УДК 392.81  Традиционная народная пища как объект изучения этнокультурных процессов

 

302 

Артикбаев О.С., ИИ АН РУз. Ташкент, Узбекистан 

 

  Исследование этнокультурных процессов является одной из  малоизученных тем на 

сегодняшний  период  и  входит  в  ряд  актуальных  проблем  науки  этнологии,    область 

которой  охватывает  вопросы  этноса  и  связанные  с  ним  процессы  вплоть  до  культуры 

народностей. По тематике этнокультурных процессов, этнических связей в свое время был 

проведен  ряд  индивидуальных  и  комплексных  научных  исследований  такими  учеными 

как  С.М.Абрамзон,  Б.А.Литвинский,  Т.А.Жданко,  С.С.Губаева,  К.Ш.Шаниязов, 

У.Х.Шолекенов, Р.Г.Мукминова, С.Мадуманов, У.С.Абдуллаев

9

.  

Исследование  этнокультурных  процессов  проводится,  в  основном,  по  трем 

направлениям – в области хозяйственной, материальной и духовной культуры, поскольку 

именно в них отмечается явное проявление конкретно выраженных локальных вариантов. 

Таковой  является    одна  из  составных  частей  материальной  культуры  –  традиционная 

народная пища как одна из важных объектов в изучении этнокультурных процессов. Как 

известно, традиционная пища не только свидетельствует о социальном, экономическом и 

духовном  положении  народа,  а  также  определяет  критерий  этнокультурных  связей  

различных этнических групп и народностей данного региона. Наряду с этим особенности 

традиционной  народной  пищи  определяются  влиянием  образа  жизни,  традиций, 

хозяйственно-культурных  направлений  развития  народа,    географической  среды  и 

климатических условий проживаемого региона. 

Как и другие элементы материальной культуры, традиционная пища этносов, а также 

виды  и  характер  употребляемой  ими  продовольственной  продукции,  с  одной  стороны, 

находятся под влиянием природных и хозяйственных особенностей региона,  а с другой – 

определяются  своеобразными элементами культуры местных и других этнических групп. 

Например,  издавна  отличалась  пища  оседлых  земледельцев  и  ремесленников  от  еды 

полукочевых скотоводческих племен. 

Приведенные  нами  выше  факты  свидетельствуют  об  актуальности  исследований 

традиционной народной пищи и их значении в освещении культурной жизни различных 

этносов  региона,  а  также  в  выявлении  общности  и  отличий  между  ними  в  ходе 

исторического  развития  как  отдельной  области,  так  и  крупного  многонационального 

региона. Целесообразно в этой связи рассмотреть более конкретно эти аспекты на примере 

определенного региона.  

В данной статье поставлена цель изучения проявлений этнокультурных взаимосвязей 

между  оседлым  узбекским  этносом  и  полукочевыми  казахскими  этническими  группами, 

проживающими  в  Ташкентском  оазисе,  который  издавна  считается  зоной  культурных 

связей этносов с двумя различными хозяйственными направлениями.  

Из  истории  хорошо  известно,  что  народная  пища  всегда  была  тесно  связана  с  его 

хозяйственным  направлением.  В  частности,  следует  отметить  факт,  что  пища  оседлого 

населения  Ташкентского  оазиса  изготовлялась,  главным  образом,  из  земледельческой 

                                                 

9

  Подр.  см.:  Абромзон  С.М.  Киргизы  и  их  этногенетические  и  историко-культурные  связи.  Фрунзе,  1990; 

Литвинский  Б.А.  Этногенетические  процессы  в  раннесредневековой  Фергане  //  Проблемы  археологии 

Евразии  и  Северной  Америки.  М.,  1977.  С.171-179;  Жданко  Т.А.  К  вопросу  о  внутрирегиональных 

этнокультурных  связях  народов  Средней  Азии  и  Казахстана  в  позднефеодальный  период  //  Проблемы 

современной  тюркологии.    Алма-Ата,  1980.  С.303-309;  Шаниязов  К.Ш.  Этнокультурные  связи  узбеков  с 

другими  тюрко-язычными  народами  Средней  Азии  и  Казахстана  //  Проблемы  современной  тюркологии. 

Наука. Алма-Ата, 1980. С.358-361; Губаева С.С. Население Ферганской долины в конце XIX – начале XX вв 

(этнокультурные  процессы).  Т.,  1991;  Шолекенов  У.Х.  Казахи  низовьев  Амударьи.  К  истории 

взаимоотношений  народов  Каракалпакии  в  XVIII  –  начале  XX  вв.  Ташкент:  Фан,  1966;  Мукминова  Р.Г. 

Этнокультурные  связи  жителей  казахстанских  степей  и  Мавераннахра  //  Каз  У  хабаршысы  №  2. 

.Университет.  Алма-Ата,  2002;  Мадуманов  С.  Взаимоотношения  казахов  с  другими  соседними  народами 

Центральной  Азии  в  XVIII  –  начале  XX  вв.  Алма-Ата,  1995;  Абдуллаев  У.С.  Фарғона  водийсида 

этнослараро жараѐнлар (XIX  аср – XX аср бошлари). Т., 2005. 

 

303 

продукции,  а  полукочевых  этнических  групп  –  большей  частью  из  мясомолочных 

продуктов. 

Среди  пищи  оседлого  населения  особое  место  занимает  еда,  изготовляемая  из 

зерновых  культур  и  муки,  так  как  овсяная,  кукурузная,  мука  считалась  основным 

продуктом  в  изготовлении  многих  видов  блюд.  Также  из  них  пекли  различные  виды 

хлебных изделий. Хлеб выпекали, в основном, в специальных глиняных печах – тандырах. 

По  своей  форме  тандыры  у  населения  Ташкентского  оазиса,  хоть  и  имели  одинаковую 

форму, но различались своими размерами и  материалом  изготовления. Размеры тандыра 

зависели от  объема семьи, т.е. количества ее членов. В настоящее  время, как и в начале 

XX  в.,  в  Ташкентском  оазисе  тандыры  строят  высотой  в  1–1,2  м.  от  земли,  в  расчете  на 

рост  пекущего  хлеб  человека

10

.  Строить  тандыры  таким  способом  казахи  Чиназского 

района переняли от местного узбекского населения в 1930 гг.

11

 До этого времени хлеб из 

пшеничной муки казахи выпекали на стенах очагов или путем закапывания теста в золу, 

т.е.  использовались  традиционные  методы;  выпеченный  этим  способом  хлеб  называли 

«кумма».  Также  у  них  был  распространен  метод  выпечки  хлеба  на  сковороде,  его 

называли  «табанон»

12

.  Населении  Южного  Казахстана,  также  как  и  узбеки  и  уйгуры, 

пекли  хлеб  в  тандырах

13

.  Такое  сходство  объясняется,  во-первых,  влиянием  торговых  и 

этнокультурных  связей,  существовавших  между  полукочевыми  скотоводческими 

племенами  и  оседлыми  земледельцами,  а  во-вторых,  близостью  расположения 

скотоводческого населения к местам проживания оседлого населения. 

Одной  из  древних  разновидностей  хлеба  являются  кукурузные  лепешки,  которые 

также были любимым продуктом питания узбеков, казахов, таджиков и других народов в 

годы  экономических  кризисов.  Кукурузный  хлеб  больше  употреблялся  бедными  слоями 

населения, по этой причине его часто назвали «хлебом бедняков»

14

. 

В  прошлом  среди  скотоводческих  народов  был  широко  распространен  метод 

выпечки разных видов хлеба в казане, и это тесно связано с их кочующим образом жизни. 

Выпеченные в казане виды хлеба – «чавати», «котирма», «чалпак», «чузма», «катлама» – 

были широко распространены среди населения рассматриваемого периода (на протяжении 

XX в.). Методы изготовления этих разновидностей хлеба были схожи у узбеков, казахов, 

таджиков и других этнических общностей и характерным являлось, что отдельные сорта 

выпекались  в  сухом,  а  другие  –  в  предварительно  вымазанном  маслом  казане  или  же  в 

масле.  Однако  важно  отметить,  что  в  названиях  этих  лепешек  у  различных  народов 

наблюдались различия. Так, например, чалпак (у узбеков) у казахов называется «шалпак». 

Некоторые  виды  мучных  изделий  изготовлялись  специально  по  случаю  праздников.  У 

узбеков, казахов и других народностей регоиона на торжества пекли «катлама» (слоеные 

смазанные  маслом  лепешки),  «чузма»  (тоненькие  лепешки,  выпеченные  в  слабо 

обмазанном маслом казане), «бугурсаки» (колобки, пожаренные в масле). У казахов было 

принято для  гостя испекать   « бугурсак» 

15

. Обычай изготовления этих мучных блюд на 

торжества  или  поминки  у  узбеков,  казахов,  киргизов,  таджиков      других  народностей 

является одной из их общих сторон. Распространенным видом также считались «катырма» 

(сухие,  т.е.  испеченные  практически  без  масла  тоненькие  лепешки),  которые  пекли  при 

                                                 

10

 Об устройстве и установке тандыров подр.см.: Малицкий Н.Г. Этнографические очерки. Узбекское 

население Той-тюбинского района. 1928. УЗЦГА, ф.2231, оп.1, д.299, с.31-32; Шишов А. Сарты. Этнография 

// Сборник материалов для статистики Сырдарьинской области. Вып.XI. Ч.1. Ташкент, 1904. С56-157; 

Шониязов К.Ш. Узбек-карлуки. С.126-127; Шониезов К.Ш. О традиционной пище узбеков // 

Этнорафическое изучение быта и культуры узбеков. Т., 1972. С.98-99. 

11

 Полевые записи. 2005 й. Буролқиев Шилқибой. Чинозский район, Собир Раҳимов ш/х, махалля қозоқ 

овул.  

12

 Подр.см.: Культура и быт казахского колхозного аула. Алма-Ата, 1967. С.135. 

13

 Народы мира. Народы Средней Азии и Казахстана. Т.III. М., 1963. С.427. 

14

 О способах изготовления хлеба подр.см.: Махкамов Г.М., Погосянц А.И., Свинин С.Н. Узбекские 

лепешки. Т., 1961. С.32; Жабборов И.М. Ўзбек халқи этнографияси. Т., 1994. С.159-161. 

15

 Культура и быт казахского колхозного аула…С.137-138. 

 

304 

неимении  хлеба  и  наличии  малого  количества  муки.  Лепешки,  изготовленные  таким 

способом  назывались  у  турков  Ферганской  долины  «чевател»,  кураминцев  –  «юкма», 

кипчаков – «юпка»

16

. 

Наряду с хлебом и хлебными изделиями из муки также готовили различные блюда, 

густые  и  жидкие:  «атала»,  «чучвара»,  «манти»,  «лагман»,,  «норин»,  «угра  (упоши)»  и 

«шилпилдак»

17

.  В  регионах  Южного  Казахстана  шилпилдак  называют  «кулшетай»

18

,  а  у 

узбеков  Самарканда  –  «майкуча»

19

.  Это  блюдо  считается  широко  распространенным  у 

местного населения. Кроме этих блюд любимым является национальное казахское блюдо 

«беш-бармак», изготовляемое из теста и мяса. Беш-бармак считался едой скотоводческих 

племен,  но  в  результате  установления  этнокультурных  связей  между  оседлыми  и 

кочевыми племенами он распространился и среди первых. 

Беш-бармак  также  входит  в  меню  киргизов  и  туркмен.  В  способах  подачи  этого 

блюда  имеются  определенные  различия.  Например,  его  можно  подавать  вместе  с 

бульоном, также и в густом виде, а бульон давать отдельно. 

Особое  место  среди  пищи  оседлого  и  полукочевого  населения  в  начале  XX  в. 

занимали блюда из риса. 

В  результате  коллективизации,  проведенной  в  годы  советской  власти  казахские 

этнические  группы,  занимавшиеся  скотоводчеством  «кура-яйлов»,  перешли  на 

земледелие,  вследствие  обогатился  рацион  их  блюд  за  счет  изготовления 

распространенной у оседлого населения видов блюд: «атала», «гужа», «угра», «мастава», 

«машхурда», «машкичири (машава»), «шавля», «палов»(плов) и другие.   

Блюдо,  известное  под  названием  «палов»  или  «ош»

20

  изготовлялось  несколькими 

способами

21

  и  имело  несколько  разновидностей.  Праздники,  свадьбы  и  другие 

торжественные мероприятия, а также поминки не проходили без подачи плова. Это блюдо 

является широко распространенным и одним из излюбленных и среди казахских народов 

Ташкентского  оазиса,  которые  также  на  свадьбах  и  торжествах  готовят  плов  и  угощают 

им  большое  количество  народа  рано  утром  или  в  обеденное  время.  Разница  плова  у 

узбеков  и  казахов  состоит  в  том,  что  последние  употребляют  больше  мяса  при  его 

изготовлении. Также у казахов для уважаемых гостей специально подают беш-бармак. 

С  переселением  на  территорию  Ташкентского  оазиса  славянских  народов  им  были 

привезены новые виды овощей, такие как картофель, помидор, капуста. Однако на первых 

порах  местное  население,  называя  эти  овощи  «пищей  кафиров»  (иноверцев),  «русской 

едой»,  не  употребляло  их  в  пищу.  Но  впоследствии  эти  культуры  стали  выращивать  и 

местные  земледельцы,  в  результате  чего  обогатился  и  рацион  блюд  у  населения.  

Например,  раньше  блюдо  «ковурдак»  (кавардак)  у  казахов  приготавливался  из    печени, 

сердца животного с использованием его же жира

22

, а у узбеков в эту еду кладут баранину, 

хлебные  доли  и  готовят  на  бараньем  жире

23

.  Теперь  же  в  кавардак  невозможно 

представить без картошки, различных овощей и приправ. Это свидетельствует о том, что 

этнокультурные  процессы  происходили  в  XIX  в.  не  только  среди  тюркских  народов  на 

территории  Средней  Азии,  они  также  характеризуются  приходом  сюда  славянских 

народностей, проникновением их культуры, в частности, продуктов питания, пищи, что в 

определенной степени пополнило и изменило рацион местных блюд. 

                                                 

16

 Абдуллаев У.С. Фарғона водийсида этнослараро жараѐнлар. Т., 2005. С.124. 

17

 Дала ѐзуви. В некоторых кишлаках Ташкентского вилоята это блюдо также называют «шапалок». 

18

 Народы Средней Азии и Казахстана… С.427.  

19

 Шониязов К.Ш. О традиционной пище узбеков… С.102. 

20

 Бердыев С.М. Происхождение и распространение плова (К вопросу об этнических истоках и элементах 

культуры) // Этническая история и традиционная культура народов Средней Азии и Казахстана. Нукус, 

1989. С.150-161. 

21

 Махмудов К. Узбекский плов. Т., 1979. С.3-97; он же: Пловы на любой вкус. Т., 1979. 

22

 Народы Средней Азии и Казахстана… С..428.  

23

 Маев Н.А. Азиатский Ташкент. Материалы для статистики Туркестанского края. 1876. С.273. 

 

305 

Мясо и мясные изделия занимали важное место среди продуктов питания населения. 

В  особенности  у  народов  с  традиционным  скотоводческим  хозяйством  они  вместе  с 

молочными продуктами употреблялись в большей степени. Например, из головы, копыт и 

внутренних  органов  быка  или  овцы  также  готовилось  множество  различных  пищевых 

продукты

24

. В их числе хорошо известны такие блюда, как «хасып», «кала шурпа», «казы-

карта»,  а  в  дальнейшем  они  стали  излюбленной  пищей  и  у  оседлого  населения.  Также 

важно  отметить,  что  блюдо,  изготовленное  из  бараньей  головы,  ценится  на  торжествах 

узбеков, казахов, таджиков, уйгур, киргизов и др.  

Традиция  изготовления  различных  молочных  блюд  широко  распространилась  у 

оседлого и кочевого населения. Употреблялось коровье и козье молоко и в сыром виде. У 

узбеков,  казахов,  таджиков,  киргизов  и  других  народов  из  первого  молока  родившей 

коровы,  овцы,  что  называют  «огыз»  готовится  несколько  видов  жидкой  и  густой  пищи: 

«паллла», «долама», «каганак-угыз»

25

. В научной литературе имеются сведения о том, что 

помимо этих блюд среднеазиатские народы из молока изготовляли «каймак» (снимая жир 

с сырого молока) (сливки), сметану, кефир, сливочное масло,  «сузьму»  (кислый творог), 

творог,  айран  (разбавленная  водой  сузьма),    «курт  (куртоба)»  (подсушенные,  солѐные 

шарики  из  сузьмы)

26

.  Судя  по  данным  источников  существовали  некоторые  различия 

между  технологиями  изготовления  этих  продуктов  у  кочевого  и  оседлого  населения,  но 

все  молочные  блюда  занимали  одно  из  основных  положений  в  рационе  оседлого 

населения. А это еще раз подтверждает факт развития этнокультурных отношений между 

кочевым и оседлым населением с древнейших времен.  

Выше  на  основании  некоторых  примеров,  касающихся  традиционной  народной 

пищи  оседлых  и  кочевых  народов  (узбеков  и  казахов),  мы  обратили  внимание  на  то 

обстоятельство, что изучение истории и особенностей национальных блюд играет важную 

роль в исследовании этнокультурных процессов, поскольку определенные традиционные 

блюда этносов, в сравнении с другими сторонами материальной культуры, относительно 

ярче сохранили в себе этнические особенности народа. 

Подводя  итоги  можно  отметить,  что  в  Ташкентском  оазисе,  как  регионе 

этнокультурного  взаимодействия  населения  с  оседлым  и  кочевым  образами  жизни, 

наблюдается усиление торговых и культурных отношений между народами и вследствие 

единой  территории,  проникновения  соседских  традиций  между  ними  наблюдается 

обогащение состава традиционной народной пищи. 

 

ҼОЖ 330.41 

Қазақстан Республикасының демографиялық дамуы туралы  

Асылбеков М.Х., ҚР ҰҒА, Алматы қ. 

 

Егемендіктің  алғашқы  жылдары  кезінде  үрдіс  алған  демографиялық  дағдарыстың 

ең  ауыр  нҽтижесі  –  Қазақстан  халқы  1989-1999  жылдар  аралығында  1,5  млн-нан  астам 

адамға,  яғни  8,2%  азайды,  халық  саны  азаюы  2002  жылға  (қоса  есептегенде)  созылып, 

2003 жылдан бастап аз да болса ҿсе бастады. 2007 жылдың басында 15 млн 394 мыңнан аз 

ғана асты. Бұл жағдайдың негізгі себебі тек 1991-1999 жж. арасында сыртқа кеткен кҿші-

қон  нҽтижесінде  Республика  халқы  1  млн  854  мыңнан  астам  адамға  кеміді.  Соның 

нҽтижесінде  Қазақстан  Республикасы  халқының  жалпы  саны  ҽлі  де  1989  ж.  деңгейіне 

                                                 

24

 Подр.см.: Шониязов К.Ш., Исмоилов Х.И. Этно-географические очерки материальной………С.114-115; 

Культура и быт казахского оазиса… С.134. 

25

 Пещерева Е.М. Ягнобские этнографические материалы. Душанбе, 1976. С.21; Андреев С.М. Таджики 

долины Хуф (верховья Аму-Дарьи). Вып.1. Сталинабад, 1958. С.49. 

26

 Культура и быт казахского колхозного аула… С.130-132; Шониязов К.Ш., Исмоилов Х.И. Этнические 

очерки материальной культуры таджиков верховьев Зарафшана. Душанбе, 1973. С.156-159; Айтбоев М.Т. 

Пища киргизов XIX – начала XX вв. // Известия АН Киргизской ССР. Общественные Науки. Т.V. Вып.1. 

1963. С.13-16; Малицкий Н.Г. Казахи. ЦГА РУз, ф.2231, оп.1, д.49. С.53-54. 

 

306 

(16,5 млн) жете қойған жоқ. Сыртқа кеткендердің басым кҿпшілігі ҿз тарихи отандарына 

қайта оралғандар еді, олардың ішінде тек 1993-1998 жж. – 1 млн астам шығыс славяндар 

(орыс, украин, беларус), 400 мыңға жуық немістер болды [1]. 

Бұл кҿші-қон толқындары Қазақстан халқының ұлттық құрамына күшті ҽсер етіп, 

олардың  үлестік  ара  салмағын  күрделі  түрде  ҿзгертіп  жіберді.  Қазақтар  1939-1989 

жылдардан  кейін,  алғашқы  рет  1999  ж.  ҿз  Отанында  кҿпшілікке  айналып,  53,4  пайызға 

жетті, бұрын басым болған орыстардың үлесі 30,0%-ға тоқтап, тҿмендей түсті. 

2007 ж. басында Қазақстан халқының ұлттық құрамы тҿмендегідей болды: қазақтар 

9,1 млн-нан асып, үлесі 58,6%-ға жетті (1989 ж. – 6 млн 496,8 мың, яғни 40,1%, ал 1999 ж. 

– 7 млн 985 мың, яғни 53,4%); орыстар – 3 млн 945,1 мың – 25,6% (1989 ж. – 6 млн 062 

мың – 37,4%, 1999 ж. – 4 млн 479,6 мың – 29,9%), украиндар – 440,5 мың – 2,86% (1989 ж. 

– 875,6 мың – 5,4%, 1999 ж. – 547,0 мың – 3,6%); ҿзбектер – 439,6 мың – 2,85% (1989 ж. – 

2,0%, 1999 ж. 370,6 мың – 2,48%), ұйғырлар – 233,2 мың – 1,5% (1989 ж. – 181,5 мың – 

1,1%, 1999 ж. – 210,3 мың – 1,4%); немістер  – 222,3 мың – 1,4% (1989 ж. – 946,8 мың – 

5,8%,  1999  ж.  –  353,4  мың  –  2,3%).  Осы  1989-2007  жж.  арасында  Республика  халқы 

құрамында қазақтардың үлесі 18,5%-ға ҿссе, орыстардың үлесі – 11,8%, украиндардың – 

2,6%,  немістердің  –  4,4%-ға  тҿмендеді.  Енді,  яғни    қазіргі  жағдайда  жҽне  болашақта 

Республика халқының ҿсіп-ҿнуі, яғни табиғи ҿсімі мен кҿші-қон сияқты оның негізгі екі 

қайнар  бұлағы  еліміздің  60%  құрайтын  қазақ  ұлтының  демографиялық  қасиеттері  мен 

олардың  даму  үрдісіне  байланысты  болып  отыр.  Дҽлірек  айтқанда,  қазақтардың  табиғи 

ҿсімі  мен  кҿші-қоны  Республика  халқының  демографиялық  сипатын  анықтайтын 

жағдайға қолымыз жетті [2]. 

Қазақтар  орыс,  украин,  неміс  жҽне  басқа  европалық  ұлт  ҿкілдеріне  қарағанда, 

табиғи  ҿсімі  жоғары  саналғанмен,  1990  жылдары  олардың  арасында  3  жҽне  онан  кҿп 

балалық  азая  түсті.  Тіпті  бұл  жағдай  кҿп  балалық  тҽн  Оңтүстік Қазақстан  аймағында  да 

байқалуда.  Қазақтардың  табиғи  ҿсімі  тҿмендеуі  рыноктық  қатынасқа,  ауылдың 

қиыншылықтарына, қымбатшылық пен жұмыссыздық  ҿрістеуіне, ҽсіресе қазақтар басым 

орналасқан  ауыл-селоның  жағдайының  күрт  нашарлауына  жҽне  басқа  ҿтпелі  кезеңнің 

ауыртпалықтарына  байланысты  еді.  Осының  нҽтижесінде  адам  мүмкіндігінің  дамуы 

индексі (қалыптасқан халықаралық есептеу ҽдістеріне сай) бойынша (бұған ҿмір ұзақтығы 

болжамы, жан басына шаққан нақтылы табыс мҿлшері мен білім алу мүмкіндігі жатады) 

Қазақстан 1993 жылы дүниежүзінің 175 мемлекеті ішінде 54 орынға ие болса, 1997 ж. 93 

орынға  тҿмендеді.  Республика  халқы  ішінде  ҽйелдер  үлесі  еркектерден  басым  болса, 

қазақтар  арасында  еркектер  кҿп  болып  отыр,  сонымен  қабат  республика  халқы  кҿбіне 

қартая    түссе,    қазақтардың    басым    кҿпшілігі    жастар    мен    балалар    екені  байқалуда. 

Қазақтардың арифметикалық орта жасы бар болғаны 25 жас, ал некеге тұру мен бала тууға 

байланысты орта жас -21. Бұл кезеңде ауылдағы жұмыссыздықтан қазақтардың қалаға бет 

бұрғаны айқын кҿрінгенімен, олардың ҽлі де жартысынан кҿбі (2004 ж. - 51,8%) ауылдық 

жерде қоныс тепкен. Дегенмен қала тұрғындары арасында қазақтар үлесі 1989 ж. 27,1%-

дан 1999 ж. 43,1%-ға, ал 2004 ж. - 48,2% жеткенін басып айту қажет [3]. 

Қазақстанда  адамдарының  ҿмір  сүру  ұзақтығы  1991  ж.  67,6  жас  болса,  1998  ж.  - 

64,4  жасқа  түссе,  2003  ж.  -  65,8  жасқа  жетті.  Бұл  жағынан  Қазақстан  жеті  ТМД  елдері 

арасында  Ресейден  жоғары  -  алтыншы  орынға  ие  болған-ды.  Басым  кҿпшілігі  ауылдық 

жерде тұратын қазақтардың ҿмір сүру ұзақтығы орыстардан кем, бұған Арал, Семей жҽне 

басқа  экологиялық  апат  аймақтарының  зардаптарын  қоссақ,  қазақтардың  ҿмір  сүру 

ұзақтығына тигізетін теріс ҽсерлердің кҿбейе түскенін түсінуге болады. Салыстыру үшін 

шетелдердегі  орташа  ҿмір  сүру  кҿрсеткішіне  назар  аударсақ  та  болады:  ол  Жапонияда  - 

 

307 

76,1, Испанияда - 75,7, Гонконг пен Израильде - 75,1, Австралияда - 75, Швецияда - 74,8, 

Грецияда - 74,6, Ұлы Британияда - 74,6 жҽне т.б. [4]. 

Білім  деңгейінде  де  қазақтар  ҿз  Отанында  алдыңғы  қатарда  тұрған  жоқ.  Мысалы, 

1999  ж.  санақ  бойынша  республикада  44  ұлт  ҿкілдері  ішінде  қазақтар  жоғары  білім 

бойынша  8  орында,  аяқталмаған  жоғары  білім  бойынша  -  10  орында,  арнайы  орта  білім 

бойынша - 27 орында, ал орта білім бойынша - 11 орында, бастауыш білім бойынша - 34 

орында болды. 

Қазақтардың жалпы саны мен үлесінің ҿсуі (1989 - 2005 жж. - 2 млн. 190,6 мыңға, 

яғни 18,2%) біріншіден, табиғи ҿсімінің басқа ұлт ҿкілдерімен салыстырғанда жоғарылау 

болуына, екіншіден - республиканың егемендік алуымен басталған шетелдегі қазақтардың 

ҿз тарихи Отанына қайту кҿші-қонына тығыз байланысты еді. 

Ақын  айтқандай,  «мың  ҿліп,  мың  тірілген  қазақ»  халқы  басынан  талай 

демографиялық  апаттарды  ҿткізді.  Қазақ  хандығы  құрылғаннан  бастап,  кҿрші,  ҽсіресе 

Жоңғар,  Қытай,  Ресей,  Қоқан,  Хорезм  мемлекеттерінің  шабуылына  ұшырап,  кҿптеген 

территориясынан (халқымен қоса) айрылып қалды. Бұл жерлерді атамекен еткен қазақтар, 

ҿз қауымдастығын, тілін, дінін, ділін сақтап қалу үшін күресе берді. Соның нҽтижесінде 

Қазақстанмен шектес орналасқан Ресей, Қытай жҽне Ҿзбекстанда қалып қойған қазақтар 

ҿз  тарихи  отанына  қайта  қосылу  үмітін  үзбей  келеді.  1924  ж.  Орта  Азиялық 

республикаларда  жүргізілген  территориялық  қайта  бҿлісте  Қазақстан  біраз  жерінен  қол 

үзіп  қалса,  кейінірек  Ҿзбекстанға  Бостандық  ауданы,  Мырзашҿл  алқабындағы  жерлер 

берілді.  Д.А.  Қонаевтың  арқасында  Киров,  Жетісай,  Мақтаарал  аудандары  Қазақстанға 

қайтарылғанымен, негізінен қазақтардың атамекенінде 300 мың халқы бар жаңа құрылған 

3  аудан  мен  5  мал  совхозы  (Шымқорған,  Тимирязев,  Қызыл-Құм,  Арнасай,  Амангелді) 

Ҿзбекстанда  қалып  қойды.  Соның  зардабынан  Шардара  су  қоймасы  тасыған  кезде, 

Қазақстан  ҿзінің  бұрынғы  Арнасай  су  бҿгетін  пайдалана  алмай,  кҿп  қиыншылықтарды 

бастан кешіруде. Сонымен қабат, қазақ-жоңғар соғысында, 1916 ж. ұлт-азаттық кҿтерілісі, 

кейінгі  Кеңес  заманындағы  азамат  соғысы,  1918,  1921,  1931-1933  жж.  ашаршылық,  Ұлы 

Отан соғысы кезіндегі тұтқындалу жҽне т.б. қайғылы-қасіретті оқиғалар нҽтижесінде кҿп 

қазақ ҿз Отанынан ауа кҿшіп, шетелдерге кеткені де рас. 

Қазақтардың Дүниежүзілік Қауымдастығы жинаған мҽліметтері бойынша қазір 40 

шетелдердегі қазақтардың саны - 5 млн 600 мыңнан астам, - деп кҿрсетілген. Оның ішінде 

- жақын шетелдерде - 3 млн 137 мың; алыс шетелдерде 2 млн 529 мың 800. Қазақтар кҿп 

шоғырланған мемлекеттер -Қытай - 2.260 мың; Ҿзбекстан - 1.750 мың; Ресей - 1.100 мың; 

Моңғолия -150 мың; Түркменстан - 150 мың; Қырғызстан - 95 мың; Ауғанстан - 30 мың; 

Түркия - 15 мың; АҚШ - 14 мың; Тҽжікстан - 10 мың; Иран - 10 мың; Германия - 9 мың 

жҽне т.с.с. 

Кеңес Одағы тарап, Қазақстан егеменділік алған соң, шетел қазақтарының Отанына 

бағытталған  кҿші-қонның  ең  күшті  толқыны басталды.  1991  жылдан  бастап  Қазақстанға 

ТМД  республикаларынан  жҽне  алыс  шетелдерден  қазақтар  кҿшіп  келе  бастады.  1991 

жылдан  1995  жылға  дейінгі  аралықта  республикаға  137919  қазақ  кҿшіп  келді.  Олардың 

басым  кҿпшілігі  (50,6%)  таяу  шетелден,  негізінен  Ресейден,  Тҽжікстаннан,  Кавказ 

ҿңірінен  келушілер.  Алыс  шетелден  –  Моңғолиядан,  Ираннан,  Түркиядан,  Қытайдан, 

Ауғанстаннан келген иммигрант қазақтар 49,4% [5]. 

1991-1993  жылдары  Моңғолиядан  келген  оралмандар  саны  60  мың  адамға  жетіп, 

кейінгі  жылдары  олардың  легі  біртіндер  бҽсеңдеді.  1996  жылдан  1999  жылдары 

аралығында  Моңғолиядан  келген  оралмандар  2259  адамды  құрып,  бұрынғымен 

салыстырғанда  25,1  есе  аз  болды.  Осы  жылдары  олардың  623  адамы  кері  кҿшіп  кетті. 

Жалпы  1989  жылдан  1999  жылдары  аралығында  Республикаға  Моңғолиядан  43057 

 

308 

оралман (21636 ер азамат жҽне 21421 ҽйел) келіп қоныстанды. Олардың басым кҿпшілігі 

(76,8%)  Ақмола,  Қарағанды,  Павлодар  жҽне  Шығыс  Қазақстан  облысындағы  ауылды 

жерлерге орнықты. 

Нарықтық  экономикаға  кҿшу  жағдайында  Қазақстанның  бастан  ҿткеріп  жатқан 

қиыншылықтарымен  байланысты  Моңғолиядан  келуші  қазақтардың  саны  қысқарды. 

Олардың жаңа жерге бейімделуіне шашыраңқы қоныстануы, сондай-ақ орыс тілді ортаға 

тап болуы қиындық тудыруда. 

Ираннан  келген  қазақтар  Алматы,  Оңтүстік  Қазақтан  жҽне  Маңғыстау 

облыстарына  қоныстануды  жҿн  кҿреді.  Олар  Моңғолиядан  келген  қазақтарға 

Қазақстанның  қазіргі  күрделі  ҽлеуметтік-экономикалық  ахуалына  бейімділік  танытуда. 

Мұндай  жағдай  Түркиядан  келген  қазақтарға  да  тҽн.  1989-1999  жылдары  республикаға 

Ираннан 2968 қазақ, Түркиядан 1755 қазақ қоныс тепті [6]. 

Қандастарымыздың  ҿз  атамекеніне  оралуы  заңды  қүбылыс.  Бірақ  оралмандарды 

елдің ҽлеуметтік-экономикалық  жағдайына бейімдеу ҿзекті  мҽселе күйінде қалуда.  1990-

жылдардың  басында  «Қайт,  қазақ  еліңе!»  деген  ұранның  кҿтерілуі  асығыс  болғандығын 

мойындауымыз  керек.  Оралмандардың  елде  жеткілікті  деңгейде  қолдаушылық  таппай 

бірқатар  қиындықтарды  бастан  кешіріп  жатқандығы  кҿпшілікке  аян.  Сонымен  қатар 

Қазақстанға  келуге  тілек  білдіріп  отырған  қандастарымыздың  саны  артып  отырғанына 

қарамастан,  оларға  бҿлінетін квота  кҿлемінің жыл  ҿткен  сайын  азая түсуі  кҿңілге  кірбің 

келтіруде.  Ҿз  тарихи  отанынан  оралушылар  үшін  1993  жылы  10  мың  отбасына  (50  мың 

адамға)  квота  Моңғолиядан  келуші  қазақтардың  саны  бҿлінсе,  ол  кейінгі  жылдары 

қысқара түсіп, 1994 жылы 7 мың отбасына, 1995 жылы 5 мың отбасына, 1996 жылы 4 мың 

отбасына, 1997 жҽне 1998 жылдары 3 мың отбасына, 1999 жылы 500 отбасына, 2000 жылы 

600 отбасына ғана квота бҿлінді. Кейінгі жылдары ғана квота кҿбейе түсті. 

Сонымен,  Қазақстандағы  қазіргі  демографиялық  ахуалға,  шетелдердегі  қазақтар 

мен оралмандар мҽселелеріне қорытынды жасай келгенде, қазақтар қалай кҿбейеді деген 

сұрақ  туындайды.  Ол  заңды  да,  себебі  ұлан  ғайыр  жері  бар,  ал  халқының  саны  бар 

болғаны 15 млн. ғана Қазақстан мемлекетінің ҽрбір шаршы километріне 5,5 адамнан келіп, 

ҽлемдегі  халық  аз  қоныстанған  елдер  қатарына  жататыны  үлкен  ой  жҽне  қатерлі  күдік 

туғызады.  Ұлттық  қауіпсіздігімізді  сақтап  қалу  жҽне  экономикамызды  жаңа  еңбек 

ресурстарымен  қамтамасыз  ету  үшін,  ел  басымыз  2015  жылға  дейін  республика  халқы 

санын 20 млн.-ға жеткізу қажеттігін баса айтып келеді. 

Міне  сондықтан  халықтың  санын  кҿбейтіп,  құрамын  нығайтатын,  тарихи-

демографиялық  ғылым  айқындаған  екі  жолды,  табиғи  ҿсім  мен  сырттан  келетін  кҿші-

қонды  оң  пайдалану  керек.  Табиғи  ҿсімді  күшейту  үшін  жастарға,  ҽсіресе  жаңа 

отбасыларға,  кҿп  балалы  аналарға,  олардың  жас  ұрпақтарына  ҿкімет  тарапынан  жан-

жақты,  нақтылы,  тұрақты  жҽне  жүйелі  түрде  қамқорлық,  тікелей  жҽрдем 

ұйымдастырылуы  қажет.  Бұл  жҿнінде  Кеңес  заманындағы  бай  тҽжірибені  қайта 

жандандырып, кеңейтіп, байыта түсу, ол үшін мемлекеттік қор құрған да жҿн. Ал сырттан 

келетін  оң  кҿші-қонға  келсек,  шетелдердегі  қазақтарды  елге  қайтару  үшін  де  мұнан  да 

күрделі  шаралар  іске  асса  жҿн  болар  еді.  Мүмкіндігінше  квотаны  шектемей,  егер  оны 

алып  тастауға  болмаса,  қазақтар  тұрған  шет  мемлекеттермен  дипломатиялық  жолмен 

кҿші-қон үрдістерін жеңілдетіп, тездету, ал кҿшіп келгендер үшін барлық жағдайды жасау 

да керек. Шетелдердегі қазақтардың тек жартысын ғана осы 4-5 жылдың ішінде қабылдап 

алғанда,  Қазақстан  халқының,  ҽсіресе  қазақтардың  саны  күрт  ҿсуге  нақтылы  мүмкіндік 

пайда  болар  еді.  Қазақ  халқына  тарих  берген  осындай  мүмкіндіктерді  толық  жҽне 

уақытында пайдаланып, елдің санын кҿбейтіп, қатарын нығайта түсіп, ҿркениетті қауымда 

ҿз орнымызды алғанымыз жҿн-ақ. 

 

309 

 

1.

 

Асылбеков М.Х., Козина В.В. Казахи (демографические тенденции 80-90-х годов). 

–Алматы: Ҿркениет, 2000. –С.74-92.  

2.

 

Қазақстан  Республикасындағы  1999  жылғы  халық  санағының  қорытындылары. 

Қазақстан Республикасы халқының ұлттық құрамы. І том, Алматы,2000. 6-8, 21-22 

бб.; Мусабек Е. О миграции и демографической ситуации в Республике Казахстан. 

–Алматы,  2007.  –С.1-2  и  др.;  Қазақстанның  демографиялық  жылнамалығы.  –

Алматы, 2005. 7, 88 бб. 

3.

 

Бұл да сонда. 90-б.  

4.

 

Асылбеков М.Х., Козина В.В. Демографическое развитие Республики Казахстан в 

условиях суверенитета. –Алматы: Ҿркениет, 2001. –С.45. 

5.

 

Асылбеков М.Х., Козина В.В. Демографическое развитие.... 64-65 бб. 

6.

 

Бұл да сонда. 

 

УДК 

жүктеу/скачать 4,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: