Халықаралық гуманитарлық –техникалық
Тақырыбы: Хайдар Дулати - өз дәуірінің ғұлама ғалымы, тарихшысы
жүктеу/скачать 176,99 Kb.
|
ЕЖелг3 д7 2д лекция
- Бұл бет үшін навигация:
- Захриддин Мұхаммед Бабыр
Тақырыбы: Хайдар Дулати - өз дәуірінің ғұлама ғалымы, тарихшысы«Тарих-и Рашиди» шежіресі. Мұхаммед Бабырдың өмірі мен шығармашылығы. «Бабыр нама» еңбегі Мҧхаммед Хайдар Дулатидiң (1499-1551ж) "Тарих-и Рашиди" (Рашидтiң тарихы) атты еңбегiнде ӛзiнiң кӛркемдiк ерекшелiктерi, кӛрiктеу қҧралдары, тҧрақты сӛз тiркестерiн шебер қолдана бiлуi жағынан кӛркем туындыға жақын тҧр. "Тарих-и Рашидидiң" авторы Х.Дулати ӛз дәуiрiнiң дарынды сӛз зергерi, белгiлi ақыны болғанын атақты Бабырдың ӛзi де кезiнде мойындаған. "Тарих-и Рашиди" жылнама-шежiресiнде негiзiнен ХIҤ-ХҤI ғасырлар аралығында Моғолстан мен Қашқарияда болған тарихи оқиғалар жазылған. Бҧл еңбек екi дәптерден тҧрады. Бiрiншi дәптерде Моғолстанда билiк жҥргiзген хандардың шежiресi берiлiп, сондағы халықтың тарихы баяндалады. Ал, екiншi дәптердi автор мемуарлық сипатта жазған. Мҧнда қазақ елiнiң ӛз кӛршiлерiмен қарым-қатынасы кең кӛлемде, жан-жақты суреттелген. Шежiреде ХҤ-ХҤI ғасырларда Орта Азия, Шығыс Тҥркiстан, Ауғанстан, Ҥндiстанда болған маңызды тарихи оқиғалар кӛркем тiлмен баяндалады. "Тарихи Рашидидiң" кӛркемдiк сипатын, тiл шеберлiгiн бҧл еңбектi басқа тiлдерге тәржiма жасаған аудармашы ғалымдардың барлығы дерлiк кезiнде ерекше атап кӛркетiп отырған. Мәселен, Англияның аса кӛрнектi тарихшысы Э.Денисон Росс (1871-1940) "Тарихи Рашиди" шежiресiн ағылшын тiлiне толық аударып, оны 1895 жылы Лондонда бастырып шығарған. Оны тек тарихи мҧрат ретiнде ғана емес, кӛркем туынды ретiнде де жоғары бағалаған. Ал, бҧл шығарманың қазақ тарихына қатысты тҧстарын орыстың белгiлi шығыстанушысы, тарихшы-ғалымы В.В.Вельяминов –Зернов (1830-1904) орыс тiлiне аударған болатын. Сондай-ақ шежiренiң кейбiр бӛлiмдерiн қазақтың кӛрнектi ғалымы С.Ж.Асфендияров (1889-1938) та тәржiма жасаған. Х.Дулати шежiресiнiң қазақ тарихына қатысты жерлерi 1969 жылы орыс тiлiнде жарық кӛрдi. Захриддин Мұхаммед Бабыр – кӛрнектi мемлекет қайраткерi, даңқты қолбасшы, сонымен бiрге ғажайып ӛлең-жырлар жазып қалдырған лирик ақын, дарынды жазушы, ғҧлама-ғалым, атақты тарихшы. Ол 1483 жылы 14 ақпанда Әндiжан қаласына туылған. Бабырдың әкесi Омар Шейх әйгiлi Әмiр Темiрге туажат болып келедi. Шешесi – шағатай әулетiнен шыққан Жҥнiс ханның бәйбәшесiнен туылған екiншi қыз - Қҧлтың Нигар ханым, ол кенже қызы Хуб Нигар ханым - қазақтың белгiлi тарихшысы Мҧхаммед Хайдар Дулатидiң анасы екенi мәлiм. Қазақ ханы Сҧлтан Ахмет, яғни Алаша хан осы Жҥнiс ханның екiншi әйелi – Шар бегiмнен туылған. Жастайынан ӛнерге, бiлiмге қҧштар болған Бабыр тҥркi тiлдерiмен қатар араб және парсы тiлдерiн жете меңгерiп, Шығыстың классикалық поэзиясынан еркiн сусындаған, тарихи, философия, табиғаттану ғылымдары бойынша, сондай- ақ сәулетшiлiк және соғыс ӛнерi бойынша ӛз заманына лайықты едәуiр бiлiм алған жан. Ержҥрек батырлығы ҥшiн оны бала кезден-ақ бабыр (арабша Бабур – арыстан деген сӛз) деп атап кеткен. Әкесi қайтыс болғаннан кейiн он екi жасар Бабыр Ферғана уәлаятаының әмiрi болып, таққа отырады. Бҧл қылыштың кҥшiмен Әмiр Темiр қҧрған мемлекеттiң iштей әбден ыдырап, әмiршi ҧрпақтарының билiк ҥiн кҥнде ӛзара қырық пышақ болып соғысып жатқан кезi едi. Бабырдың мақсаты – Амудария мен Сырдария аралығында, яғни Сауаранахрда бiр орталыққа бағынатын қуатты мемлекет ҧру болды. Сол арманына жету ҥшiн кӛп әрекет жасайды, бiрақ нәтиже шықпайды. Ақыры шайбани хан бастаған ру-тайпалардың тегеурiнiне тӛтеп бере алмаған Бабыр ӛзiне сенiмдi бiр топ нӛкерлерiмен Ауғаныстанға кетедi. Сосын, одан әрi Ҥндiстанға қарай бет алады. 1525 жылы ол Дели сҧлтаны Ибрагим Лодидiң әскерiн быт-шыт етiп жеңедi. Сӛйтiп бабыр Ҥндiстан билеушiсi болады. Ҥш жҥз жыл бойы, яғни ХIХ ғасырдың бас кезiне дейiн ӛмiр сҥрiп келген Ҧлы Моғол империясының (1526-1858ж) негiзiн қалаған мемлекет қайраткерi ретiнде Бабырдың есiмi тарихтан жақсы мәлiм. Бабыр негiзiн қалаған мемлекет Ҥндiстанның қоғамдық-саяси және экономикалық, мәдени тҧрғыдан дамып, ӛркендеп ӛсуде. Феодалдардың ӛзара бақталас соғыстары тоқтатылды. Халық бейбiт еңбекке кӛштi. Бабырдың әмiрiмен жаңа қалалар, ғылым және мәдениет орталықтары салынды. Бабыр 1530 жылғы желтоқсанның 26 жҧлдызында Индияның сол негiздегi астанасы Агра қаласындағы ӛзi салдырған Зарафшан деп аталатын бау-бақшалы мекенжайда қайтыс болады. Бабырдың ӛсиетi бойынша оның сҥйегiн Кабул қаласының маңындағы Шердарваза тауының етегiне жерлейдi бабырға ғажайып ескерткiш мовзолей салады. Бҧл жер қазiр "Бағ и Бабыр" деп аталады. Бабыр ең алдымен ғасырлар бойы талай ҧрпақ тамсанып оқыған тамаша лирикалық ӛлең жырлардың авторы. Оны ҧлы шайыр Әлiшер Науаи ӛзiнiң ең дарынды шәкiрттерiнiң бiрi санаған. Бабыр 14-15 жасында-ақ Гератта тҧратын. Науаиға ӛлең мен хат жазып ҧстазынан талай рет ӛлеңмен жазылған жауап хат алған. Бiрақ бҧл екi ақын ғҧмыр бойы бiрiн-бiрi кӛрмей, кездесудi армандап ӛткен. Бабырдың лирикасы негiзiнен сол кезде шығыс классикалық поэзиясында кең тараған жанрларда, рубаят, туық, мансави т.б. тҥрiнде жазылған ӛлеңдер болып келедi. Ол шын ӛмiрдегi туындайтын табиғи сезiмдi, шын мәнiндегi махаббатты, адам бойындағы асыл қасиеттердi жырлайды. Бiзге Бабырдың қолжазба тҥрiндегi ӛлеңдер жинағының екi нҧсқасы мәлiм. Бiрi қазiр Парижде, екiншiсi Индияның мәшһҥр Рамнур кiтапханасында сақтаулы. Профессор А.Смайлович осы екi нҧсқа және "Бабыр - намедегi" ӛлеңдер негiзiнде 1917 жылы Петербургте Бабыр ӛлеңдерiнiң жинағын бастырып шығарды. Бабыр ӛлеңдерi ӛзбек тiлiне аударылып, бiрнеше рет жарық кӛрдi. Оның ӛлеңдер жинағы 1943 жылы 1957 жылдары орыс тiлiнде жеке кiтап болып басылып шықты. Сонымен, Бабыр кейiнгi ҧрпаққа сӛз патшасы - ӛлеңмен ӛсиет айтып, артына мол, әрi қҧнды поэзиялық мҧра қалдырған дарынды ақын. Сондай-ақ Бабыр ӛлең қҧрылысы, музыка теориясы, соғыс ӛнерi т.б. жайында бiрқатар ғылыми еңбектер жазған ӛз дәуiрiнiң кӛрнектi ғалымы. Ол тiптi ӛзiнше жаңа жазу таңбаларын – жаңа графика ойлап шығарып, оны ел арасына таратады. Тарихта "Хати-Бабырдың" негiзi – кӛне тҥркi жазуы. Бҧл жазу алғашта Сырдария бойындағы сығанақ қаласында ӛмiрге келгенi мәлiм. Шығыс филологиясына қатысты зерттеулерiнiң iшiнде ерекше оқшауланып тҧрған, шоқтығы биiк шығармасы - "Аруз туралы трактат" деп аталады. Кӛне тҥркi, шағатай, араб-парсы тiлдерiнде жазылған поэзиялық шығармалардың iшкi табиғатын ҧзақ жылдар бойы сарыла зерттеген Бабыр ӛлең-жырдағы тҥрлi буындардың ӛзара сәйкестiгi туралы iлiмдi жаңа қағидалармен байыта тҥстi. Бабыр араб, парсы және тҥркi тiлiндегi жазылған поэзиялық шығармалардың ӛлең қҧрылысы – буын, бунақ саны, ҧйқасы жӛнiнде қызықты пiкiрлер айтады. Әсiресе оның тҥркi тiлiндегi тҥркi тiлiндегi поэзиялық шығармаларда созылыңқы және қысқа буындардың белгiлi бiр заңдылықпен кезектесiп келуiне негiзделген ӛлең ӛлшемi – аруз жӛнiндегi пiкiрi қҧнды. Ӛйткенi араб және парсы поэзиясындағы аруз туралы Бабырға дейiн-ақ талай-талай ғылыми трактаттар жазылған болатын. Ал, тҥркi поэзиясы әлi теориялық тҧрғыдан зерттеле қоймаған едi. Бабыр Х-ХҤ ғасырда ӛмiр сҥрген алпыстан астам ақынның ӛлең-жырларынан ҥзiндiлер келтiре отырып, "нағыз поэзиялық шығармаларды тек араб яки парсы тiлiнде жазуға болады, ал тҥркi тiлi кӛркемдiк дәрежесi биiк ӛлеңге жарамайды" деген пiкiрдi бiржола терiске шығарды. Мҧның бәрi Бабырдың кӛп қырлы, табиғи талантын таныта тҥстi. Әйсе де бабырдың есiмiн ҧрпақтан-ҧрпаққа жеткiзiп, оның атын тарих бетiне мәңгi-бақи ӛшпестей етiп жазып қалдырған ең басты еңбегi "Бабыр-наме" болды. Бабырдың есiмiн кӛркем сӛз зергерi ретiнде ғана емес, сонымен бiрге, дарынды тарихшы, географ және этнограф ретiнде әлемге мәшһҥр еткен шығармасы "Бабыр-наме" болып табылады. Пайдаланатын әдебиеттер: Н.Келiмбетов Ежелгi дәуiр әдебиетi Алматы, Мектеп, 1991 Қазақ әдебиетiнiң қысқаша тарихы. Оқу қҧралы. Алматы, Қазақ университетi, 2001 жүктеу/скачать 176,99 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|