Гуманитарные науки

ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ  

                                                          

62 

 

другой;  2)  постепенного  перерастания  одной  топонимической  системы  в  другую.  Исследуемая  нами 

территория  является 

 

регионом с преобладающим  русским населением. Часть топонимов, не явля-

ясь казахской по происхождению, усвоена  казахами в местах их проживания, что позволяет говорить 

о казахской топонимии в  «широком понимании  этого термина все топонимы,  употребляемые   казах-

ским населением, независимо от  происхождения, входят  в казахскую топонимическую систему, по-

этому могут  быть подведены под понятие «казахская топонимия». Костанайский регион является ме-

стом проживания народов разных культур.

 

На  основании  изучения  нами

 

архивных  документов  Костанайской  области,  по  свидетельству 

исторических фактов казахская народность подверглась непрерывному  и продолжительному смеше-

нию с другими народами и особенно славяно

-

русской. Естественно, что топонимия исследуемого ре-

гиона  представляет  собой  результат  различных  межъязыковых  связей.  Исследователь    Воробьева  

И.А. считает, что  на  «многонациональной  территории функционирует не одна, а две и более парал-

лельных системы, которые воздействуют друг на друга» [1, с.27],  что возможно, на наш взгляд, толь-

ко  при  условии  компактного  проживания  того  или  иного  этноса  в  инонациональном  окружении.  Мы 

полагаем,  что  параллельные    топонимистические  системы  сохраняются    лишь  в  период  активного 

освоения территории (освоение целинных земель), со временем одна из систем вытесняется. Именно 

об этом говорят архивные документы  (ГУ «Государственный архив г.  Костаная»).

 

С учетом последних достижений семасиологии структура словесной единицы (в том числе и то-

понима)  включает  в  себя  предметно

-

логический  (денотативный),  социальный  (эмоционально

-

оценочный),  структурно

-

языковой  и  эмпирический  (образный)  семантические  компоненты,  в  которых 

закреплены результаты отражения внеязыковой и языковой действительности, связанные в сознании 

носителей языка с определенным комплексом фонем.

 

Предметно

-

логический  компонент значения топонима представляет собой ту часть его семан-

тики,  которая  возможно  соответствует  понятию,  передаваемому  данной  словесной  единицей.  Этот 

компонент  значения  топонима  может  быть  связан  с  выражением  разного  рода  понятий:  1)  общеиз-

вестных и в одинаковой степени сформированных во всех формах национального языка; 2) этногра-

фических, то есть специфических для данного языкового коллектива, отражающих особенности быта, 

культуры, традиций; 3) известных повсеместно, но различающихся степенью сформированности (ча-

ще  всего  топониму  соответствует  атрибутивное  словосочетание  литературного  языка).  Например: 

с.Сосна «дерево», с. Тениз «болото» (Мендигаринский район), с. Дружба, с. Заря, с. Степное, с. Бор-

ки, с. Теректы «дерево» (Карасуский район), с. Волна, с. Песчанка «песчаное место», с. Казан (Узун-

кольский район), с. Арман «мечта» (Костанайский район), с. Балыкты «очень глубокое озеро», «рыб-

ное», с. Шиелы «ягодное», с. Муктиколь  «глубокое озеро» (Житикаринский район), с. Тимтуир «спо-

койное место», с.Кызкеткен «покинувшая местность девушка» (Карасуский район), с.Алтын дала (зо-

лотая долина» (Костанайский  район), с. Жыланды «змеиное место», с.  Байкайын  «богатое деревья-

ми», с. Кенарал «широкое место» (Федоровский район

). 

Социальный (эмоционально

-

оценочный) компонент значения топонима возникает как результат 

отражения  принятых  в  обществе  эмоций  и  оценок,  связанных  с  реалиями,  которые  обозначаются 

данным словесным знаком. Например: с.Юльевка, с.Новонеженка (Аулиекольский район), с. Сахаров-

ка  (Камистинский  район),  с.  Долинка  (Узункольский  район),  с.  Елизаветинка  (Тарановский 

- 

ласка-

тельное,  с  положительной  оценкой;  с.  Нелюбинка,  с.  Варваровка  (Узункольскийраон),  с.  Барсуковка 

(Тарановский район), с. Веселый подол (Сарыкольский район) 

- 

шутливое, с положительной и/или от-

рицательной оценкой; с. Есир, с. Куркуыс, с. Кайгы 

- 

неодобрительное, с отрицательной оценкой.

 

Любая    ранее  освоенная  территория    отражает  в  своих  названиях  разные  по  своей  языковой 

принадлежности топонимические пласты. Если топонимия региона  представляет собой топонимиче-

скую  систему,  то  эта  система  складывается    из  топонимических  пластов,  которых  может  быть  не-

сколько.  Мы  полагаем,  что  топонимические  пласты  представляют  собой    подсистемы  региональной 

топонимической системы. Иноязычные топонимические пласты могут возникнуть при наличии следу-

ющих процессов: 1) постепенной  смены одной топонимической  системы другой; 2) постепенного пе-

рерастания    одной  топонимической  системы  в  другую.  В  Костанайской  области  преобладают  ино-

язычные топонимы славяно

-

русского происхождения.

 

В результате наших наблюдений отметим специфичность топонимов русского происхождения. 

Собственно

-

русская лексика включает в свой состав преимущественно общеупотребительную терми-

нологию. Это и понятно, так как крупные реки и озера уже имели названия на языке местных жителей, 

переселенцы  же  имели  возможность  называть  лишь  небольшие  водоемы,  и  естественно,  что  эти 

названия относились к общеупотребительной лексике.

 

Во

-

первых, во многих случаях  «обнаруживается стремление придать  форме повышенное зна-

чение, что находится в связи с общим повышенным настроением и энтузиазмом эпохи» [2]. Появля-

ются такие названия, как  Целинное, Юбилейный, Октябрьское. Во

-

вторых, с целью  увековечивания  

имени появляются такие как, Ульяновское, Ленино, Константиновка, Киров, Сергеевка, Ждановка, Ал-

тынсарин, Мичуринское, Фрунзенское. В

-

третьих, появляются названия с атрибутивом Красный в зна-

чении  «советский»,  «относящийся  к  революции»:  Красная  Пресня,  Красный  Партизан,  Комсомоль-

ское, Буденовка, Красносельское, Октябрьское, Кызыл ту. При освоении  казахских целинных земель 

ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ  

                                                          

63 

 

заимствована  русская  географическая  терминология,  зафиксированная  в  топонимии  Костанайского 

региона: Дубравка,  Наталовка, Луговое, Береговое, Барсуковка, Покровка (Тарановский район), Лоба, 

Борки, Урожайное, Сибирка, Воскресеновка, Веселй подол (Узункольский район), Загаринка, Суриков-

ка, Воскресеновка, Маковка, Дорожное, Воробьевское, Чураковка (Мендыгаринский район) и т.д.

 

Все  же,  несмотря  на  появление

 

новых  топонимов,  которые  «соответствовали  духу  времени», 

иноязычные (славянские) названия в большинстве своем сохраняются.

 

Язык  выступает  как  средство  закрепления  в  сознании  этой  связи  между  образами.  Войдя  в 

язык,  закрепившись  в  нем,  образное  отождествление  становится  стимулом  развития  собственной 

языковой  номинативной  модели.Этнолингвистические  исследования  по  топонимии  извлекают  из  то-

понимического материала различного рода информацию о духовной культуре того или иного народа. 

Предполагаем,  что  этимологический  анализ  в  тесном  соприкосновении  со  словообразовательным 

анализом позволит  в целом реконструировать народные знания о мире.

 

 

Литература

: 

1. 

Белл Т.В. Язык. Память. Образ: Лингвистика языкового существования.

- 

М., 1998.

-

173с.

 

2. 

Гаспаров Б. М. Язык. Память. Образ: Лингвистика языкового существования. М., 1999.

-

211с.

 

Карасик В.И. Культурные доминанты в языке // Языковая личность: культурные концепты. Вол-

гоград

-

Архангельск, 1986.

-

217с.

 

3. 

Койчубаев Е. Краткий словарь топонимов Казахстана.

- 

А

-

Ата,1984.

-

93с.

 

Model of Human Memory / Ed. by D.Norman. New York; London, 1981. 

 

 

 

 

УДК 620.91

 

 

АШЫҚ АСПАН КЕЗІНДЕ КҤН СӘУЛЕЛЕНУІНІҢ АҒЫМЫНЫҢ ТЫҒЫЗДЫҒЫН 

ЕСЕПТЕУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ НАҚТЫЛЫҒЫН БАҒАЛАУ

 

 

Казыбаев Б.. –

 

оқытудың екінші жылының магистранты, «Электроэнергетика» мамандығы, 

А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті, Қостанай

 

Есімханов С.Б. –

 

инженерлік

-

техникалық факультеттің деканы, техника ғылымының канди

-

даты, А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті, Қостанай

 

 

Бұл  кӛрсетілен  жұмыста  бағалау  нақтылық  әдістемесі  және  ашық  аспан  кезінде  күн  сәуле

-

ленуінің  ағынының  тығыздығын  есептеу  әдістемесі.  Жұмыста  үздік  есептеу  әдістемесін  таңдау, 

ашық  аспан  жағдайында  күн  сәулесінің  түсуі  бойынша  есептеу  және  қадағалау  мәліметтер 

арасындағы  ең  тӛменгі  алшақтық  критериі  бойынша  жасалады.  Берілген  есептеу  адістемесі 

Қостанай облысының шарттарына байланысты қолданылады.

 

Негізгі сӛздер: актииометрия,диффузия,геймард,альбедос,аэрозоль.

 

 

Бұлтсыз  атмосфераның  қабаттарынан  ӛтіп  күн  сәулеленуі  шашырау  мен  сіңіру  процестерінің 

салдарынан  әлсірейді.  Күн  сәулеленуін  әлсірететін  процестердің  бес  негізгі  түрі  белгілі:  релейлік 

шашырау,  аэрозольді  шашырау,  сәулеленудің  озонмен,  су  буымен  және  құрамына  оттегі,  кӛмір 

қышқыл  газы,  азот  кіретін

 

газдармен  сіңіруі.  Сондықтан  жер  бетіне  таяу  күн  сәулелену  ағымының  

тығыздығының  мағынасын  дұрыс  анықтау  үшін,  есептеу  әдістемесі  атмосфераға  ӛту  кезінде  күн 

сәулеленуімен болып жатқан барлық процестерді толық түрде ескере отыру керек 

1,2 . 

Жұмыста үздік

 

есептеу әдістемесін таңдау ашық аспан жағдайында КС түсуі бойынша есептеу 

және  қадағалау  мәліметтер  арасындағы  ең  тӛменгі  алшақтық  критериі  бойынша  жасалды.  Сонымен 

қатар қажетті қосымша бастапқы мәліметтердің ең аз жиынтығы және есептеу оңайлығы ескерілді.

 

Жұмыс  барысында  8  есептеу  әдістемесі  қарастырылды,  солардың  ішінде  мыналар  жалпы 

бастапқы мәліметтер болып табылды 

3,4 : 

 

жердің 

географиялық ендігі және 

бойлығы 

- 

 

град.;

 

 

атмосфералық

 

қысым –

 

р, гПа;

 

 

атмосфераның тік бағанасындағы тұндырылатын судың мезгілдік мағыналары –

 

, см 

–

 

қыста және 

, см –

 

жазда;

 

 

атмосферадағы озон қабатының қалыңдығы 

- 

, см;

 

 

Ангстрем спектрлі лайланудың коэффициенті –

 

β

=0.0314. 

Әдістемелердің

 

нақтылығын  тексеру,  бұрынғы  КСРО  –ның  50  актинометриялық  станциялары 

үшін  КС  айлық  сомасының  есептік  және  қадағаланатын  мағыналарын  салыстыру  арқылы  жүргізілді. 

Күн сәулеленуінің тікелей, диффузды және толық түрлері үшін жеке түрде әрбір әдістеменің есептеу 

ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ  

                                                          

64 

 

барысында жіберілген қателіктері анықталды. 1 кестеде есептеудің орташа квадраттық қателіктерінің 

мағыналары берілген.

 

 

                                                   (1) 

 

соның  ішіндегі 

N 

–

 

күн  сәулелену

 

энергиясының  айлық  мағыныларының  салыстырылатын 

жұптарының  саны  (осы  жағдайда 

N 

=  50×12=600); 

W

бақығ

 

–

 

барлық  станциялар  үшін  бақыланатын 

айлық сомалардың орташаланған мағынасы (МДж/м

2

); 

 

–

 

есеп беру айы ішіндегі кӛлденең бетке 

түсетін КС сомалары (МДж/м

2

). 

Есеп беру айы ішіндегі кӛлденең бетке түсетін КС сомалары былай есептелді:

 

 

,                                                 (2) 

 

соның ішіндегі 

 

–

 

айдың әр күнінде і сағатының ішінде кӛлденең бетке түсетін күн сәулелену 

ағымының  тығыздығы,  Вт/м

2

; 

 

–

 

Күннің  шығысы  мен  батысының  уақыты,  сағ;  m  –

 

есеп  беру 

айындағы күндердің саны.

 

 

1 кесте –

 

Кҥн сәулелену сомаларының тексеріліп отырған  әдістемелер бойынша орташа 

квадраттық есептеу қателіктері

 

 

№

 

Әдістеме

 

Орташа квадраттық қате, 

% 

Тікелей КС

 

Толық КС

 

Диффузды КС

 

1 

Геймард

 

49 

--- 

--- 

2 

Винтер

 

26 

15 

49 

3 

Икбол

 

28 

--- 

--- 

4 

Перин

 

21 

--- 

--- 

5 

Янг

 

18 

19 

48 

6 

РЕСТ

 

22 

--- 

--- 

7 

Берд

 

15 

14 

43 

8 

Атвотер

 

16 

15 

51 

 

Тексеріліп жатқан әдістемелердің барлық 50 қадағалау бӛлімдері үшін жасалған салыстырмалы 

бақылауы келесі қорытындылар жасауға мүмкіндік берді:

 

1.  Геймард  әдістемесі  бұрынғы  КСРО

-

ның  аумағы  үшін  тікелей  күн  сәулелену  сомаларының 

қадағаланып отырған деректермен салыстырғанда 2 есе тӛмендетілген мағыналарды алуға мүмкіндік 

береді 

3

.  Бұл  әдістемеде  атмосфераның  жағдайын  сипаттайтын  және  анықтаудың  жоғары 

нақтылығын қажет ететін коэффициенттердің айтарлықтай санынның қолданылуымен негізделген;

 

2. Винтер және Икбол әдістемелері қадағаланатын деректерден орта есеппен 30 пайызға асып 

түсетін КС сомаларының есептік мағынасын кӛрсетеді 

5,6 ; 

3.  Перин,  Янг  әдістемелері  және  РЕСТ  моделі  тікелей  КС  сомаларының  бақыланатын 

деректермен салыстырғанда бірнеше жоғары мағыналарын береді, орташа квадраттық қате шамамен 

20% құрады 

3,4 ; 

4.  Берд  және  Атвотер  әдістемелері  тікелей  КС  сомаларының  есептік  мағыналарының

 

қадағаланатын деректерге қарағанда ең аз алшықтығын кӛрсетеді 

7,8 . 

Ашық  аспан  кезінде  толық  және  диффузды  күн  сәулелену  сомасының  есептік  мағыналарын 

қадағаланатын

 

деректермен  салыстыру  кӛптеген  әдістемелер  үшін  тікелей  күн  сәулелену 

жағдайындағыдай заңдылықтар береді.

 

Жалпы  Геймард,  Перин  және  Икбол  әдістемелері,  сонымен  қатар  РЕСТ  моделі  одан  әрі 

есептеуде  пайдаланылуы  мүмкін  еместігін  жасасу  қажет,  ӛйткені  олар  күн  сәулеленуінің  тек  қана 

тікелей  құрамын  есептеуге  мүмкіндік  береді.  Янг  және  Вингер  әдістемелері  бойынша  есеп  айырысу 

күн сәулеленуінің сомаларының артық мағыналарын береді, бұл мәселе күн қондырғыларын жобалау 

кезінде  теріс  фактор  болып  табылады,  демек  бұл  әдістемелерді  де  одан  әрі  есептеуде  пайдалану 

орынсыз  болады.  Есептеудің  ең

 

жоғары  дәлдігін  Атвотер  мен  Бердпен  ұсынылған  алгоритмдер 

кӛрсетті.  Берд  әдістемесі  фотоэлектрлік  күн  қондырғыларын  жобалау  кезінде  бұл  жұмыста  қолдану 

үшін  жақсырақ  болып  табылады,  ӛйткені  ол  сәулелену  шашырауының  және  оны  сіңірудің  барлық 

негізгі  процестерін  ескеруге  және  сәулеленудің  құрамаларын  анықтауға  мүмкіндік  береді,  сонымен 

қатар қосымша деректерді қажет етпейді.

 

Есептеу  дәлдігін  арттыру  үшін  алгоритмге  Ресей  және  ТМД  елдерінің  аумағында  жарамды 

түзету коэфициенттерін енгізу керек болды.

 

жүктеу/скачать 2,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: