Гуманитарные науки

ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ  

                                                          

58 

 

5. 

Костанайский  областной  русский  драматический  театр:  История  длиною  в  90  лет//Ред. 

сост.Т.Н.Созина.

-

Костанай,2012.–

 100 

б

.

 

6. 

ГАКО.Ф.152.Оп.1Д.33.Л.93 

7. 

Абултаев М., Смагулов Н.Из истории культурного строительства Кустанайской области (1919

-

1967). 

–

 

Кустанай, 1968.

- 

160 б. 

8. 

Костанайская  область:  прошлое  и  настоящие.  В  2

-

х  ч./  Под  ред.  И.К.Тернового  –

 

Костанай, 

2007.-508 

б

.

 

9. Корсунская

 

Б. За дальнейшее обогащение реперту

a

ра // Сталинский путь —

 1954.-

№ 240. 

 

 

 

УДК 81'42(075.8

) 

 

КӚРКЕМ МӘТІНДЕГІ  ҚАЙТАЛАМАЛАРДЫҢ СТИЛЬДІК ҚЫЗМЕТІ

 

 

Досова  А.Т.

- 

ф.ғ.к.,  доцент,  Ахмет  Байтұрсынов  атындағы    Қостанай  мемлекеттік 

университеті

 

Халық Г. 

-  

магистрант, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті

 

 

Бүгінгі  таңда  тіл  білімінде  жазушы  шығармаларының  тілдік  табиғатын  толық  тану  үшін 

жазушы шеберлігін бір ғана стилистикалық тұрғыдан  зерттеу қажеттігі қойылып отыр.    Қазақ 

әдебиетінің

 

классигі,  жазушы

-

драматург  Т.Ахтановтың  шығармашылық  лабораториясы  біраз 

зерттеу  жұмысына  ӛзек  болғанымен,  лингвистикалық  стилистика  тұрғысынан  талдауға  түскен 

жоқ.  Т.Ахтанов  романдарында  қолданылған  тілдік  құралдар    лексика

-

грамматикалық,  стильдік 

ерекшеліктер тұрғысынан  қарастырылуы  мақала тақырыбының ӛзектілігін кӛрсетеді.

 

Негізгі сӛздер:  тіл,  дүниетаным, танымдық аспект, антропоӛзектік бағытта, мәтін.

 

 

At the given stage of modern linguistics development there is actuala studying of art writer’s sk

ill, lan-

guage and stylistic features of art texts. The  urgency  of  research is  determined  by the fact,  that  for  the 

first  time in  a  history of  creative  laboratory’s  labor

atories  studying of the Kazakh literature classics, the  

writer-

playwright   T.Ahanov  are  considered   stylistic  features  of  his prosaic   product’s  language

. 

Key words:   language, worldview, cognitive aspect,  anthropocentric directions, text. 

 

На данном этапе  развития современной лингвистики становится актуальным изучение ху

-

дожественного  мастерства  писателя,  языковых  и  стилитсических  особенностей  художествен

-

ных текстов.

 

Актуальность  темы статьи

 

определяется тем, что впервые в истории изучения 

творческой лаборатории классика казахской литературы, писателя

-

драматурга Т.Ахтанова рас-

сматриваются стилистические особенности языка его прозаических произведений

. 

Ключевые  слова:

 

язык,  мировозрение,  когнитивный  аспект,  антропоцентрическое  направ

-

ление, текст.

 

 

Академик З.Қабдолов қайталауды фигураның бір түрі ретінде қарастырады. Ғалым: ―Фигураның 

(айшықтаудың)  бір  түрі  –

 

қайталау  –

 

сӛз  әсерін  күшейте  отырып,  оқырман  назарын  айрықша  аудар

-

ғысы

 

келген  нәрсені  не  құбылысты  бірнеше  мәрте  қайталап,  айтар  ойды,  ұқтырар  сырды  ұғымға 

мұқият сіңіре түсу‖, 

- 

деп кӛрсетеді  [1, 229].

 

Қайталаманы

 

тілдік  тұрғыдан  алғаш  сипаттаған  профессор  Қ.Жұбанов  қайталамаларды  қос 

сӛздердің бір түрі ретінде алады. Ал қайталаманы тек әдебиеттану ғылымына тән кӛркемдеу құралы 

емес, стилистикалық фигура екендігі туралы пікір алғаш рет  ―Қазақ тілінің стилистикасы‖ оқулығында 

айтылады.  Онда  қайталамалардың  кӛркем  әдебиеттегі  стильдік  қызметінің  ерекше  маңызды  болып 

келетіндігі Абай, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов шығармалары арқылы талданады.

 

Профессор  Р.С.Әмір  қайталаманы  ауызекі  сӛйлеу  тілінің  әсерімен  әдеби  тілімізге  енген 

синтаксистік амал ретінде сӛйлем мүшелері тұрғысынан қарастырады [2].

 

Қайталаманы

 

тұңғыш  рет  лингвистикалық  бірлік  ретінде  қарастырған  академик  Р.Сыздық 

болды.  Ғалым  ―Абайдың  сӛз  ӛрнегі‖  атты  монографиясында  Абай  шығармаларында  қолданылған 

қайталамаларға  терең  талдау  жасайды  [3].  Академик  Р.Сыздық  әдеби  тілімізде  толық  қалыптасқан 

айшықтың  осы  түрін  тұңғыш  рет  ӛзіндік  лингвистикалық  терминмен  белгілеп  берді.  ―Орыс  тіл  білімі 

мен  әдебиеті  ―повтор‖  деп  аталатын  құбылысты  кӛбінесе  ―қайталау‖  деп  алып  жүр.  Сірә,  қайталау 

(повторение) –

 

қимыл есімнің атауы, ал қайталама –

 

абстракт есім атауы –

 

термин болмақ‖  [3, 87].

 

Профессор  М.Серғалиев  Ғ.Мүсіреповтің  шағын  проза

-

әңгімелеріндегі  қолданылған  қайтала

-

маларды  ―ӛзіндік  дәстүрі  бар  тәсіл‖

 

деп  бағалайды.  ―Жазушы  қаламынан  туған  қайталаулар  үйіп

-

тӛгіліп жұмсалуы арқылы кейіпкердің бет

-

бейнесін немесе сан алуан әрекеттерін әр қырынан таныту 

мақсатында  оқырманнның  алдына  айқын  сурет  тәрізді  жайып  салады.  Былайша  айтқанда,  әйгілі 

ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ  

                                                          

59 

 

қаламгер

 

творчествосындағы қайталаулардың бір маңызды жағы –

 

оның суреттеудегі кӛрнекілік мәнге 

ие болатындығы‖     [4, 137].

 

Қайталаманы

 

сӛз  қолданудың  бірден

-

бір  оңтайлы  тәсілі  ретінде  қарастырған  профессор 

Б.Шалабай  ―Қазақ кӛркем прозасының тілін зерттеудің ғылыми

-

теориялық негіздері‖ еңбегінде қайта

-

ламалардың бұрын қарастырылмаған түрлеріне тоқталады. Қайталаманың кӛркем мәтіндегі қолданы

-

сына ерекше талдау жасай келіп, оларды синтагмалық және сӛйлем деңгейіндегі түрлерге саралайды.

 

Сӛздердің  қайталануы  қазақ  тілінде  лексика

-

грамматикалық  және  экспрессивтік

-

стилистикалық 

мақсатта  жұмсалады.  Әрбір  қайталаманың  мағынасы  айтушының  немесе  жазушының  мақсатты 

бағытына,  контекске  және  шығарманың  жанрына  байланысты.  Олай  болса,  қайталамалардың 

табиғатын ашу мәселесінде жеке авторлардың ықпалы болады. Сондай автордың бірі –

 

Т.Ахтанов.

 

Т.Ахтанов  кӛркем  шығармаларында  қайталамаларды  батыл  қолданып,  кӛркемдік  аясын, 

стильдік  қызметін  кеңейте  түскен.  Жазушы  белгілі  бір  сӛзді  неше  рет  қайталаса,  сол  сӛздің 

соншалықты стилистикалық қызметі болады және де ол қызмет біркелкі емес, әрқилы болып келеді.

 

Жазушы  шығармаларында  қайталанып  келетін  сӛздер  сӛздің  мағыналарына  астар,  түрлі  реңк 

үстей

 

отырып, теңеу, метафора, сияқты кӛркемдік құрал ретінде де қолданылады. Мысалы, “Енді аса 

жылы рақат мекені, анадай ыстық сағыныш мекені жаудырап артта қалып барады”

  (1,  13-

б). Бұл 

қайталама арқылы сӛйлем ӛзінің поэтикасымен ерекшелене түскен. Мұнда теңеу де (анадай ыстық), 

қайталау да (аса жылы рақат мекені, анадай ыстық сағыныш мекені), метафора да (сағыныш мекені 

жаудырап  артта  қалып  барады),  эпитет  те  (аса  жылы  рақат  мекені,  сағыныш  мекені)  бар.  Астарлау 

мен  тұспалдауға  негізделген  сӛйлем  осылай  бірнеше  кӛріктеуіш  тәсілдер  арқылы  айрықша  әсерлі 

шыққан.

 

Жазушы  шығармаларындағы    қайталамалар  әр

 

түрлі  сӛз  таптарына  жатады.  Солардың  бірі  –

 

зат  есім.    Жазушы  зат  есімді  ойды  жалғастыру,  сӛйлемдерді  бір

-

бірімен  байланыстыру  мақсатында 

қолданған. Мысалы, “Кӛктемнің зәрсіз желінен ауа дірілдеп тұр. Қоспан сол желді кӛзімен кӛргендей 

болып  еді.  Жұмсақ  майда  жел  жусан  мен  боздың  басын  шалып  ұсақ  толқындай  жыбырлап,  содан 

анау адырдың басына орғып шығып, ар  жағында  кӛк сағым болып толқып тӛгіліп жатты‖

 

(Боран, 

74-

б).

 

Жоғарыдағы  мәтінде

 

“жел‖  сӛзі  үш  рет  қайталанған.  Майда,  зәрсіз  анықтауыштарымен  келіп 

эпитеттік қолданыста тұр. Ал екінші сӛйлемдегі  сол

 

сілтеу есімдігі жел

 

сӛзін нақтылап кӛрсеткен. Әрі 

ой жалғастырушы қызмет атқарады.

 

“Оның  жолынан  менің  жолым  бӛлек.  Егер  мен  жоғарылай  қалсам  да  адал  жолмен  кӛтерілем 

ғой‖  (Қаһарлы  күндер,  18

-

б).

 

Үш

 

рет  қайталанған  жоғарыдағы  мәтіндегі  алғашқы  екі  қайталама  екі 

адамның  іс

-

әрекетінің  арасындағы  айырмашылықты  бӛле  кӛрсету  мақсатында  қайталанса,  кейінгі 

қайталама  сол  іс

-

әрекеттің  (жолдың)  қандай  екендігі  мен  кейіпкердің  таңдауын  айқындап  кӛрсету 

мақсатында берілген.

 

Т.Ахтанов романдарында сын есімнен жасалған қайталамалар да шығарма тілін байытуға үлес 

қосқан. Мысалы, ―Қасболат

 

шешініп, түкті халатын киіп жұмсақ диванға отырды. Кең бӛлменің іші 

күңгірт. Қараңғылыққа ұласып қаракӛлеңкеде сервант, радиоприемник, стол үстіндегі ваза болсын, 

әр  заттың  бедері  ӛз  кӛлемінен  үлкен,  әрі  бір  түрлі  жұмсақ  болып  кӛрінеді.  Жұмсақ  басып  Сәбира 

кірді.  Қараңғылық  оны  бұлдыр  қара  сағымдай  орап  алған.  Етшең  толық  денесі  сүйегінен, 

тығыздығынан  айрылып,  осы  қара  сағымда  жеңіл  қалқып  жүрген  сияқты.  Қасболат  кӛзін  шала 

жұмып  диванда  қисайып  жатыр.  Мүлгіп  кеткен  жоқ,  бірақ  жаны  жай  тауып,  ой  атаулының  бәрін 

ұмытып  рақат  тыныштыққа  кірді.  Осындай  халде  азғана  уақытта  тынығып  қалатын”  (Қаһарлы 

күндер, 44

-

б).

 

Автор  жоғарыдағы  мәтінде  қайталау  тәсілі  арқылы  Қасболаттың  жаны  жай  тауып,  жайбарақат 

дем  алып,  рақатқа  бӛленіп  отырған  кезін  суреттеуде  тыныштық  пен  қараңғылықты  қатар  алып 

отырған.  Қараңғылық  та,  қара  сағым  да,  жұмсақ  зат  пен  жұмсақ  қимыл  –

 

барлығы  да  жайба

-

рақаттықтың  белгісі.  Қасболаттың  жұмсақ  диванға  отыруы  оның  жұмыстан  бойын  босатып,  еркінсуін 

кӛрсетсе, үйіндегі заттардың жұмсақ кӛрінуі үй ішінің жылылығын, ал жұбайы Сәбираның анау

-

мынау 

емес, жұмсақ басып келуі –

 

бәрі бірі

-

бірімен үндесіп, отбасы жылылығын, тату

-

тәтті жас жұбайлардың 

сүйіспеншілігі  мен  сыйластығын  айғақтап  тұрғандай.  Сонымен  қатар  бұл  жайбарақаттықтың  суретін 

қараңғылық,

 

қара

 

сағым

 

сияқты  үнсіз  тыныштық  символдары  айқындай  түседі.  Қараңғылық

 

сӛзі  мен 

қара

 

сағым

 

тіркесі  екі  реттен,  ал  жұмсақ  сӛзі  үш  рет  қайталанған.  Бұл  қайталамалардың  авторлық 

мақсаттан  туып  отырғандығы  анық.  Жұмсақ

 

сын  есімі  сӛйлемде  контекске  қарай  бірде  анықтауыш, 

бірде пысықтауыш қызметтерін атқарады.

 

Т.Ахтанов романдарында есімдіктер де қайталанып қолданылады. Мысалы, “Қоспан ӛз қолымен 

ашамай істеп, тұңғыш рет атқа мінгізді. Бұрын да атқа мінгенде Қоспанның алдынан түспейтін, 

содан ба, тіпті қорыққан

 

жоқ. Жуас кер байталды қамшылап, бірден тепектеп желіп кетті. Жабы-

ла  қараған  кішкене  топтың  алдынан  танауы  шелиіп  сыдырып  ӛтті.  Айқайлап  шақырғанға  да 

қайрылар емес, кішкентай тақымы  торғайдың қанатындай  жалпылдап үсті

-

үстіне  тебініп, атын 

қамшылап ұзап бара жатты. Қоспан артынан қуып жеткенде “ӛзім шабамын, аға, ӛзім шабам” деп 

тізгінін бермей қойып еді. Сонда бір марқасын сойып, тоқым қағарын ӛзі жасаған” 

(

Боран

, 76-

б

). 

ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ  

                                                          

60 

 

Жоғарыдағы  мәтінде  автор  ―ӛз‖  есімдігін  тӛрт  рет  қайталап  қолданған.  Мәтінде  ―ӛз‖  сӛзін  екі 

адамға  қатысты  алып,  сӛйлемнің  экспрессивтілігін  күшейте  түскен.  Алғашқы  және  соңғы 

сӛйлемдердегі  ―ӛз‖  есімдігі  Қоспанға  қатысты  алынса,  ―ӛзім  шабамын‖,  ―ӛзім  шабам‖  тіркесіндегі  ―ӛз‖ 

есімдігі балаға қаратылып айтылады. Екі жақта да субъектіге қатысты ой айрықшаланып берілген. Іс

-

әрекеттің субъектіге қатысы қайталау формалары арқылы айқындалған.

 

Т.Ахтанов  шығармаларында  ―ӛз‖  есімдігін  бірнеше  жерде  қайталап  қолданып  отырады.  Бұл 

автордың  стильдік  ерекшелігін  танытатын  тәсіл  ретінде  танылады.  Мысалы,  “Жақсы

-

ақ  командир 

шығар.  Мейлі.  Бірақ

 

дүниеде  жалғыз  ӛзім  деп  ойлауға  болмайтын  шығар.  Жақсы,  жақсы  дегенге… 

Соншама  асқақ  болғаны  несі.  Барып  тұрған  ӛркӛкіректің  ӛзі.  Шенім  жоғары  деп  жұрттың  бәрін 

қорлауға бола ма екен! Соғыста кӛрерміз әлі кімнің кім екенін! Мен бір ерекше кӛзге түссем… Сонда 

ӛз мінезіңнен ӛзің ұяларсың…” Осылай Ержан ӛзімен ӛзі сӛйлескен сайын Мұраттың құны біртіндеп 

кеми берді де, ӛз бағасы кӛтеріле берді. Тіпті, енді Мұраттан ӛзі биік боп барады”

 

(Қаһарлы күндер, 

38-

б).  Автор  ―ӛз‖

 

есімдігін  бірде  кейіпкер  ойын  беруде  қолданса,  бұған  жалғас  ӛз  сӛзінде  де  ―ӛз‖ 

есімдігіне  екпін  түсіре  қайталап  отырады.  Ӛз

 

сӛзінің  субъектісі  бірде  Мұрат  болса,  бірде  Ержанға 

бағытталады. Бұл жерде де іс

-

әрекеттің субъектіге қатынасы айқын байқалады.

 

“Василий қашан да ӛзіне

-

ӛзі қатал болатын. Ӛзгеге қояр талабын алдымен ӛз бойына ӛлшеп 

алатын: “Ӛзім қайтер едім? Қолымнан келер ме еді?” Сондықтан да әр істі ӛзінен бастап, алдымен 

ӛзін қамшылады” 

(

Қаһарлы

 

күндер

,  190-

б). Мәтінде ―ӛз‖ есімдігі түрлі грамматикалық формада келіп, 

жеті рет қайталанған.

 

Т.Ахтанов қайталаманы мәтінде кідіріс жасап яғни пауза түрінде беріп, айтылатын негізгі ойды 

айғақтай  түсу  үшін  қолданған.  Мысалы,  ―  –

 

Иә,  уақыт…  уақыт…  Осы  ―уақыт,  жағдай‖  деген  бізге  бір 

мықты сылтау болып кететін түрі бар‖

 

(Қаһарлы күндер, 191

-

б).

 

Жазушы  қайталаманы  іс

-

әрекетті  нықтау,  пысықтау  мәнінде  де  қолданады.  Мысалы,  ―–

 

Сен 

Қайсаровпен  жақсылап  сӛйлес.  Түрі  айтып  тұр,  адал  жігіт  сияқты.  Сырласып  сӛйлес‖    (Қаһарлы 

күндер, 191

-

б).

 

Т.Ахтанов шығармаларында қайталама қимылдың ӛту сипатын білдіретін лексикалық бірліктер 

құрамында  қос  сӛз  түрінде  де  қолданылған.  Мысалы,  ―Кешеден  бері  дұшпан  ауық

-

ауық  атқылап, 

кейде  ұсақ  атакаға  шығып  тұрды  да,  түс  қайта  тынши  қалды‖    (Қаһарлы  күндер,  191

-

б).  ―Ауық

-

ауық‖ сӛзі сӛйлемде іс

-

әрекеттің дүркінділігін білдіріп тұр.

 

Жазушы  шығармаларында  қайталама  кейіпкер  эмоциясын  беруде  де  қолданылған.  Мысалы, 

“Уәли оны қатты жазалағысы келді, бірақ жазаның ретін таппай одан жаман ыза болды. 

 

–

 

Оңбаған 

разгильдяй. Кесірің бүкіл ротаға

 

тиеді. Опасыз. Уәли жүре берді…

 

–

 

Не үшін! Не үшін мені опасыз дейді, 

- 

деді Қошқарбаев қарлыққан даусы қалтырап‖

  

(Қаһарлы 

күндер, 199

-

б).

 

Т.Ахтанов  тілінде  қайталамалар  жоқтық  мағына  білдіретін  ―емес‖  кӛмекші  сӛзінің  қайталанып 

келуінде  де  кездеседі.  Мысалы,  “Күзгі  жиі  жаңбырдан  әбден  қарауытып  жүдеу  тартқан  жердің 

реңінде жасыл шинельдер құрбақаның қабығындай қарауытып, жасыл да емес, қара де емес, кӛк те 

емес, сол үш бояудың жиіркеніштік қоспасы сияқты елес береді‖ (Қаһарлы күндер, 204

-

б).

 

Автор  кейіпкер  наразылығын,  ашулануын  білдіру  үшін  диалогта  жіктеу  есімдіктерін  қайталап 

қолданған.  Мысалы,  “–

 

Эх  достым,  сен  білмейсің  ғой.  Варя  дейтін  қалыңдығым  бар  еді.  Сағынып 

жүрмін, достым…

 

–Ха

-

ха

-

ха.  Қой  әрі, 

- 

деп  күлді  кӛршісі.  –

 

Сарғайып,  сағынып  жүрген

-

ақ

 

шығар  әбден.  Сенің 

орныңа біреуді тауып алды ғой. Ондай қыздардың жайы белгілі.

 

Серега орнында қозғалақтап, кӛршісіне қарай ұмсынып:

 

–

 

Сен, Петруха ағай, үніңді ӛшір. Сен олай деме…Сен білесің бе, Варя қандай қыз. Ол алтын 

қыз. Сен… Сен Варяға тіліңді тигізбе!.. 

- 

деп булығып қалды‖

 

(Қаһарлы күндер, 242

-

б).  Мәтінде ―сен‖ 

жіктеу есімдігі бес рет қайталанып, кейіпкер эмоциясы шынайы берілген.

 

Т.Ахтанов  қайталаманы  кейіпкердің  қобалжу  эмоциясын  білдіруде  де  қолданған.  Мысалы,  “  –

 

Жоқ,  жолдас  майор,  сіз  кешіріңіз.  Мен…  Біз  полкқа  қайтуымыз  керек.    Біздің  батальон…  Біздің 

батальон қиын халде‖

 

(Қаһарлы күндер, 244

-

б).

 

Т.Ахтанов  шығармаларында  қайталама  кейіпкердің  еске  түсіре  алмай  ӛз

-

ӛзіне  сұрақ  қою,  таң 

қалу эмоциясын беруде де қолданылған. Мысалы, 

-

“Неменеге мелшие қалдың?! Айт шыныңды! 

- 

деп 

зекіді оған.

 

Қартбай

 

сасқан жоқ.

 

–

 

Сенбеген адамға шыныңды айтпа деуші еді. Жанғабыл, 

- 

деді ақырын ғана.

 

“Жанғабыл?” Осы құлаққа таныс есімді анада бір естіп еді. “Жанғабыл?” Мұрат аңырап қалды‖

 

(Қаһарлы күндер, 248

-

б).

 

Жазушы қайталаманы кейіпкерлер диалогында тыңдаушының сӛйлеуші сӛзін құптау мағынасын 

білдіру үшін де қолданған. Мысалы, “–

 

Әркімге үйренген жер жақсы ғой. Мұнда да үйреніп кетермін. 

Жаңадан келдім ғой. –

 

Әрине үйреніп кетесіз…‖(Қаһарлы күндер, 44

-

б).

 

Жазушы  шығармаларында  сұрау  есімдіктерінің  қайталанып  қолданылуы  сӛйлемге  ерекше 

эмоционалдық

-

экспрессивтік реңк үстейді. Мысалы,

 

“Қай жердің оты қандай, суы қандай, бәрін жатқа 

біледі” (Боран, 8

-

б).

 

жүктеу/скачать 2,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: