Х а б а р ш ы с ы в е с т н и к семипалатинского государственного

 
 
47 
соответствующие меры. За счет средств республиканского бюджета предполагается создать сайт 
по МСФО. Здесь будут публиковаться наиболее актуальные вопросы по бухгалтерскому учету и 
аудиту,  практические  аспекты  перехода  на  МСФО  и  МСА,  будет  предоставлена  информация  с 
международных сайтов Фонда Комитета по международным стандартам финансовой отчетности, 
Международной Федерации Бухгалтеров и многих других международных организаций.  
Важно отметить, что ориентация Казахстана на международные стандарты требует изучения 
и,  следовательно,  заимствования  положительной  мировой  практики,  в  связи  с  этим  планируется 
продолжить активное участие в международном развитии системы бухгалтерского учета и аудита. 
Проведенный  в  2007  году  первый  международный  Курылтай  (форум)  бухгалтеров  и  аудиторов 
способствовал развитию международного сотрудничества специалистов разных стран[4].  
Таким  образом,  работа  предстоит  большая.  Мы  находимся  в  самом  начале  пути.  Важно 
отметить,  что  переход  Казахстана  на  международные  стандарты  требует  изучения  и, 
следовательно,  заимствования  положительной  мировой  практики,  в  связи  с  чем  планируется 
продолжить активное участие в международном развитии системы бухгалтерского учета и аудита. 
 
Список литературы 
1. Закон о бухгалтерском учете от 28 февраля 2007 года № 234-III 
2.  «Рекомендации  по  подготовке  входящей  финансовой  отчетности  в  формате  МСФО  или  НСФО»/ 
Алматы. ТОО «Издательство LEM» ,2008 . 
3. Шарипов А.К., Асанова Ж.А. Проблемы перехода на МСФО и пути его решения//Вестник КазНУ № 
2. 2007 г.(с.54-56) 
4.  Нурсеитов  Э.О.  «Путеводитель  по  международным  и  национальным  стандартам  финансового 
отчетности» ,2008 г 
 
ЖОК 332.21.8:63 
Молдакенова Е.К., Узбаканова Ш.Б. Қазақ инновациялық гуманитарлық заң университеті 
 
ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІНДЕ 
НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУЫ 
 
Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінде нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен дамуы 
үрдісі  жағдайында  тұрақты  даму  мен  бәсекеге  қабілеттілікті  арттырудың  негізгі  жолы 
агроөнеркәсіп кешеніне мемлекеттік қолдау аясында нарық талаптарына бейімделе жұмыс істеуі 
үшін  қаржылық  қолдаумен  қатар,  маркетингтік  қызметті  жетілдіру  бүгінгі  күннің  талабы  болып 
табылады. 
Қазақстан  Республикасының  агроөнеркәсіптік  кешенін  тұрақты  дамытудың  2006-2010 
жылдарға  арналған  Концепциясын  іске  асыру  бірінші  кезектегі  шараларының  аймақтық 
бағдарламасын орындаудағы басты міндеттердің бірі  - ауыл шаруашылығы саласының бәсекеге 
қабілеттілігін  арттыру  үшін  кешенді  шаралар  жүйесін  қарастыру.  Бұл  міндетті  орындауда 
агроөнеркәсіп кешеніне мемлекеттік қолдау аясында нарық талаптарына бейімделе жұмыс істеуі 
үшін  қаржылық  қолдаумен  қатар  маркетингтік  қызметті  жетілдіру  бүгінгі  күнде  басты  орынға 
шығып  отыр.  Осы  мақсатты  маркетингтік  қызметті  жетілдіруде  басты  шарты    ауыл  
шаруашылығы  саласының  инвеситициалық  тартымдылығын    арттыру  агросфера  субьктілерінің 
өзара  байланыс жүйесін дамыту мақсатында электрондық  сауда желісін  дамыту,  сонымен бірге 
сала    ішіндегі    сфераларда  кластерлік    желіні  қолдануы    күшейту  арқылы    шаруашылық 
субьектілерін қызметін ұйымдаструға  мүмкіндік артады.  
Осы аталғандармен қатар, агроөнеркәсіптік  кәсіпорындарда  агромаркетинтгі қолдану аясын 
кенейту  керек.  Өйткені,  агромаркетинг  өндіріс,қаржы  және  өткізу  қызметі,  тәуекел  деңгейін 
төмендету  байланысты  қабылданатын  шешімдерінің  негізділік    дәрежесін  көтеруге  мүмкіндік 
береді.  Бұл  тауар  қозғалысы    жүйесін    жақсарту,  нарықтағы  кәсіпорынның  жағдайын  болжау 
тәжірбиесін жетілдіруден көрініс табылады.  
Бүгінгі  таңда  агромаркетингті  тұтыну  нарығында  өткізілетін  азық-түлік  тауарлары  мен 
қызметтерін  басқарудан,  жоспарлаудан,  бағасын  белгілеуден,  таратудан,  ақпараттық  қамтамасыз 
етуден  және  жарнамалаудан  тұратын  өндірістік-өтімдік  қызметтің  кешенді  іс-шаралар  жүйесін 
құруға мүмкіндік береді. Аталмыш жүйе нарық конъюктурасын дәлме-дәл білуге негізделеді және 
төлем қабілетті сұранысты барынша толық қанағаттандыруға бағытталады. 
АӨК-нде  маркетингті  қолдану  нарықтық  қатынастарды  дамыту  мен  ауыл  шаруашылық 
саласындағы  оңтайлы  мамандануды  орнықтырудың  қажетті  шарты  болып  табылады.  Маркетинг 
нарықтағы  ауыл  шаруашылық  өнімдері  мен  өзге  де  тауарларға  сұраныс  пен  ұсынысты    және 

 
 
48 
олардың  даму  тенденцияларын  зерттеу,  АӨК-нің  ұтымды  құрылымын  түзу  және  Қазақстанның 
жекелеген  облыстары  мен  аймақтары  арасында  өнім  айырбасын  ынталандыру  арқылы  АӨК 
кәсіпорындарының мамандануын тереңдету мен дамыту үшін қажетті шарттарды қалыптастыруға 
маңыздылығын анықтайды. 
Қазіргі  таңда  аграрлық  өндірісте  маркетингтің    рөлі  өндірілетін  өнімді  сұранысқа 
сәйкестендіре  өндіруден  көрінеді.  Аграрлық  өндірістегі  маркетинг  қызметінің  басты  міндеті 
сұранысқа  сәйкес  келетін  және  импорттық  тауарларға  төтеп  бере  алатын  тауар  ассортиментін 
қалыптастыруға  бағытталудан  тұрады.  Жалпы  кәсіпорындардағы  маркетинг    бәсекеге  қабілетті 
өнімдерді  іздестіру,  өндіріс  көлемін  кеңейту  немесе  қысқарту  туралы  шешімдерді  маркетингтік 
зерттеулер негізінде қабылдау, тқтынушыларға сату алдында және сатудан кейін қызмет көрсетуді 
ұйымдастыру, баға саясатын қалыптастыруға  бағытталу болып табылады. 
Аграрлық өнеркәсіп қажетті табиғи-биологиялық базаны қамтамасыз ете отырып, аграрлық 
сала  кешен  құрушы  буыны  болып  табылады  және  көбіне  АӨК-дегі  қайта  өңдеуші  салалардың 
ауқымын  анықтайды.  Бәсекелестік  ортаның,  дамыған  нарықтық  инфрақұрылымның  және  тиісті 
деңдейдегі  агробизнес  жүйесінің  жоқтығында  нарықтық  қатынастарға  енуге  деген  бетбұрыс 
дағдарыстың  күшеюіне,  бағалардың  өсуіне,  өндірістік  тәртіптің  бұзылуына,  ауыл 
шаруашылығының  құлдырауына  және  өндіріс  пен  азық-түлік  нарығының  әлсіреуіне  алып  келді. 
Сол  себептен,  АӨК  кәсіпорындарында  маркетинг  жүйесін  тиімді  қолдану  үшін  осы 
тұжырымдаманы  жүзеге  асыруға  ,  яғни  маркетинг  жүйесін    ұйымдастыруға  мүмкіндік  беретін 
ұйымдық  құрылымды  құру  қажет.  Нарықтық  қатынастарды  қалыптастыру  жағдайында  сұраныс 
перспективасын,  тауардың  сапасы  мен  қасиеттеріне  деген  тұтынушылардың  талаптарын,  баға 
және өтім саясаттарын маркетингтік зерттеуге жағдай жасайтын маркетингтік жүйесін қолданбай, 
АӨК  кәсіпорындарының    нарық  талаптарына  бейімделіп,  пайдалы  жұмыс  істеуі  қиынға  соғады.  
Қазақстанда  агроөнеркәсіп  кешені  кәсіпорындарының  салалық  маркетинг  қызметінің 
тұжырымдамасын  дайындаудың    ғылыми  негізделген  тәсілдері  мен  әртүрлі  формадағы 
шаруашылықтарда  маркетинг    қызметтерін  ұйымдастыру,  маркетингтік  құрылымдарды  өзара 
байланыстыру  және  аграрлық  салада  жұмыс  істейтін  маркетингтік  ұйымдарды  біртұтас  жүйеге 
біріктіру  мәселелері,агроөнеркәсіп  кешенінде  маркетингті  қолдануды  жетілдіруде  маңызы  арта 
түседі.  Агроөнеркәсіп    кешеніндегі  маркетинг  нарықтық  қатынастар  жағдайында  ауыл 
шаруашылық  өнімдерінің  өндірісі  мен  өтімін  реттеу  жөніндегі  қызметтің  ерекше  түрі  деп 
түсінілгені  жөн.  Осы  қызмет  арнайы  маркетингтік  қызметтер    тарапынан  атқарыла  отырып, 
елімізде  белгілі  көлемдегі,  түрдегі  және  сападағы  өнімдерді  өндіру  мен  оларды  тұтынушыларға 
дейін  жедел  жеткізу  үшін  нарықта  құқықтық,  экономикалық  және  ұйымдықшарттарды 
қалыптастыруға бағытталу керек.  
Бүгінгі  тандағы  өндірісті    және  өнім  өткізуді  басқарға    маректингтік  жанасудынң  негізгі 
принципі  сұранысқа  ие және  сатылатын  өнімді  өндіру  болып  табылады.  Кәсіпорындарда  жүйелі 
және тиімді түрде жүргізілетін маркетингтік қызмет мақсаттар мен ресурстарды ұштастыруға, ал 
мақсаттарды тұтынушы сұранысымен тиімді түрде үйлестіруге мүмкіндік береді. Қазіргі таңдағы 
агромаркетингтіің алдында тұрған міндеттер: 
-
 
нарықты, сұраныс пен ұсынысты жан-жақты және мұқият зерттеу; 
-
 
өндірісті нарық талаптарына бейімдеу, сұранысқа жауап беретін тауарларды шығару; 
-
 
кәсіпорын мүддесі негізінде нарыққа және сұранысқа әсер ету; 
Маркетингтің  негізгі  міндеттерін  оның  аграрлық  сферадағы  қызметтері  анықтайды.  Олар 
нарықты  және  аркетингтік  қызмет  бағытын  кешенді  зерттеу;  тауар  ассортиментін  және  өткізу 
операцияларын  жоспарлау;  сұранысты  қалыптастыру;  жарнама  және  өткізуді  ынталандыру 
бойынша шараларды ұйымдастыру; тауар қозғалысын басқару. 
Бүгінгі  таңдағы  ең  өзекті  мәселелерінің  бірі  елдің  азық-түлік  қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету 
мәселесін шешу агромаркетингті қолданусыз мүмкін емес  болып табылады.  
Аграрлық  өнеркәсіп  саласындағы  тұрақты  дамуын  айқындаудың  осы  бағытының  аясында 
негізгі мақсаттары мынандай:  
-  өңірлік  нарықта  бәсекелестікке  қабілетті  әлеуеті  бар    өңдеу  өнеркәсібін  және  ауыл 
шаруашылық өнімдерін қайта өңдеуді одан әрі, сонымен қатар, кластерлік көзқарасты қолданып, 
дамыту (тоқыма және тоқыма өнімдері, құрылыс материалдары, тамақ өнеркәсібі және басқа); 
- кәсіпкерлікті дамыту және кіші және орта бизнестің ірі бизнеспен бірігуі; 
- жайлы инвестициялық жағдай құру және оны дамыту; 
-  экспотқа  шығарылатын  өнім  номенклатурасын  көбейту,  өз  брэдтерін  жылжыта  отырып 
сыртқы нарықтардағы маркетинг қызметін белсендіру. 

 
 
49 
Жалпы,  аграрлық  өнеркәсіп  сферасындағы  агромаркетингті  қолдану  тәжірибесін 
тұжырымдау нәтижелері тұтынушылардың сұранысына және маркетинг саласындағы жаңалықтар 
мен  нарықтағы  өзгерістерге  бейім  келетін  біртұтас  икемді  маркетинг  кешенін  құру,  сондай-ақ, 
облыс,  аудан  көлемінде  бірқатар  бірыңғай  кәсіпорындар    мен  бірлескен  құрылымдардың 
маркетингтік  қызметтері  мен  міндеттерін  кеңейту  арқылы  агромаркетингтің  ұйымдық 
құрылымдарын  дамыту  қажеттігін  айқындайды.  Агромаркетингті  дамытудың  объективті  түрде 
өзектілігі  халықаралық  ауыл  шаруашылығы  нарықтарына  шығу,  агромаркетингтік  халықаралық 
жүйесін қалыптастыру, сыртқы экономикалық байланыстардың тиімді формасын таңдау, әлемдік 
ауыл шаруашылығы нарығын терең зерттеу қажеттілігінің туындауына байланысты артып отыр. 
Агромаркетинг  жүйесінің  тиісті  дәрежеде  теориялық  негіздемесінің  болмауы,  аграрлық 
секторда оны ендіру бойынша тәжірибелік әдістемелердің өте аз болуы жағдайын ескере отырып 
агромаркетингтің келешектегі дамуының ғылыми қамтамасыз етілу деңгейін көтермейінше, білікті 
маркетолог  маамандарды  дайындау  және  олардың  біліктілігін  тұрақты  арттырып  отырмайынша 
қол  жеткізу  мүмкін  еместігін  бүгінгі  таңдағы  агроөнеркәсіптік  кәсіпорындардағы  жағдай 
дәлелдейді.  Агроөнеркәсіп  кешеніне  агромаркетингтің  тұтас  икемді  жүйесін  құру,  маркетинг 
бөлімін  ұйымдастыру,  агромаркетингті  ұйымдастыру  механизмін  жетілдіру,  агромаркетинг 
қызметі  сферасында  кадрлық  спясатты  жақсарту,  ірі  агроөндірістерді,  агрохолдингтер  және  т.б. 
құру,  басқарудың  автоматтандырылған  жүйесін  қалыптастыру,  агромаркетингті  басқаруды 
жетілдіруді жатқыза аламыз.  
Жоғарыда  сипатталған,  агромаркетингті  дамыту  бағыттары  тек  агромаркетингтің  ғылыми-
негізделген  жүйесін  құру  және  оның  тұрақты  жұмыс  істеуі  жағдайында  ғана  мүмкін  болып 
табылады.  Бұл  жүйе  нарықтық  қатынастарға  (конъюктура,  сауда,  бәсеке,  баға,  және  т.б.)    және 
сезімтал  болуы  тиіс,  сонымен  қатар  бірге  мақсатты  бағдарламаларды  орындауы  қажет. 
Аймақтардағы  агроөнеркәсіптік  кәсіпорындардың  бірқатар  тәжірибелері  көрсетіп  отырғандай, 
маркетингтік  қызметті  жетілдіру,  нарықтық  инфрақұрылымның  жетілдіру  қажеттілігінен 
туындайды. 
Әдебиеттер: 
1.
 
Назарбаев  Н.Ә.  Мықты  мемлекет  болу  үшін  бізге  күшті  экономика,  келісім  мен  бейбітшілік  қажет.  Егемен 
Қазақстан, 22 мамыр 2009 жыл. 
2.
 
Назарбаев  Н.Ә.  Қазақстанның  индустриялық-технологиялық  дамуы  -біздің  ортақ  болашағымыз  үшін.  Егемен 
Қазақстан, 16 мамыр 2009 жыл. 
3.
 
Әліпбай С. Аграрлық мәселе алға шықты. Егемен Қазақстан, 20 мамыр 2009 жыл. 
4.
 
Қазақстан өңірлері, 2008. Статистикалық жинақ./Редакциясын басқарған Б.Т.Султанов/Алматы, 2006-430 б. 
5.
 
Статистический  ежегодник  Казахстана.  Статистический  сборник./Под  ред.  Б.Т.Султанова  /Агентство  РК  по 
статистике- Алматы,2009. 488 с. 
6.
 
www.minagri.gov.kz/kz/news
 
 
УДК 336.01(574) 
Есенова Г.Ж., Даулетханова Ж.Д. АО «Финансовая академия», г.Астана 
 
ФИНАНСОВАЯ СИСТЕМА В НАУЧНЫХ ТРУДАХ ОТЕЧЕСТВЕННЫХ 
ЭКОНОМИСТОВ: СУЩНОСТЬ И СТРУКТУРА 
 
Бұл  мақалада  отандық  экономистердің  ғылыми  зерттеулердің  қаржылық  жүйесінің  мәні 
мен құрылымы қарастырылған. 
In given article the essence and financial system structure in proceedings of domestic economists 
are considered. 
Надежная  финансовая  система  является  стержнем  в  развитии  и  успешного 
функционирования  рыночной  экономики  и  необходимой  предпосылкой  роста  и  стабильности 
экономики в целом. Эта система является основой, мобилизующей и распределяющей сбережения 
общества и облегчающей его повседневные операции.  
Термин  «система»  означает  множество  элементов,  находящихся  в  отношениях  и  связях, 
образующих  определенную  целостность,  единство.  Замечательным  свойством  системы  является 
проявление  в  ней  синергетического  эффекта  -  превышения  системного  эффекта  по  сравнению  с 
результатами независимого функционирования отдельных элементов. 
Профессор  Мельников  В.Д.  в  своем  учебнике  «Основы  финансов»  (2009  г.)  дает 
определение:  
«Понятие  «финансовая  система»  охватывает  совокупность  отношений,  на  основе  которых 
образуются  и  используются  соответствующие  фонды  денежных  средств,  а  также  органов, 

 
 
50 
организующих эти отношения.» 
По  определению  профессора  Сахариева  С.С.  (автора  учебника  «Финансы»  2005  г.)  
финансовая система - это совокупность финансовых отношений.  
По  природе  своей  финансовые  отношения  являются  распределительными,  причем 
распределение стоимости осуществляется по субъектам. 
Однако профессор Л.М. Сембиева (автор учебного пособия «Финансы» 2011 г.)считает, что 
финансовую  систему  необходимо  рассматривать  в  виде  совокупности  финансовых  звеньев, 
призванных  обеспечить  государству  выполнение  его  политических  и  экономических  функций,  а 
также  совокупность  экономических  отношений,  возникающих  между  государством, 
предприятиями,  организациями,  отраслями,  отдельными  гражданами  в  связи  с  движением 
денежных фондов. 
Следующее  определение  представлено  профессором  А.Б.  Зейнельгабдиным  (автор 
монографии «Финансовая система Казахстана: становление и развитие»): Финансовая система как 
совокупность  финансовых  отношений,  используемых  в  рамках  данной  общественно-
экономической  формации,  посредством  которых  образуются,  распределяются  и  используются 
денежные  фонды  и  накопления,  а  также  как  совокупность  сети  соответствующих  финансовых  и 
налоговых организаций и других органов, осуществляющих управление этими отношениями. 
Действие  взаимосвязанных  элементов  -  подсистем,  которые  классифицируются  по  разным 
критериям. 
В  вышеприведенных  определениях  термина  заложена  принципиальная  модель 
классификации финансовой системы, исходя из сущностной характеристики финансов, их места в 
общественно-экономических процессах.  
Финансовая система классифицируются по следующим признакам: 
1) по интеграционному характеру финансовая система состоит из трех частей: 
•
совокупности финансовых отношений; 
•
совокупности фондов денежных средств: 
•
финансового аппарата управления. 
2)  по функциональному свойству финансовая система включает в себя: 
•
базовые  подсистемы  (налоговая  система,  бюджетная  система,  внешнеэкономические 
отношения); 
•
обеспечивающие  подсистемы  (финансовые  планы,  финансовый  учет,  статистика, 
нормативно-законодательная база, финансовый контроль, автоматизированная система управления 
финансами, кадровое обеспечение). 
3)    по  признаку  субъектов  финансов  могут  быть  выделены  три крупные  сферы (no  мнению 
Мельникова В.Д., Ильясова К.К.): 
•
общегосударственные  финансы  (включает  в  себя  следующие  звенья:  государственный 
бюджет, государственный кредит, специальные внебюджетные фонды); 
•
финансы        хозяйственных        субъектов        (включает        в        себя  следующие            звенья:      
финансы      сферы      материального производства, финансы непроизводственной сферы);  
•
финансы населения (домашних хозяйств); 
Автор  В.М.Родионова  выделяет  в  общей  совокупности  финансовых  отношений  три 
взаимосвязанные сферы:  
•
финансы предприятий, учреждений и организаций;  
•
страхование;  
•
государственные финансы. 
  По  мнению  профессора  Сахариева  С.С.  (автора  учебника  «Финансы»  2005  г.),  который 
выделяет три крупные сферы: 
•
государственные финансы; 
•
финансы предприятий, учреждений и организаций: 
•
страхование. 
•
Место и роль отдельных составляющих финансовой системы неодинаковы.  
Первичный  (главный)  элемент  занимает  ведущее  место  среди  других  элементов  системы, 
поскольку его роль во взаимосвязях элементов и звеньев системы являются определяющей. 
Таким  элементом  в  финансовой  системе  выступают  общегосударственные  финансы, 
представленные в первую очередь государственным бюджетом. 
Финансы  хозяйствующих  субъектов  сферы  материального  производства  составляют  основу 
финансов,  они  являются  исходным  звеном  финансовой  системы,  поскольку  в  материальном 

 
 
51 
производстве создается реальный продукт - основной источник финансовых ресурсов общества. 
   Финансы  населения  (домашних  хозяйств)  представляют  собой  своеобразную  часть 
финансовой системы. Население (граждане) вступает в отношения своими денежными средствами 
с общегосударственной финансовой системой и хозяйствующими субъектами производственной и 
непроизводственной сфер всех форм собственности. 
Внутри  каждой  из  названных  сфер  выделяются  звенья,  причем  группировка  финансовых 
отношений  осуществляется  в  зависимости  от  характера  деятельности  субъекта,  оказывающей 
определяющее  влияние  на  состав  и  назначение  целевых  денежных  фондов.  Этот  критерий 
позволяет выделить в сфере финансов предприятий (учреждений, организаций) такие звенья, как 
финансы  предприятий,  функционирующих  на  коммерческих  началах:  финансы  учреждений  и 
организаций,  осуществляющих  некоммерческую  деятельность;  финансы  общественных 
объединений. В страховой сфере, где характер деятельности субъекта предопределяет специфику 
объекта  страхования,  в  качестве  звеньев  выступают:  социальное  страхование,  имущественное  и 
личное  страхование,  страхование  ответственности,  страхование  предпринимательских  рисков.  В 
сфере  государственных  финансов  -  соответственно,  государственный  бюджет,  внебюджетные 
фонды, государственный кредит. 
Сферы  и  звенья  финансовых  отношений  взаимосвязаны,  образуя  в  совокупности  единую 
финансовую систему. 
Разные звенья финансовой системы обслуживают разные виды финансового распределения: 
внутрихозяйственное  -  финансами  предприятий.  внутриотраслевое  -  финансами  предприятий, 
комплексов,  ассоциаций,  межотраслевое  и  межтерриториальное  -  государственным  бюджетом, 
внебюджетными фондами. 
Каждое  звено  финансовой  системы  в  свою  очередь  подразделяется  на  подзвенья  в 
соответствии  с  внутренней  структурой  содержащихся  в  нем  финансовых  взаимосвязей.  Так,  в 
составе  финансов  предприятий,  функционирующих  на  коммерческих  началах,  в  зависимости  от 
отраслевой 
направленности, 
могут 
быть 
вычленены 
финансы 
промышленных, 
сельскохозяйственных,  торговых,  транспортных  предприятий  и  т.д.,  а  в  зависимости  oт  формы 
собственности - финансы государственных предприятий, кооперативных, акционерных, частных и 
др. Отраслевые и экономические особенности предприятий, функционирующих на коммерческих 
началах,  оказывают  существенное  влияние  на  организацию  финансовых  отношений,  состав 
формируемых денежных фондов целевого назначения, порядок их образования и использования. 
 
Список использованной литературы: 
1. Мельников В.Д. Основы финансов. Учебник для экономических специальностей вузов. - Алматы, 2009 г. – 
600 с. 
2. Сембиева Л.М. Учебное пособие по дисциплине  «Финансы»  для экономическихспециальностей.-Астана, 
2011 г.- 292 с. 
3. 3ейнельгабдин  А.Б.   Финансовая  система Казахстана: становление и развитие — Астана, 2008 г.  
4. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы, А., 1997, 2001 год. 
5. Родионова В.М. Финансы. – М.: 1995г. 
 
 

 
 
52 
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ 
ЖОЖ  631.145.001.875 (574) 
Бейсебаев Ш.Т.  Бакирова Л.С.Шәкәрім атындағы СМУ  
 
ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН ӨНДІРУ 
ТЕХНОЛОГИЯСЫ МЕН ТЕХНИКАСЫНА ШОЛУ 
Ауылшаруашылығы  кез келген  мемлекет  экономикасының  маңызды  саласының  бірі  болып 
табылады. Ол адамзатқа өміртіршілігі үшін қажетті – негізгі азық түлік түрлерін және күнделікті 
өмірге қажет пайдалану заттары үшін шикізат береді. Ауылшаруашылығы Қазақстандағы ұлттық 
байлықтың  15%,  қоғамдық  (азақ-түліктің)  ағымды  пайдалану  заттардың  12%  өндіреді. 
Ауылшаруашылығы елдің агроөндірістік кешенінің орталық бөлігі.  
АӨК (агроөндірістік кешен) құрамы үш сфераға бөлінеді. 
Біріншісі  –  ауылшаруашылығы  үшін  өндірістік  күштерді  шығаратын  сала:  трактор  және 
ауылшаруашылық  машиналарды  жасау,  мал  азығы  және  малшаруашылық  машиналарын  жасау, 
мелиоративтік  техника  жасау,  минералды  тыңайтқыштар,  ауылшаруашылығы  құрылыс 
бұйымдарын,  микробиологиялық  және  құрамажем  өнеркәсібі,  ауылшаруашылық  өндірісіне 
қызмет ететін мекемелер.  
Екіншісі – ауылшаруашылық өндірісі (егін шаруашылығы, мал шаруашылығы) және орман 
шаруашылығы.  
Үшіншісі  –  ауылшаруашылық  шикізатын  өңдеу  саласы  –  тамақ,  жеңіл  өнеркәсіп  (зығыр, 
жүнді  алғашқы  өңдеу  мекемелері),  және  ауылшаруашылық  өнімдерін  дайындау,  тасымалдау, 
сақтау, сату салалары. 
Дамыған  елдерде,  соңғы  өнім  алу  үрдісінде  ең  негізгі  рольді  АӨК-нің  үшінші  сферасы 
алады.  Мысалы  АҚШ-та  АӨК  өндірген  өнімінің  73%  шикізатты  өңдеу  және  сату  саласының 
үлесінде, ал ауылшаруашылық сала үлесіне жалпы өнімнің 13% ғана келеді екен.  
АӨК барлық саласының тең дамуы – елдің азық-түлік және шикізатпен тұрақты қамтамасыз 
етілуі кепілі.  
Қазіргі  кезде  осы  үшінші  -  өңдеу  саласының  елімізде  нашар  дамуы,  ауылшаруашылығы 
өндірген өнімнің орасан зор шығынына әкеледі. Мысалы 2009 жылы өндірген көп астықтың 30%, 
көкөністің  40-45%  -  өңдеу  және  сақтау  құрылымдарының  болмауынан  ысырап  болды. 
Ауылшаруашылық  өнімдерін  өңдейтін  салалардың  жабдықтарының  тозуы  76%  жетіп  отыр,  ал 
олардың жабдыққа деген қажеттілігі тек 55-60% ғана орындалады.  
Ауылшаруашылығы  саласының  экстенсивті  даму  мүмкіндігі  шегіне  жетті,  сондықтан 
интенсифті  даму  әдістері,  саланы  дамытудың  тиімді  және  бірегей  тәсілі  болып  саналады.  Бұл 
дегеніміз,  әр  гектардан  жоғарғы  өнім  алу  үшін,  жердің  әр  бірлік  ауданына  еңбек  және 
материалдық  шығынды  көбейту,  сапаны  жақсарту,  еңбек  өнімділігін  арттыру,  өнімнің  бірлігінің 
өзіндік құнын азайту шараларын іске асыру деген сөз. 
Интенсифтендірудің 
 
негізгі 
бағыттары 
болып: 
ауылшаруашылығын 
кешенді 
механикаландыру, 
химияландыру, 
жерді 
суландыру 
(мелиорация), 
ауылшаруашылық 
жұмыстарының энергиялық қуатын арттыру, пайдаланатын өндірістік технологияларды жетілдіру, 
әр саланы терең мамандандыру саналады. 
Елімізде,  жаңа  формацияға  ену  кезеңінде  жүргізілген  реформалар  ауылшаруашылығының 
құлдырауына әкелді. Ірі егін шаруашылықтары, мал шаруашылығы кешендері жекешелендіріліп, 
көп жыл қалыптасқан байла-ныстар, қол жеткен жетістіктер құрдымға кетті. Қайта өрлеу кезінде 
бірталай жетістіктерге жетіп отырмыз. Бірақ шешімін таппаған мәселелер де көп. Соның бірі, ауыл 
шаруашылық  процестерін  кешенді  механикаландыру,  ауылшаруашылық  техникасын  тиімді 
пайдалану, жаңа технологияларды енгізіп, өнімнің сапасын жоғарлату. 
Мұндай 
жетістіктерге 
жету 
тек 
елдің 
Солтүстік 
облыстарындағы 
ірі 
егін 
шаруашылықтарының ғана қолынан келіп отыр. Ал басқа облыстардағы ұсақ шаруашылықтардың 
жаңа технологияны енгізуге, техниканы жаңар-туына мүмкіндіктері жоқ. 
Сапалы және өзіндік құны төмен өнім өндіру үшін заманауи техноло-гиялар мен техниканы 
пайдалану  керек.  Сондай  технологияның  бірі  егін  шаруашылығында  қуатты  тракторлар  мен 
кешенді  агрегаттарды  пайдалану.  Қуаты  аз  тракторлармен    жерді  өңдеу  кезінде  бір 
ауылшаруашылық  машина-сын  сүйреп,  егістік  алқапты  бір  неше  рет  өту  қажет,  ол  топырақтың 
төменгі  қабатының  тығыздалуына,  ылғалдылықты  жоғалтуға,  шаңдануға  әкеледі.  Өнімнің 
сапасына әрине бұл тікелей кері әсер етеді. Ал қуатты трактор, кешенді агрегатты сүйреп, бірнеше 

 
 
53 
операцияны  бір  ретте  орындайды.  Бұл  дақыл  өсіп  -  өнетін  топырақтың  айтылған  қасиеттерін 
бұзбауға,  егін  егу  немесе  оны  ору  уақытын  азайтуға,  өнім  сапасын  жақсартуға  мүмкіндік 
тудырады. Қазіргі, шет елдік егін ору комбайндары бірнеше операцияларды бір сәтте орындайды. 
Мысалы,  бұрынғы  технология  бойынша  алдымен  егінді  орып  дестеге  түсіру,  оны  жинау, 
бастыру,соңынан  сабанды  алқаптан  әкету  операциялары,  жоғарыда  айтылған  топырақтың 
қасиеттерінің  төмендеуіне,  артық  жанар-жағармай  шығынына,  артық  еңбек  шығынына,  өнімнің 
шығынына  әкелетін.  Ал,  қазіргі  Солтүстік  Қазақстанда  пайдаланылатын  Канадалық 
комбайндардың өнімділіктері өте жоғары, олар сабанның өзін турап, егін алқабына қайта шашып 
кетеді  және  бидайды  бастыру  технологиясы  да  дәннің  үгітілуін  болдырмайды.  Нәтижесінде 
алынатын астық сапасы да арта түседі. 
Техниканы  тиімді  пайдаланудың  тағы  бір  жолы  –  бұл  мамандан-  дырылған, 
орталықтандырылған  машина-трактор  парктерін  құру.  Бұл  модельді  Ресей  ғалымдары  ұсынып 
отыр.  Әрине  бұл  30-шы  жылдардағы  МТС-терге  ұқсас,  бірақ  тиімділігі  өте  көп.  Қазіргі  кезде 
елімізде  4  мыңнан  астам  мал  азығын  оруға  арналған  шетелдік  «Класс»,  «Нью-Хиланд»,  «Кейс», 
«Джон-Дир»  фирмаларының  комбайндары  жұмыс  істеуде.  Оларды  экономикалық  жағдайлары 
жақсы  кәсіпорындар,  холдингтер,  инвесторлар  сатып  алуда.  Өйткені  аталған  техниканың 
сенімділіктері өте жоғары, өнім-ділігі 3-4 есе артық және пайдалануға қолайлы (комфортты).  
Елімізде, 
соңғы 
жылдары, 
лизенгіге 
техника 
сатып 
алу, 
жеке 
бизнестің 
ауылшаруашылығына  бет  бұруы,  жаңа  технологияны  игеруі,  ауылшаруа-шылық  ұсақ 
мекемелердің  жарақтануын  жақсартуға  қолайлы  жағдай  туғызып  отыр.  Иновациялық  жобалар 
қолға алынып жатыр. Бәсекелестікке сай, сапалы өнім шығару үшін материалдық базаны жақсарту 
қажет. Жоғарыда айтылғандай Агро өнеркәсіп кешенінің - ауылшаруашылық, шикізат өңдеу және 
машина жасау, тыңайтқыштарды өндіру салаларын бірге жетілдіру керек. Ал иновацияның негізі, 
бұл ауылшаруашылық ғылымын өркениетті елдердің деңгейіне жеткізу.  
Иновациялық іс-әрекет үш құрам бөліктен тұрады: 
а) ғылыми зерттеулер 
б)  аяқталған  ғылыми-зерттеу,  тәжірибе  -  конструкторлық,  технология-лық  жұмыстарды 
иновациялық жоба дәрежесіне жеткізу (дайын өнім, товар, технология т.б). 
с)  дайын  иновациялық  жобаларды,  өнім  өндіру  технологияларын  үйрену  немесе  өндіріске 
енгізу.  
Ауылшаруашылық товар өндірушілер арасында – идея, технология, иновациялық жобаларды 
енгізу  барысында  бәсекелестік  (жарысу)  туған  кезде  ғана  еліміздің  ауылшаруашылық  өндірісі 
тұрақты экономикалық дамуға қол жеткізеді.  
 
ЖӨЖ 635.6 : 581.1. 04 
Сейлгазина С.М., Ахметова А.А., Гребнева А.Н., Ахметов Н.А. 
Шәкәрім атындағы СМУ 
 
ДӘНДІ БҰРШАҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ӨНІП ШЫҒУЫНА  ЖӘНЕ ӨНІМДІЛІГІНЕ 
ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫҢ ӘСЕРІ 
   
 
В данной статье описывается  влияние  удобрений на полевую  всхожесть и урожайность  
бобовых культур. Также рассматривается способы, сроки, доз внесения удобрения. 
This  artick    describes  the  effect  of    fertilizer  on  the    vield  and  the  similarity  field  of    leguminous 
plants. Also  discusses  how  to  timing of  doses  for  fertilizer.   
Кез-келген  ауыл  шаруашылығы  дақылдарының  өнімін  жоғарылату  мен  сапасын  жақсартудың 
басты шарттарының бірі — топырақтың құнарлылығын арттыру болып табылады.  Бұл — топырақтағы 
жылжымалы  қоректік  заттардың  мөлшерін  молайту  деген  сөз.  Егістікке  қолданылған  әртүрлі 
тыңайтқыштар  топырақтың  минералды  және  органикалық  құрамымен  әрекеттеседі.  Олармен 
өсімдіктердің  тамырлары  және  әртүрлі  микрофлоралар  қоректенеді.    Тыңайтқыштардың  әртүрлі 
мөлшерде қолданылуы топырақтағы  қоректік  элементтердің  (азот,  фосфор  және  калий  т.б.)  көбеюіне 
әкеп соқтырады. Екінші жағынан, өсімдіктердің қоректенуіне байланысты топырақтағы қоры кеміп те 
отырады. 
Сондықтан  топырақ  құнарлығын  анықтайтын  қоректік  элементтердің  мөлшерін  қадағалау  — 
өсімдіктердің  қоректену  ерекшеліктерін  анықтауымызға  мүмкіндік  береді.  Өсімдіктер  дамуында 
қоректік  заттарды  үнемі,  үздіксіз  пайдаланады.  Сол  себепті,  топырақтағы  қоректік  заттардың  өзгеру 
заңдылығын қадағалаудың маңызы зор. Өйткені, дәнді бұршақ дақылдары өзінің даму кезеңдерінде 
топырақтағы  қоректік  заттарды  әртүрлі  дәрежеде  пайдаланады.  Мұның  өзі  —  олардың  даму 

 
 
54 
сатыларын  да  тыңайтқыштарды  қандай  мөлшерде,  мерзімде  қолдануға  болатындығын  кадағалауға 
мүмкіншілік жасайды. 
  Бұршақ  тұқымдас  дақылдар  –  жан-жануарлар    үшін  жақсы  азық.  Президент  Жолдауында 
аграрлық секторда  мал шаруашылығын дамыту бойынша теңдессіз жоба жүзеге асырылады деп 
айтылған. Біздің елімізде дәнді бұршақ дақылдарына  тыңайтқыштарды  қолдану өнімді 2-5 ц/га 
және жоғары көтереді. 
Бұршақ  тұқымдас  дақылдарды  егуді  жоғары  сапалы  тұқыммен 
аймаққа  оңтайлы  мерзімде  өткізген  жөн:  нут  үшін  -  10-20  мамырда,  асбұршақ  үшін  -  15-31 
мамырда.  Бұршаққа    тыңайтқышты  енгізгенде  оның  өнімі  ғана  көтерілмейді,    сонымен  қатар 
өнімнің  сапасы    жақсарады,  өйткені  бұл  дақыл  белок  өндірісінде  маңызды  рөл  атқарады.  Бұл 
дақылдардың ерекшелігі,  тұқымдарында, сабақтарында және жапырақтарында ақуыздың жоғары 
мөлшерде болуы. 
Жүргізілген  тәжірибе    бойынша    бұршақ  тұқымдастардың  ішінде:  соя  (қытайбұршақ),  нут 
(ноқат),  горох  (асбұршақ)  дақылдары  зерттелді.  Оларға  зерттеу  мақсаты  бойынша  аммиак  
селитрасы  ,  суперфосфат  және  калий  тұзы  ерітіндісі    пайдаланылды.  Тәжірибе  4  мамырдан 
басталды.  Ол    бойынша  3  дақыл  бірдей  3  жәшікке  егілді.  1  жәшікке  5-тен  15-ке  дейін  4-6  см 
тереңдікте егілді. Вегетация  кезеңінде  қажетінше  минералды  ерітіндімен  ылғалдандырдық. Ол 
үшін    3  литр    дистелденген  суға    100  г  тыңайтқышты    салдық.  Тәжірибе  3  рет  қайталанады. 
Жәшіктер белгіленіп қойылды. Әрбір күн бақыланып отырылды. Ең бірінші нәтижесі  PN топырақ 
бетіне  тез  шықты.  P-    тез  гүлденуіне  жақсы  әсер  етті.    Фосфор  өсімдікке  көп  мөлшерде  қысқа  
мерзім  ішінде  гүлдеуден-толық  пісу  кезеңіне  дейін  сіңіріледі.  Осы  кезеңде  өсімдік  60-62% 
фосфорды сіңіреді. Өсімдікке фосфордың  көп мөлшері  шығу фазасында ұлғаяды, гүлдеу кезінде  
мөлшері азаяды, тұқым түзу фазасында  қайтадан көбейеді. Калий азот пен фосфорға  қарағанда  
вегетацияның    ерте  фазаларында  интенситвті  түрде  сіңіреді.  Калий  мөлшері    тұқымы  мен 
сабанында  бірдей болады. Ол жетіспеген жағдайда өсімдіктің өсуі баяулайды,  тамыр жүйесінің 
дамуы бұзылады. 
Толық минералды тыңайтқыштарды  қолданып өсірілген ноқат, қытайбұршақ және асбұршақ 
өсімдіктері  және    тыңайтқышсыз    бақылау  нұсқасында    өсірілген  особтар  арасындағы  
айырмашылық  орасан зор. Тыңайтқышты  пайдаланылған  өсімдіктердің сабақтарында  бұршақ 
саны  көбірек  болып  келеді.  Дәндері  және  дәннің  түсімділігі  де  жоғары.  Оны  1  кестеден    көруге 
болады. 
 
 Кесте 1. 
Бұршақ дақылдарының өнімі және құрылымы 
Құрылымы 
Тыңайтқыш 
1 өс.массасы 
(грамм) 
с.қ.тамыры 
грамм) 
Жапырағы 
(грамм) 
 
бұршақ, 
(саны) 
тұқым 
(саны) 
тұқым 
массасы 
(грамм) 
ноқат 
бақылау 
555 
143 
79 
7 
15 
3.9 
NPK 
616 
185 
101 
8 
22 
4.9 
қытайбұршақ 
бақылау 
634 
186 
116 
14 
32 
7.8 
NPK 
702 
217 
138 
17 
38 
9.3 
асбұршақ 
бақылау 
558 
199 
163 
6 
37 
4.6 
NPK 
685 
226 
185 
8 
47 
6.1 
Жоғарыда  айтылғандар  бойынша  барлық  дәндібұршақ  дақылдары  бойынша,  ноқат, 
қытайбұршақ және асбұршаққа енгізілген азоттық тыңайтқыштарға әсершіл келеді, бұны барлық 
өсімдіктің, тамырдың және жапырақтың өнімділігінен және соңында дән түсімділігінен байқауға 
болады. 

 
 
55 
Азот  өсімдікке  ұзақ мерзімде  шығуы және толық  пісуі кезеңінде, оның ең көп мөлшері   
бүрленуден-  тұқым  түзілуі  кезіне    дейін  сіңріледі.    Гүлдеу-тұқым  түзілу  кезінде  37-40%  азотты 
сіңіреді. Гүлдеу кезеңінен кейін азот мөлшері азаяды. 
  . Минералды тыңайтқыштарға  асбұршақтың сезімталдығы  жоғары. Тыңайтқыштың әсері 
физикалық және химиялық топырақтың құрамына, оның ылғалдылығына, тыңайтқыштарды енгізу 
мөлшері  мен  тәсілдеріне    байланысты.  Топырақтан  өсімдікке    қоректік  заттар  барлық  
вегетациялық кезеңде түседі. Гүлдеу кезінде дақыл 30-38% азот, 60-64% фосфор және  40-53%% 
калийді сіңіреді. 
 
 
Қорыта  келгенде,  дәнді  бұршақ  дақылдарына  тыңайтқыштардың  маңызы  зор.  Себебі  
бұршақ  дақылдарының  өнімін  жоғарылатады,  сапасын  жақсартады  және  топырақ  құнарлығын 
арттырады. Дәндібұршақты дақылдардың түсіміне минералды тыңайтқыштар және әсіресе толық 
минералды тыңайтқыштар – NPK жағымды әсер етеді.  Бақылау нұсқасындағы 1 өсімдіктің тұқым 
массасының  –  түсімділігі,  тыңайтылмаған  және  тыңайтылған  нұсқада  ноқат  бойынша    -3,9  және 
4,9, қытайбұршақ бойынша -7,8 және 9,3 және пелюшка бойынша  -76 4,6 және 6,1. 
 
Әдебиеттер: 
1.Бондар, Г.В. Зернобобовые культуры./Г.В. Бондар, Г.Т. Лавриненко// М.: Колос, 1977.-256с. 
2. Вишнякова, М.А. Горох, фасоль, бобы./M.A. Вишнякова, И.И. Яньков, С.В. Булынцев и др.//СПб.: 
ООО «Диамант», «Агропромиздат», 2001. -224 с. 
3.  Гольдварт,  Б.А.  Горох,  чина,  нут/Б.А.  Гольдварт//.:  Элиста,  Калмгосиз-дат,  1964.-28  с. 
 
4. Исаев, А.П. Зернобобовые культуры в интенсивном земледелии/В .П. Орлов, А.П. Исаев, С.И. Лосев и др. 
М.: Агропромиздат, 1986. - 206 с. 
 
УДК 635.657:636.52/.58.085 
Сейлгазина С.М., Тастекеев Б.М., Джаманова Г.И., Койгельдина А.Е. 
Семипалатинский государственный университет имени Шакарима 
 
ВЛИЯНИЕ ЗЕРНА НУТА ПРИ ЕГО ДОБАВЛЕНИИ В КОРМОВОЙ РАЦИОН 
БРОЙЛЕРНЫХ ЦЫПЛЯТ 
 
Қазіргі уақытта ҚР-да өсімдік ақуызының азықөндірісінде тапшы болуы, оның азықтарда 
жетіспеуімен  түсіндіріледі.  Бұл  мәселені  шешу  үшін  ауыл  шаруашылық  малдары  мен 
құстарының  азықтану  рационында  өсімдік  ақуызын  бұршақ  дақылдары  арқылы,  оның  ішінде 
алдыңғы қатарлы орындарды алатын азықтық дақыл – нутпен толтыруға болады. 
At present, the RK issue of plant protein in feed production are largely due to the lack of it in the 
feed.allow  the  protein  can  be  a  problem  by  adding  to  the  diet  of  animals  or  birds  of  vegetable  protein 
from legumes,  including theleading role belongs to the aft chick feed. 
В настоящее время в РК проблемы растительного белка в кормопроизводстве в значительной 
мере  обусловлены  недостатком  его  в  кормах  получаемых  с  сенокосных  и  пастбищных  угодий. 
Разрешить  белковую  проблему  можно  путем  добавления  в  рацион    животных  или  птиц 
растительного  белка  за  счет  бобовых  культур,  среди  которых  ведущее  место  принадлежит 
кормовому нуту.  
Нут  -  является источником высококачественного белка, который содержит в своём составе 
более восьмидесяти питательных веществ. 
Нут  является  незаменимым  источником  понижающего  уровень  холестерина  волокна,  как 
большинство других бобов. Научно доказано, что употребление бобов, в частности нута, серьезно 
сокращает  риск  возникновения  сердечно-сосудистых  заболеваний  и  их  серьезных  последствий, 
таких как инсульты и инфаркты, он стабилизирует уровень сахара в крови. 
Это  превосходный  источник  минералов,  а  именно  молибдена,  который  является 
обязательным компонентом фермента, ответственного за нейтрализацию вредных консервантов. 
Нут  -  превосходный  источник  железа  и  марганца,  минерала,  который  является  составной 

жүктеу/скачать 6,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: