дөңгелектер туралы жалпы түсінік
Қазіргі машиналар мен техникалар қозғағыш, беріліс жəне атқарушы 
тетіктерден (механизм) тұрады. Қозғалысты бір тетіктен екінші тетікке 
жеткізуге керекті бөлшектердің жиынын беріліс деп атайды.
Берілістің түрлері: электрлік, пневматикалық, гидравликалық жəне 
механикалық. Осылардың ішінен механикалық беріліске түсінік беріледі. 
Механикалық беріліс жұмыс істеу принципіне байланысты төмендегідей 
болып бөлінеді: 
Сүйкелісті беріліс:
а) Қозғалыс бөлшектердің бір-біріне тиюі арқылы беріледі (сүйкелісті);
б) Таспалы беріліс;
Тісті беріліс:
254-
сурет 

225
а) Қозғалыс бөлшектердің бір-бірімен тістесуі арқылы беріледі;
б) Шынжырлы беріліс. 
Тісті берілістер қазіргі машиналар мен техникаларда көптеп кездеседі 
(254-сурет).
Айналмалы қозғалысты жетекші біліктен параллель орналасқан жетектегі 
білікке беру үшін цилиндрлік тісті берілістер қолданылады (255-сурет).
Жетекші жəне жетектегі біліктердің осьтері қиылысатын болса, айналмалы 
қозғалысты олардың біріншісінен жеткізу үшін конустық тісті берілістер 
қолданылады (256-сурет).
Біліктердің осьтері параллель болмауы жəне қиылыспауы мүмкін. Бұлай 
орналасқан біліктерді айқасқан біліктер деп атайды. Айналмалы қозғалысты 
жетекші біліктен онымен айқасқан жетектегі білікке беру үшін тоғынды 
берілістер қолданылады (257-сурет).
255-
сурет 
256-
сурет 

226
Айналмалы қозғалысты түзу сызықты қозғалысқа түрлендіру үшін аранды 
беріліс қолданылады (258-сурет). Шынжырлы беріліс (259-сурет).
Тісті дөңгелектің жұмыс сызбасын орындау. Тісті берілістердің атауларын, 
анықтамаларын жəне элементтерін белгілеу МЕСТ 16530-70, МЕСТ 16531-70 
бойынша, сызбада оларды шартты белгілеу МЕСТ 2.402-68 (СТ СЭВ 286-76) 
бойынша, ал тісті дөңгелектің жұмыстық сызбасын орындау МЕСТ 2.403-
75, МЕСТ 2.404-75 бойынша тағайындалған. Тісті дөңгелектердің негізгі 
жұмыстық элементі тістері болып табылады (260-сурет).
Тісті беріліс жетекші жəне жетектегі біліктерге қондырылған екі 
дөңгелектен тұрады. Диаметрі шағын, тістер саны аз дөңгелекті тегершік деп 
атайды. 
Тістер цилиндрлік дөңгелек осіне параллель немесе белгілі бір бұрыш 
 
жасай орналасуы мүмкін. Осыған орай цилиндрлік дөңгелектер түзу тісті, 
қиғаш тісті жəне шевронды болып бөлінеді.
Ал, конустық дөңгелектер түзу тісті, танганциалды, дөңгелек жəне қиғаш 
тісті болып келеді. 
й
і
257-
сурет 
 
 
 
258-
сурет 
259-
сурет 

227
Білік 
цапфасы 
Тістің басы 
Тіс 
Тістің түбі 
Тəж 
сақинасы 
Күпшек 
Кілтектік 
қобы 
Делегей 
260-
сурет 
Тісті дөңгелекті сызбада кескіндеудің көптеген ерекшеліктері бар. 
Оның тістері əр түрлі қисықтармен (эвольвента, циклонда т.б.) шектеледі. 
Сондықтан тістерді пішіндерін сақтай отырып кескіндеу оңайға соқпайды. 
Тісті дөңгелектерді сызбада оңай салу үшін МЕСТ 2.402-68 бойынша шартты 
кескіндерді қолданады. 
Түзу тісті цилиндрлік дөңгелектің негізгі элементтері мен параметрлері 
4-кестеде көрсетілген.
4-кесте
№
Параметрлері
Белгіленуі
Есептеу 
формуласы
1
Модуль m
m=Р
t 
/π
2
Тістердің шеңберлік диаметрі
z
3
Бөлгіш шеңбердің диаметрі
d
d=m
 
z
4
Тістердің төбелері арқылы өтетін шеңбердің 
диаметрі
d
a
d
a
=m(z+2)

228
5
Тістердің ойықтары арқылы өтетін 
шеңбердің диаметрі
d
f
d
f
=m(z-2,5)
6
Тістің биіктігі
h
h =2,25m
7
Тіс басының биіктігі
h
a
h
a
=m
8
Тіс түбінің биіктігі
h
f
h
f
=1,25m
9
Тістердің бөлгіш қадамы
Р
t
Р
t
=π m
10
Тістің ені 
в
в=(6-8)m
11
Бөлгіш шеңберден алынған тістің 
қалыңдығы
S
t
S
t
=0,5  P
t
=0,5π m
12
Тісті дөңгелек тəжі сақинасының 
қалыңдығы
G
G=(2,5-3)m
13
Тəж сақинасының ішкі диаметрі
D
k
D
k
=d
f 
– 2G
14
Делегейдің қалыңдығы
К
К=3m
15
Делегейдегі тесіктердің центрлік шеңбері
D
1
D
1
=0,5(D
k
+D
CT
) 
16
Делегейдегі тесіктердің диаметрі
D
o
D
o
=0,25(D
k
-D
CT
)
17
Білік цапфасының диаметрі
d
в
18
Күпшектің диаметрі
D
СТ
D
СТ 
≈1,8 d
в
19
Күпшектің ұзындығы
L
СТ
L
СТ
≈1,5 d
в
20
Кілтектік қобының ені
B
m
МЕСТ бойынша;
21
Кілтектік қобының тереңдігі
t
МЕСТ  бойынша;
Түзу тісті цилиндрлік дөңгелектің сызбасын орындау. Тісті дөңгелектің 
негізгі параметрін модуль деп атайды. Модульді m əрпімен белгілейді. Модуль 
деп тіс қадамының π санына қатынасын айтады, m=P
t 
/π; 
Модульдің мəндері мемлекеттік стандарт бойынша тағайындалған 
(5-кесте).
5-кесте
Қатар
Модульдің мм-мен есептелген мəндері
І
1
1,25
1,5
2
2,5
3
4
5
6
8
10
12
16
20
ІІ
1,125
1,375
1,75
2,25
2,75
3,5
4,5
5,5
7
9
11
14
18
22
       
 
Тісті дөңгелектің сызбасын екі түрлі жолмен орындауға болады:
Бірінші - цилиндрлік тісті дөңгелектің  m, z жəне d
В
  мəндері бойынша.
Екінші - цилиндрлік тісті дөңгелектің нақ өзіне қарап орындайды.
Цилиндрлік тісті дөңгелектің сызбасын берілген m, z жəне  d
В
 мəндері 
бойынша орындаудың реті:
1. m жəне  z мəндері бойынша бөлгіш шеңбер мен тістердің төбелері 
арқылы өтетін шеңбердің жəне тістердің ойықтары арқылы өтетін 
шеңбердің диаметрлерін анықтайды.

229
2. Тісті дөңгелектің сол жақ көрінісінде бір центрлі осы үш шеңберді 
жүргізеді. Тістердің төбелері арқылы өтетін шеңбер негізгі тұтас жуан 
сызықпен, бөлгіш шеңбер үзілме нүктелі жіңішке сызықпен, ал тістердің 
ойықтары арқылы өтетін шеңбер тұтас жіңішке сызықпен жүргізіледі.
3. Тісті дөңгелектің қалған параметрлері тістің енін, тəж сақинасы мен 
делегейдің қалыңдығын, делегейдегі тесіктердің центрлік шеңберінің 
диаметрін жəне күпшектің өлшемдерін анықтайды. Сол жақ көріністі 
сызуды аяқтайды.
4. Сол жақ көрініс бойынша байланыс сызығының көмегімен тісті 
дөңгелектің басты көрінісін сызады. Басты көрініске фронталь тілігін 
орындайды.
5. Артық көмекші жəне байланыс сызықтарын өшіреді, өлшемдерін 
қояды жəне алынған кескіндерді бастыра жүргізеді. Түзу тісті цилиндрлік 
дөңгелектің жұмыстық сызбасының орындалуы 261-суретте көрсетілген.
D
d
D
D
d
d
K
L
D
D
   +
 
t
b
a
f
k
1
cm
B
ш
D
0
B
261
-
сурет

230
1. Пішімді қағаздың оң жақ жоғарғы бұрышына тісті дөңгелек 
параметрлерінің кестесі сызылады. Оқу сызбасындағы кестеде модуль (m)  
мен тістер саны  (z) ғана көрсетіледі. 
Ескерту: Жұмыстық сызбада тісті дөңгелектің сол жақ көрінісін ықшамдап, 
шартты түрде тек қана білік цапфасы мен кілтектік қобыны ғана көрсетеді. 
Түзу тісті конустық дөңгелектің жұмыстық сызбасын орындау.
 Түзу тісті конустық дөңгелектің жұмыстық сызбасы МЕСТ 2.405-68 
талаптарына сəйкес орындалады. Жұмыстық сызбаны екі түрлі жолмен 
орындауға болады:
Бірінші - конустық тісті дөңгелектің берілген m
е
, z, δ  жəне  d
В
 мəндері 
бойынша.
Екінші - конустық тісті дөңгелектің нақ өзіне қарап орындайды.
Түзу тісті конустық дөңгелектің жұмыстық сызбасын берілген m
е
, z, δ  жəне  
d
В
 мəндері бойынша орындаудың реті:
1.  Сызбаны конустық тісті дөңгелектің басты көрінісін (фронталь 
тілігін) орындаудан бастайды. Ең əуелі тісті дөңгелектің горизонталь осі 
үзілме нүктелі жіңішке сызықпен жүргізіледі. 
2.  Горизонталь осьтің бойынан конустың (S) төбесін белгілеп, берілген 
бұрыштық шамасы (δ) бойынша бөлгіш конустың жасаушысын үзілме нүктелі 
жіңішке сызықпен жүргізеді.
3. m
е     
 z ≈ d
e 
формуласы бойынша есептеп,  шеңбердің диаметрін өлшеп 
салады. Оның диаметрінің ұштарынан алып бөлгіш конустың жасаушысына 
перпендикуляр етіп толықтырушы конустың жасаушысын жүргізеді.
4.  Толықтырушы конустың жасаушысы бойына тістің биіктігін (h
e
) 
өлшеп салады. Тістің басы мен түбін конустың төбесімен қосып, төбелер 
конусы мен ойықтар конусын алады.
5.  Толықтырушы конустың жасаушысы бойына ойықтар конусынан 
бастап тəж сақинасының қалыңдығын (е) өлшеп салады.
6.  Бөлгіш конустың жасаушылары бойына тістің енін (В) өлшеп 
салады. 
7.  Делегейдің қалыңдығын (k) өлшеп салады.
8. Біліктің берілген диаметріне (d
В
) байланысты күпшектің 
өлшемдерін: ұзындығын (L
СТ
)
 
жəне диаметрін (D
СТ
) сызады.
9.  Стандарт бойынша біліктің берілген диаметріне дəлдеп, призмалы 
кілтектің өлшемдерін: енін (B
m
) жəне қобының тереңдігін (t) анықтайды. 
Жұмыстық сызбадағы сол жақ көріністе тек қана кілтектің енін (B
m
) жəне 
білік цапфасының диаметрі мен қобы тереңдігін қосып (d
в
+t) көрсетеді.
10. Кенер сызықтарын негізгі тұтас жуан сызықпен бастырып жүргізеді. 
Конустық тісті дөңгелектердің параметрлерінің кестесі сызылады. Түзу 

231
тісті конустық дөңгелектің негізгі элементтері мен параметрлері 6-кестеде 
көрсетілген.
6-кесте
№
Параметрлері
Белгіленуі
Есептеу формуласы
1
Модуль 
m
е
m
е
=Р
е 
/π
2
Тістердің саны
z
3
Тістің қадамы
Р
е
Р
е
=πd
e 
/ z
4
Бөлгіш шеңбердің диаметрі
d
e
d
e
=m
e 
z
5
Тістің биіктігі
h
e
h
e
 =2,2m
e
6
Тіс басының биіктігі
h
a
h
a
=m
e
7
Тіс түбінің биіктігі
h
t
h
t
=1,2m
e
8
Тістердің төбелерінен өтетін шеңбердің 
диаметрі
d
ae
d
ae
=m
e
(z+2 cosδ)
9
Тістердің ойықтарынан өтетін шеңбердің 
диаметрі
d
fe
d
fe
=m
e
(z+2,4 cosδ)
10
Бөлгіш конустың бұрышы
δ
11
Тістің ұзындығы
в
в=R/3; в=6m
e
12
Тəж сақинасының қалыңдығы
e
e=2,5 m
e
13
Делегейдің қалыңдығы
k
k=3m
e
14
Конустық қашықтық
R 
R =d/2sin δ
15
Білік цапфасының диаметрі
d
в
16
Күпшектің ұзындығы
D
СТ
D
СТ
≈1,8d
в
17
Күпшектің ұзындығы
L
СТ
L
СТ
≈1,5d
в
18
Конустық тісті доңғалақ остерінің 
арасындағы бұрыш
∑
19
Кілтектік қобының ені
B
m
МЕСТ бойынша;
20
Кілтектік қобының тереңдігі
t
 МЕСТ бойынша;
Түзу тісті конустық дөңгелектің жұмыс сызбасын нақ өзіне қарап 
орындаудың реті:
1.  Тістерді (z) санап, бөлгіш шеңбердің диаметрін (d
e
) өлшейді. 
2.  Тісті дөңгелектің модулін (m
е
) есептейді.
3.  Төбелер конусының бұрыштық шамасын (δ
а
) өлшейді.
4.  Тістің енін (В) өлшейді.
5.  Білік цапфасының диаметрі мен күпшектің өлшемдерін өлшейді. 
Қалған өлшемдерін эмприкалық формулаға салып есептеуге болады. 
Немесе тісті дөңгелектің өзінен өлшеп алуға болады. Түзу тісті конустық 
дөңгелектің жұмыстық сызбасының орындалуы 262-суретте көрсетілген. 

232
 

жүктеу/скачать 5,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: