Гуманитарные науки

ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ  

                                                          

47 

 

құндылықтарды

 

түсіну мен қабылдау формасы ӛрнектеледі. Материалдық және рухани мәдениет да

-

мыған

 

сайын ұлттық ойлау да дами түседі. Сонымен бірге ұлттық ойлау рухани мәдениетті дамытуға, 

оны  ұлттың  ӛмір  сүру  тәсіліне  айналдыруда  ӛзіндік  рӛлі  бар.  Бұл  құбылыс  оның  менталитетінде  де 

кӛрініс табады.

 

Ұлттық

 

ойлауға  тән  қасиет  оның  үнемі  даму,  жаңғыру,  ӛзгеру  үстінде  болатындығы.  Ұлттық 

ойлау  үнемі  дамып  отырмаса,  онда  қоғам  ӛмірінде  болып  жатқан  ӛзгерістер  мен  құбылыстарды 

бейнелеу  мүмкін  емес.  Сондықтан  да  ұлттық  ойлау  негізі  даму.  Дамусыз  ұлттық  ойлау  жоқ.  Даму 

ұлттық ойлаудың формасы, оның ӛмір сүру тәсілі. Бұндағы басты мәселелердің бірі ұлттық ойлаудың 

даму бағытын анықтау болып табылады.

 

Ұлттық

 

идея  мен  ұлттық  мүдде  бір

-

бірімен  тығыз  байланысты  ұғымдар.  Ұлттық  идея  ұлттық 

мүддені  кӛздейді  және  мемлекеттің  бірінші  мақсаты  осы  ұлттық  мүддеге  негізделуі  тиіс.  Әлемдік 

тәжірибеде шынайы және ықпалды ұлттық идеяның тууы мен дамуының тарихы бар. Мәселен,  АҚШ

-

та  «америкалық  арман»  аталған  ұстаным  әлемдегі  ең  мықты  державалардың  біріне  айналуына 

кӛмектесті.  Тарихтан  белгілі  бұл  мысал  әртүрлі  этностарды  бірыңғай  американ  ұлтына  біріктіруге 

бағытталған  идея,  руханилық,  имандылықты  насихаттау  емес,  бұл  идеяның  негізі  пайдаға  ғана  бас 

июді кӛздейді және үлкен табысқа жетудің моделі іспетті.

 

Кез келген мемлекетке ұлттық идеяны насихаттайтын идеологиялық насихат керек. Ұлттық иде-

яның  мән

-

мағынасын  бүгінгі  таңда  БАҚ

-

тың  күнделікті  қызметінде,  оқу  орындарында  арнайы  курстар 

ӛткізу арқылы, ол туралы ұғым

-

түсiнiктерді жастардың санасына сіңірудің тетіктерін тереңінен ойлау 

- 

кезек  күттірмейтін  міндеттердің  бірі.  Ұлттық  идеяны  насихаттауда  жастарға  тәл

i

м

-

тәрбиелік  жағын 

қамти отырып, айналадағы 

op

таға, тарихи сын кӛзбен карауға баулудың артықтығы жоқ сияқты.

 

Жаһандану дәуірінде батыстық мәдениеттің әсері кеңейіп, жастарымыз ӛзгергіштікке түсіп бара 

жатқандығы  әлеуметтік,  рухани  келеңсіз  жайттарды  туғызу  қаупі  бар.  Бұған  дейінгі  тарихымыздан 

белгілі Қытай мен Ресей сияқты алып елдермен жақын кӛрші бола отырып, ӛз ділімізді, мәдениетіміз 

мен  дәстүрімізді  сақтай  білдік.  Сондықтан  бүгінгі  таңда  жаһанданудың  кез  келген  талабына  дайын 

болуымыз керек.

 

XXI  ғасырдағы  ақпараттық

-

коммуникативтік  техологиялар  бүгінде  елдің  әлеуметтік

-

экономикалық  дамуын,  мәдениетінің  ӛсуін  қамтамасыз  ете  бастады.  Бұл  жағдай  постиндустриялды 

мемлекеттердің бет

-

бейнесін айқын қалыптастыруда. Ал, бұқаралық ақпарат құралдарының күн санап 

дамып,  заманауи  кӛшке  ілесе  бастағаны  қарапайым  тұрғындардың  да  ӛмір  салтына  әсер  ете 

бастағаны сӛзсіз. Бүгінде әлем бойынша электронды БАҚ

- 

тың дамуына зор күш салынып келеді. Бұл 

жағдай Қазақстанда да бар. Қазіргі таңда еліміздегі әрбір мемлекеттік мекеменің ресми сайты, ақпарат 

тарату  легі,  баспасӛз  қызметі,  атқарылған  жұмыстарының  есебі  электронды  үкіметте  кӛрініс  табады. 

Яғни,  жаңа  ғасырда  Қазақстан  жаңа  қадамдар  жасауда.  Осы  орайда  отандық  цивилизацияның 

дамуына  БАҚ  әсері  мен  ықпалының  ӛте  зор  екенін  ескерген  жӛн.  Себебі,  жаңадан  пайда  болып, 

қолданысқа  еніп  жатқан  ақпараттық

- 

коммуникативтік  технологиялар  қоғамға  ӛзіндік  ӛзгерістер 

әкелуде:  кабельді

-

спутниктік  телеарналардың  таралымының  ауқымы  кеңею

- 

де,  ұялы  ғаламтор 

дамуда,  интерактивті те

- 

ледидардың элементтері жайлап ене бастады және электронды бұқаралық 

ақпарат құралдарына нақты ақпарат кӛзі ретіндегі сенімнің қалыптасуы және күн санап артуы.

 

Телепублицистикадағы  ұлттық  сипатты  кӛбінде  біз  халықтық  мәдениет  аңғарынан  іздейміз. 

Мәдениет  дегеніміз  –

 

ұлттық  категория.  Замана  желі  ӛзгеріп,  рухани  ӛмірімізде  түрлі

-

түрлі  қайшы 

құбылыстар  белең  алып  тұрған  кезеңде  мәдениет  біздің  бойкүйездігімізді  күтіп  тұра  алмайды.

 

Оны

 

біржола

 

ел

 

экономикасына

 

теліп,

 

оған

 

кіріптар

 

етіп

 

тастау  тағы  қиянат.  Ӛз  кезегінде  мәдениеттің 

экономикаға  тигізетін  әсерін,  қоғамдық  ой

-

сананың  кӛшіне  жасайтын  ықпалын  неге  ескермейміз? 

Бүгінгі  біздің  қоғамымызға,  оның  ішінде,  сӛз  жоқ,  қазақ

 

қауымына  да  кең  ауқымда  ойлай  алатын, 

саясат  пен  экономика  мәселелерін  терең  бағамдай  отырып,  зерделілікпен  әрекет  жасай  білетін  

алымды азаматтар қажет. Мәдени ӛмірмен санаспай, қоғамға   қалтқысыз

 

қызмет ете алатын ӛресі 

жоғары жеке адамды тәрбиелеп шығару мүмкін емес.

 

Адам бойындағы ұлттық сипаттың астарында  да мәдениеттілік,  парасаттылық,  туған  жерге 

деген сүйіспеншілік пен ӛзгеге

 

деген сыйластықты терең сезімдер қойындасып

 

жатыр.

 

Телеұрпақтың ұлан

-

ғайыр  кӛшін  ұзатып  салып,  тар  жол  тайғақ  кешуді  замана  зобалаңдарынан 

ӛткен  әрісті  тарихымыздың  ӛн  бойында  ӛшпей  келе  жатқан  бұл  қасиетті  қазыналарымыз  ӛзінің 

ӛміршеңдігімен  тәнті  етеді.  Ӛйткені,  мұнда  бәріміздің  бас  иерлеріміз  –

 

халықтың

 

тілі,  діні,  ділі 

жатқанын  кӛреміз.  Бұларсыз  баянды  болашақтың  кӛк  байрағы  биікке  кӛтеріле  алмайды.  Емін

-

еркін 

тыныстап, еңсесін тіктеу де қиынға

 

түседі,

 

нанымы

 

мен

 

сеніміне

 

сеніп,

 

болашағына

 

батыл

 

бет

 

бұрған

 

рухани түлеуге де қолы

 

жетпейді.

 

Ұлттық

 

дәстүрді  сақтай  білу  –

 

ұрпақтардың  ӛз  тағдырына  аялай  қарауы,  қадірлеп  қастерлеуі, 

иманды  тірліктің  ұятына  сенуі.  Қай  заманада  болмасын  адамзат  алдында  тұратын  ұлы  мұрат

-

міндеттердің

 

ең  бастысы  –

 

ӛзінің  ісін,  ӛмірін  жалғастыратын  салауатты,  саналы  ұрпақ  тәрбиелеу. 

Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау болып

 

табылады.

 

Ал,  осы  салт

-

дәстүрімізді,  әдет

-

ғұрпымызды,  ұлттық  санамызды,  ұлтымыздың  ӛнерін  насихат

-

тауда жаңа ақпараттық технологияларды барынша қолдануымыз керек.

 

ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ  

                                                          

48 

 

Бүгінде, бұқаралық ақпарат құралдарында

 

ұлттық мәдениет және салт

-

дәстүр мәселесін жазып, 

кӛрсетіп насихаттаудың ӛзіндік ерекшеліктері бар. Ӛйткені,  әр халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан 

рухани байлығын білу үшін  кӛп  ізденіп, кӛп  еңбектену қажет.  Бұл

 

–

 

бұқаралық  ақпарат  құралдарында  жұмыс  істеп  жүрген  журналистеріміздің  басты  мақсаты. 

Олай дейтініміз  –

 

ақпарат  құралдары  жаңалық  хабаршысы,  ақпарат  таратушы  ғана  емес,  бұқараның 

рухани  қажеттілігін

 

ӛтеп,  танымдық  кӛкжиегін кеңейтетін  құрал.  Сол  себепті  де  оның  танымдық  және 

тәрбиелік рӛлі аса зор.

 

Баспасӛз  беттерінде,  теледидарда  халықты  толғандырып  отыратын  қоғамдық

-

саяси  және 

әлеуметтік мәселелермен қатар, руханият, мәдениет, тарих, ұлттық наным тӛңірегіндегі материалдар 

да  жиі  жазылады.    Қазақтың    әдет

-

ғұрып,  салт

-

дәстүрі  жайындағы

 

жарияланымдар  да  газет

-

журнал

-

дардан  ӛз  орындарын  алуда.  Ұлттық  сананы  қалыптастырып,  жастарды  тәрбиелеудегі  бұл  тақырып

-

тың маңыздылығын ешкім жоққа шығара алмайды.

 

Баспасӛзі  мен  театры,  радиосы  мен  теледидары  болмаған  халық  түрлі  ӛнерді  белгілі  бір 

жүйеленген

 

ортада  кӛре  алмағандықтан,  «театры  жоқ  елдің  театр  орнына  кӛретін  сауығы»  –

 

еңбек 

мерекелері мен қыз ұзату, баланы сүндетке отырғызу, бесікке салу сияқты ұлттық дәстүрлердің ӛзекті 

арқауы  драмалық  элементке  жататын  ән  мен  күй  болғаны  да  даусыз.  Осылайша,  ертеден  бері  ұзақ  

сонарлы  кӛштің соңында мал бағып келген қазақ халқының да ӛзіндік  әдеті мен дәстүрлі жорамалы 

қалыптасты. Ӛзегінде ұлттық дәстүр жатқан тамаша үрдістен салт

-

сана мен әдет

-

ғұрыпты телеэкранға 

лайықтаған шығармашылық әрі техникалық топтың сәтті ізденістері кӛрерменнің ӛздері ӛрбіп, тараған 

түп тамырына қайта оралып, оларды ӛткен кезеңнің бастау бұлағына қайта оралтты. Жарты ғасырдан 

астам тамаша тарихы бар Қазақ теледидарының бағдарламаларында ұлттық дәстүр сәттілікпен ӛрбіп, 

әдет

-

ғұрып  пен  салт

-

сананың  халықпен  бірге  жасасып  келе  жатқандығының  шын  мәніндегі  куәгеріне 

айналды.

 

Әрбір  кезеңнің  алдыңғылармен  салыстырғанда  тек  ӛзіне  тән  кескін

-

келбеті,  ӛзінің  толғақты 

мәселесі  мен  тақырып  аясы  болмақ.  Біз  әңгімелегелі

 

отырған  теледидардағы  ұлттық  дәстүрлер  де 

ӛзінің  кӛне  салттарының  уақытқа  сай  жаңашыл  әдісімен  жаңғырып,  жаңа  сапа,  ӛзгеше  сатыларға 

кӛтерілді.

 

ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақ   теледидарының   жастар  редакциясы  «Атамекен», «Әдептен 

озбайық» секілді хабарлар сериясын ӛмірге  әкелді. Теледидарда  ұлтымыздың  ұлттық

 

сипатын  жан

-

жақты    әрі    қызықты  кӛрсеткен  «Атамекен»  хабары  болды.  «Атамекен»  хабары    сол  кездегі 

Ресейдегі  «Шын  кӛңілден»  хабарымен    мағынасы    жағынан  жақын  әрі  кӛтерген  мәселелері    де  

бір  бағыттағы бағдарлама болатын. Алайда, «Атамекен» хабары Қазақ теледидарында шағын ғана 

топтың  ақыл

-

ойы  мен  қаламынан  туса,  «Шын  кӛңілден»  хабарындағы  адамдардың  саны  30,  ал,  тек 

авторлық топтың ӛзі 21 адамнан тұрушы еді. Олар архивпен жан

-

жақты әрі қызғылықты түрде жұмыс 

жасай отырып, бір мақсатқа бағындырылған ортақ сценарий

 

туғызатын.

 

«Атамекен»  хабарының  мазмұны  мен  мақсаты  біреу  болды.  Ол  кіндік  қаны

 

тамған,  ата

-

бабасының  сүйегі  жатқан  атамекеннен  алыс  жүрген  ағайындардың  туған  еліне  деген  сүйіспеншілігін,  

олардың    Отанға,  Елге  деген  ұлттық

 

сипатын  зерделеу  еді.  Хабар  екі  заман  арасындағы  кӛзге  кӛп 

шалына  бермейтін,  кӛрінбес  құпия  жіптің  түйінін  шешіп,  ширықтырғандай  әсерде  қалдыратын. 

«Атамекен»  телехабары  –

 

ұлттық

 

әдет

-

ғұрыптарымыздың  туған  жерден  жырақта  жүрген  бауырла

-

рымыздың  ортасында  сақталуын,  олардың  осы  бағытта  жасап  жатқан  ӛнегелі  істерін  ұрпақтарға 

жеткізу болды. Тоқсанына бір рет ұйымдастырылатын, бір сағаттық хабардың мазмұны мен экраннан 

берілуі  телекӛрермендерді  терең  тебіреніске  келтіріп,  ӛскен  жерге  деген  махаббат  сезімін  қайта 

оятқандай  әсерге  бӛледі.  Хабарда  жас  ӛркінге  беретін  тәрбиелік  ықпалы  мол  архивтік  материалдар 

кеңінен қолданылды.

 

Қазақ

 

теледидарындағы  тележурналистер ӛздері  жасаған хабарлар сериалында  осы айтылған 

ойларды басшылыққа алғандары, хабарларының әрбір санында ұлттық сипат белгілерін аңғаруға бет 

бұрғандары айқын.

 

Бағдарламаларынан  ұлттық  сипат  кӛрініс  табатын  «Ұлттық  теледидар  арнасы  қандай  болуы 

керек» деген мәселеде, телеарнаның тӛмендегідей принциптерді басшылыққа алғаны жӛн:

 

Кӛркем хабарлардың үлес салмағын күрт кӛбейту

 

керек;

 

Ұлттық

 

қасиеттерімізді, ескі жәдігерлерімізді насихаттау арқылы ұрпақ тәрбиесін қолға

 

алу

 

ләзім;

 

Қазақ

 

теледидарының ХХ ғасырдың 70

-80-

жылдарындағы ӛше бастаған терме, жыраулық  ӛнер

 

т.б. дәстүрін қайта тірілтіп,

 

жандандыру;

 

Қазір

 

экраннан  жоғалып  кеткен  ӛнер,  мәдениет  ӛкілдері

 

туралы  хабарлар  циклін  жүргізу; 

ұлттық

 

ойындарды телеарнаның ерекшелігіне сай жаңа мазмұнда

 

ӛрістету

; 

Ұлттың

 

тарихын, ұлттық қаһармандардың ӛмірі  мен күресін, мұрат

-

мүддесін ашатын хабарлар

 

қажет

. 

Қазақ

 

телевизиясы Сұлтан Оразалин алғаш мұрындығы болып ашқан «Сұхбат», «Қымызхана», 

«Айтыс»,  «Шұғыла»  циклдары  арқылы  экранға  жаңа  түр,  соны  кӛзқарас  алып  келді.  Телебағдар

-

ламалар жаңа кӛркемдік

-

эстетикалық кеңістіктерге шықты.

 

Әр

 

жылдарда

 

экранға

 

шыққан

  

«Кездесу»,

 

«Алтыбақан»,

 

«Қымызхана»,  «Тамаша», 

«Айтыс»,  «Халық  дәстүрі»,  «Халық  қазынасы»,  «Үш  бәйтерек»,  «Алты  арыс»  тағы  басқа  ұлттық 

ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ  

                                                          

49 

 

сипаттағы  телепублицистикалық  туындылар  –

 

ұлттық  телеӛнерімізді  байытқан  бірегей  еңбектер. 

Әсіресе, халқымыздың әдет

-

ғұрып, салт

-

санасын насихаттауда, оның ішінде айтыс, жыр, терме, айтыс 

ӛнерін  қайта  жаңғыртып,  қалың  елге  таратуда  теледидардың  ықпалы  айрықша.  Кӛптеген 

таланттардың тұсауы осы теледидар бағдарламаларында кесілді, елге танылды.

 

Телепублицистика  кӛркем  тілмен  шебер  жазылып,  экрандағы  кӛрініс  кӛрермен  қауымын 

сүйсіндіре,  сүйіндіре  білуі  шарт.  Болған  оқиға  мен  болашақтың  болмысын  сенімді  түрде  жеткізіп, 

ӛрнекті  шығарма  жасалуы  тиіс.  Факті  мен  ойлы  толғамдар  шебер  қиыспақ

,   

ӛзекті

 

проблемаларды 

арқау  етпек.  Телепублицистиканың  тағы  бір  қасиеті

 

мен  ұлттық

 

сипаты  –

 

қоғамдық

-

саяси  ӛмірдің

 

барлық  саласына  бел  шеше  кірісіп,  елдің  экономикалық  жағынан  жедел  ӛсуіне,  мәдениеті  мен 

дәстүрін  кӛтеруге  септігін  тигізуі  болмақ.  Қоғам  мен  адам  ӛмірінде  де  моральдық

-

этикалық  жағын 

назардан тыс қалдырмақ

 

емес.

 

Ұлттық

 

дәстүрді  кӛгілдір  экрнда  насихаттау  мақсатында,  осы  мақаланы  бастамас  бұрын, 

біршама жобаларды қолға алған едік. Ӛзімнің тікелей жетекшілігіммен Тобыл жұртшылығына кеңінен 

таныс  «Қазақстан

-

Қостанай»  облыстық  телеарнасында  «Жәдігерлер  жаңғырығы»,  «Алдаспан»  және 

«Аманат»  секілді  тарихи

-

танымдық  телебағдарламаларды  жарыққа  шығардық.  Ӛткен  тарихымызды, 

ұлтттық  құндылықтарымызды  барынша  бағамдап,  талғампаз  кӛрерменге  жеткізуге  тырыстық.  Соның 

нәтижесінде  «Алдаспан»  тарихи  телетриптихын  болашақта  электронды  оқулық  есебінде  жалғастыру 

ойда бар.  Бүгінгі жастарға, келер ұрпаққа аманат болғай! Ӛйткені жастарымыз ӛз тарихын, ӛз дәстүрін 

білуі, һәм түйсінуі қажет!

 

Мақала  Қазақстан  Республикасы  Білім  және  ғылым  министрлігі  Ғылым  комитетінің  гранты 

бойынша «Тобыл

-

Торғай ӛңірінің фольклоры» атты ғылыми жоба аясында дайындалды.

 

 

Әдебиеттер

: 

1. 

Барманкулов М. Телевидение: деньги или власть. –

 

Алматы: Санат, 

1997. 

–

 

С.

  127. 

2. 

Әшімбаев С. Шындыққа сүйіспеншілік. –

 

Алматы: Жазушы, 1993. –

 621 

б.

 

3. 

Бекниязов Т. Журналистің шығармашылық ізденістері хақында // ҚазМУ Хабаршысы. –

 1998. 

–

 

№3. –

 133 

б.

 

4. 

Нұрғали Р. Қос қасиет // Егемен Қазақстан. –

 2000. 

–

 9 

қаңтар

. 

5. 

Оразалинов С. Ӛмірмен

 

ӛзектес ӛнер

 // 

Лениншіл жас. –

 1980. 

–

 

8 қыркүйек.

 

6. 

Масғүтов С. Кӛгілдір экран –

 

ӛмір айнасы. –

 

Алматы: Мектеп, 1976. –

 103 

б.

 

7. 

Ысқақ 

 

М. Публицистикамыздың жаңа кезеңі // ҚазМУ Хабаршысы. –

 1994. 

–

   46 

б.

 

 

 

 

 

жүктеу/скачать 2,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: