I п т I к X. Қожабаева

жасала
Қара+лау
Сары+лау
Күш ті+леу
К іш і+леу
жасыл+дау
үзын+дау
күрең+деу
терең+деу
салақ+тау
суы қ+тау
имек+теу
көк+теу
б)  ж ай  шырайға  -ғы л/-ғы лт/-ғы лты м ;  -ш ы л/-ш іл,  -
жүрнақтары
ш жасалады:
Боз+ғыл
Боз+ғылт
Боз+ғылтым
Сар+ғылт(ым)
ақ+ш ы л
ақ+ш ылтым
көк+ ш іл
көк+ш ілтім
көк+ілдір
боз+аң 
қоңы р+қай 
сар-НЕъп
раи жүрнақтары
на  береді:  к ө к + ш іл + т ім + д е у ,  а л ы с + ы р а ң + т а у , 
көг+ілдір+леу,  т.б. 
^
3.  К ү ш ей тп ел і  ш ы р ай   (п р ев о сх о д н ая  степ ен ь).
күш еиткіш
алынып
қосу арқылы жасалады: қара —
 қа+п+қара, сары —
 са+п- 
+сары.
4. 
Асырмалы  ш ырай  (сложная  форма  превосходная 
степень).  Бүл  күшейткшх  үстеулер (ең,  аса,  тым,  тіпті, 
нағыз, наң, шымңай, кілең, ыңғай, орасан, өте, тамаша) 
мен сын есімдердің тіркесуі арңылы жасалады: өте жаң- 
сы, тым кәрі, шымңай қы зы л, ен биік. т.б.
Грам м атикалы қ жаттығулар
Л®23 а). Сын есімдерді салы сты рмалы  және күшейт- 
пелі ш ы райда ж азы ңы з  да, аударыңыз.
Ж щ іш ке,  жүмыр,  жеңіл,  жаңа,  жылы,  төмен,  аласа, 
аңылдьт, күшті, салқын, желді, қысңа, үзын, ауыр, ыстың, 
ескі, биік, кең, тар, жалпақ, томпаң, қызыл, жасыл, сары, 
жазық, тура, ахцы, түіцы, түзды, тәтті, бай, кедей.
№ 23  ә).  «Карл  Бенцтің төрт  тактілі  қозғалтқы ш ы» 
м әтінінен  сы н  есімдерді  теріп  ж азы ң ы з,  оларды   сөз

қ ір ам ы н а  қ ар ай   талдаңы з  да,  салы сты рм алы   және 
күшейтпелі ш ырайларда жазыңыз.
№24. Төмендегі сын есімдерді салыстырмалы, күшейт-
пелі ш ырайларда қолданыңыздар.
Ы стың, суың, таза, кір, жаңсы, жаман, түзу, қисың, 
үзын, жуан, қысңа, кең, жіңішке, тар, дөмді, төтті, ащ ы ’
жал
ңау,  қызоа,  тік,  ж алпақ
аЛЫС.  ЖЯККТН  Рітоі/  т^отп
Ьөилемдерді оқып, аударыңыздар.
1.  Менің өріптесім сенен биігірек. 
2
.  Меніңше,  мьша 
ж іп т жалңаулау сияңты.  3.  Сіңлімнің көзі менің көзім- 
нен  үл кенірек.  4.  Ж ас  ж ігіттің  шашы  сиректеу  екен
Э.  Қүрбымның  ңасында шашы ңап-қара,  көзі  үп-үлкен 
еРні Қьш-ңызыл бойжеткен болды. 
6
. Мен кезекте толык- 
тау алаидан соң түрдым.  7.  Оның күрбысы аузы оймаң- 
таи, боиы өте бшк емес ңыз екен. 
8
. Жеңгей, маған ысты-
ғырақ шаи ңүйыңызшы!  9. Көктемде жер де, ағаштар да 
жап-жасыл болады.
№26
анықтаңыздар
1. Ең ащы да тіл, ең төтті де тіл.
жүмсақ
Ж аңсы
ңызыңдай
Ж ақсы күйеу —
 үлыңдай
3. Әдепті бала -  арлы бала, 
Әдепсіз бала — сорлы бала.
4. Бейтаныс кісі -  бітеу жаңғаң.
5. Адам катесіз болмяр
№27. Ойын.
Әр  ойнаушы  карточкаға өзінің  мінез-ңүлкын,  сырт 
П
1
ШШ
1
Н  аныңтайтын  5-6  сын  есім  ж азады .  Оқытушы
ПЯ П  ГГТчТ Х-Г 
€к ПФлггт/» а  
. . .  ____ __^
Ал
карточкаларды жинап алып, әрқайсысын оқиды
№28. Сабақты ңорытьгадылауға арналган граммати- 
калы қтест

1. Сын есімнің жай шырай тцрін көрсетіңіз.
A)  Үлкендеу
B) Әп-өдемі
C) Қызғылт 
Д) Ж аңсы 
Е) Бң өдемі
2. Сын есімнің салыстырмалы  ті/рін көрсетіңіз.
A) Ж еп-жеңіл
B) Ауыр
C) Ірірек 
Д) Қара
Е) Ашың
3. Сын есімнің кціиейтпелі  шырай турін көрсетпіңіз.
A) Үзындау 
’
B) Сүйкімді
C) Әп-өдемі 
Д) Бостау 
Ё) Қысңаша
4. Сын есім  бастауыш болып тцрган сөйлемді табы- 
ңыз. 
И Д  
'
A) Аңылды тез түсінеді
B) Бес-алты ңаз көлде ж үзіп жүр
C) Ең ауыр жылдар артта қалды 
Д) Хонда өте сезімтал ж ан еді 
Е) Ж олаушы лар аялдамада отыр
5. Сын есім баяндауыш болып тцрган сөйлемді табы- 
ңыз. 
_  '
A) Бүл автомобильдің алдыңғы тежеулері дискілі
B) Түйіспені тазарту керек
C) Екі доңғалақты арбаны ежелгі адамдар осыдан алты 
мың ж ы л бүрын ңолданыпты
Д ) Автомобиль қозғалтқыш арқылы өздігінен жүретін 
маш ина
Е) Автомобиль негізгі  үлкен үш бөліктен түрады
6. Кцрделі сын есімді  көрсетіңіз.
A) Қап, әрине 
г
B) Киіз үй
C) Қызыл кірпіш ті үй

Д) Озған,  сезер 
Е) Әдемі бала
7. Сапалы сын есімді көрсетіңіз.
A) Асхана
B) Көргелі
C)Суың
Д) Сүйкімді 
Е) Мейрамхана
8. Цатыстпыц сын есімді  көрсетіңіз.
A) Оньщ, мазған
B) Бермес,  назар
C) Қысңы, басыңңы 
Д) Гүлге, ерте
Е)  Кеше, бүгін
9. С алые тыр малы шырайды шабьщыз.
A) Салт-дөстүріңді жаңғырт
B) Көшеде сұлу ғимараттар көп
C) Жолдасыңа адал бол
Д) Сенікінен гөрі оныкі ңымбаттау 
Е) Кездескенше, сау бол!
10. Сын есімнің куиіейтпелі  шырай тцрін көрсетіңіз.
A) Балакай
B)  Әдемірек
C) Әп-өсем
Д)  Орындатқыз 
Е) Денсаулық
№29. Бақы лау сүрақтары
1. Он тогызыншы гасырдың сексенінші жылдары Карл 
Бенц отбасымен қай қалага көиііп келеді?
2. Өз естелігінде ол не туралы жазды?
3. Өз шеберханаеын ашуга ол қаржыны қайдан алды?
4. Ең біріниіі автомобилъдер жарысы қай мемлекетте 
өткен?
5. «Бенц жзне К» атты газдық қозеалтқыштар жасай 
тын зауытты кімнің  көмегімен ашты?

1 3 ,14-сабақ
№ 30. Оқушылар үш топқа бөлінеді, эр топ метіныің 
бір абзацын аударады.  Мәтінді аударьш  болған соң, әр 
оқушы басқа абзац аударған топқа барып, өз аударма- 
сын түсіндіреді (Ривин әдістемесі  бойынша).
МАҚСАТЫНА ЖЕТУДЕГІ БЕРТАНЫҢ ЖІГЕРЛІГІ
1. Ал Манхаймда түрмыс-тіршілік сол бүрынғы ңал-
пында жүріп жатты.  Автомобильге еш кім ңызыңпады,
зейін  ңоймады,  назар аудармады,  ешкімге оның керегі
жоң болды. Үнжырғасы түскен Бенц ісін өрі ңарай жал-
ғастырғысы келмеді. Бірақ зайыбы Берта бүған көнбеді,
Карлдың еңсесін түсірмеді. Ж аратылысынан ңажырлы,
өзінің талаптарынан қайтпайтын, ңажымайтьш, жігерлі
адам автомобильге ж ақсы  жарыама жасау керек екенін
жаңсы  түсіыген.  Ж үбайы  өз  ңолымен  жасаған  өнерта-
бысының  жақсы  қасиеттерін  өз  бетінен  жалғыз  корсе­
ту ге бет а лд ы . 
•«
2.  Бір  күні  таңертең ол  өз  үлдарыыың  көмегімен  ма- 
ш инаны  қорадан  көшеге  алы сы рақ  итеріп  ш ығарды. 
12  жастағы  Евгений  сермерді  ш айқап,  ңозғалтңышты 
іске ңосты.  14 жасар  Рихард  түтандыру оттығын  және 
цили ндрдің   ңы зуы н  алаңаны м ен  ң ай та-ң ай та  үстап 
байңап түрды. Ал Берта өзі автомобильді ж үргізіп, ма- 
ш инаны  қала  сыртына  ш ығарды.  Бертаны ң  қаж ы м ас 
қайраты   мен тапқы рлы ғы   барлық  адамды таңдандыр- 
ды. Ол екі жасөспірім баласымен 90 ш ақы ры м ңаш ық- 
ты қты  ж үріп өтті.
3.  Ж олшыбай олар коптеген қиындыңтарға тап бол­
ды.  Біреее  тежеу  істемей  қалды,  оны  Берта  ж ергілікті 
етікш іге былғарымен қайтадан қаптатты, біресе карбю- 
ратордың түтігін бас ңалпағының түйреуішімен тазала- 
Дьі,  қуаты  аз  машинаны дөңге ңарай  итерді,  жеуге  ал- 
ған  сары  маиы н  автом обильдің  бірін~бірі  ң аж ай ты н  
бөлшектеріые  жалқты.  Кейіыірек  бүл  оңиғалар  әлемнің

көптеген елдерінің газеттерінде жазылды. Тек Бертаның
осы  батырлык  ісінің  арқасында  ғана  Карл  Бенц  1888
ж ы лды ң 
1
  тамы зы нда  № 51223  автокөлік  ж үргізуге 
рүңсат беретін қ үж атқа ие болды.
№31.  Ж аңа  сөздерді  оқытушының соңынан дауыс- 
тап қайталаңы з да, сөйлемдерді орысшаға аударыңыз.
Үнжырғасы түсу, еңсесі түсу -  падать духом
Қажырлы -  упорный, энергичный,  сильный 
Қажымайтын —
 неутомимый
Өзінің талаптарынан ңайтпау —
 не отступать от своих
стремлений
Ж ігерлі —
 волевой, рьяный, самоотверженный
Касиет -  качество, свойство, достоинство, святость 
Итеріп шыгару —
 вытолкать 
Сермер —
 маховик
Ш айкау — взмахивать, качать 
Іске ңосу -  включить
Түтандыру оттығы —
 свеча зажигания 
Ал акая -  ладонь
Байқау -  наблюдать, замечать, следить 
Таңдандыру -  удивить
Киындьщқа тал болу -  подвергнуться трудностям 
Тежеу —
 тормоз
Былғары -  кожа
Карбюратордың түтігі -  трубка карбюратора 
Түйреуіш -  булавка
Дөңге қарай итеру -  толкать в гору
№32. Мәтінге 
8
 сүрақ жазыңыз.
№ 33 а). Мәтінге  жоспар құрыңыз.
САН ЕСІМ
Санесім  заттың сандың белгісін білдіретін сөз табы. 
Сан  есім   зат  есім н ің   ал д ы н ан   к ел іп   қосы м ш асы з 
иркесіп,  сөйлемнің анықтауыш  мүпіесі болады.

Сан  есімдер  ңүрам ы на  қарай  дара,  күрделі  болып 
бөлінеді. Дара есімдер: бір, жиырма, елу, он, ж үз, мың, 
т.б.  Күрделі  сан  есімдер:  он  бес,  алпыс бес,  жетпіс  екі, 
жүз бір, бір мың бес ж үз тоңсан екі, т.б. Күрделі сан есім- 
дер  бөлек  ж азы лады ,  ңос  сөзден  түраты н  сан  есімдер 
сызықш а арңылы ж азылады.
Сан есімнің топтары. Сан мағынасына қарай есептік,
реттік, ж инақты қ, болжалдың, топтау, бөлшектік болып 
бө лінеді.
Есептік сан есімдер: он бес, ж үз, мың,  алпыс, т.б.
Р еттік   сан  есімдер:  бесінш і,  оны нш ы ,  ек ін ш і,  он 
бесінші,  т.б.
Ж инаңты қ сан есімдер: біреу, екеу, үшеу, төртеу, бе- 
сеу, алтау, жетеу. 
|
Болжалдың  сан  есімдер:  бес-алты,  сегіз-тоғыз,  елу- 
алпыс, т.б. 
.
Топтау  сан  есім дері:  он-оннан,  ж ү з-ж ү зд е н ,  үш- 
үштен,  т.б.
Бөлш ектік сан есімдер: оннан бір, үш бүтін бестен бір, 
ж үздің жартысы, т.б.
Грам м атикалы қ ж атты ғулар
■
№ 33.  Сөйлемдерді  ау д ар ы ң ы з  да,  сан  есім дердің 
түрлерін аж ы раты ңы з.
Ж еңіл автомобильдердің ш иналары - 1 , 6  мм, ж ү к ав­
томобиль дерінікі 
- 1
 мм, автобустардікі -  
2
 мм, мотоцикл- 
дер  мен  м оп едтердікі  — 
0,8
  мм  протектор  суретін ің  
қ ал д ы қ   б и ік тігі  болады.  Ж ең іл   автомобильдер  ж әне 
олардың ж үк тасымалдау үшін жетілдірілген түрлерінің 
бекітілген бәсеңдетуі 
6,8
  (
6
,
1
) м /с 2-тан  кем емес,  ал те- 
жеу жолы  12,2(14,5) м-ден көп емес болуға тиісті. Пнев- 
матикалы ң  және  пнөвмогидравликалың  төжеу  жетек- 
тері  нығыздығы ның  бүзылуы  оларды  толы қ  іске  ңос- 
ңаннан  кей ін ,  15  м инуттан  соң,  ң о зғалтқы ш   тоқтап 
түрғанда ауа ңысымының 0,05 Мпа-дан (0,5 к гс/см 2) ас- 
там төмендеуіне соқтырады.
№34. Сізбен өнгімелескен адам сіздің танысыңыздың 
қ ан ш а  ж аста  екен ін   ңате  ай тты .  Т ү зе тің із.  Модель

сөздерді пайдаланыңыз жөне келіспейтіңізді білдіретін 
репликаларды үмытпаңыз.
Үлгі: -  Сейіт жиырмада. -  Кешіріңіз, сіз ңателесесіз. 
Ол  он  тоғызда  ғой.  Сейіт  менімен  ңүрдас/Сейіт  менен 
үл кен /кіш і.
Лйжан  он тоғызда. 
Ж анат отызда.
Марат он алтыда . 
Райхан  отыз бірде.
Сөуле жиырма бірде. 
Қуаныш он жетіде.
№35. Сан есімдерді  тауып, мағынасына қарай ажы- 
ратыңыз.
1.  Бір адамның өмірін жүз ж ы лға шамалап,  оны бір
дөуір деп атаған. Ж үзді төртке бөліп, алғашңы жиырма
жасын дәурен деп,  екінші  жиырма,  яғни  елу жасты  ел
ағасы деп,  үшінші жиырма бесті, яғни жетпіс бес жасңа
дейінгі  кезеңді  аталың  кезең  деп,  жетпіс  бестен  жоға-
рыны ңарттық жас дөп атаган. 
2
. Төрт-төрттен ңатар түзв-
ген  жасөспірімдер  ж үзінен  ңуаныш   табы  сезіледі. 
3
.
Сағат сегіз жарымдарда клуб алды халыңқа то лын кетті.
4.  Жетеуі бірдей үйге топырлап кіріп келгенде,  үйдегі-
лердің бөрі аңтарыла қарады. 5. Оқушылар екеуіне сүрақ
жаудыра бастады. Ол жиырмаға жуың ж аңа әндерін жа- 
риялап үлгерді.
№ 36.  Қ а за қ   тіліне  аудары ң ы з  да,  сан  есімдердің 
түрлерін ажыратыңыз.
Автобусы с разрешенной максимальной массой до 5 т
включительно должны иметь тормозной путь 13,6(18,7) м,
а  установивш ееся  замедление  должно  быть  не  менее 
6
,8(5,5) м /с2. Испытания проводятся на горизонтальном 
участке дороги с  ровным,  сухим,  чистым цементо-  или 
асфальтобетонным покрытием при скорости в начале тор* 
можения 40 к м /ч  -  для автомобилей,  автобусов и авто­
поездов и 30 к м /ч  -  для мотоциклов и мопедов.
№ 37.  № 35  жэне  № 36  тапсы рм адағы   мәтіннен  сан 
есімі бар сөйлемдерді табыңыз да, оны сөз қүрамы  мен 
мағына  ж ағы нан талдаңыз.
№38. Сабақты қорытындылауға арналған граммати­
ка лы қ тест

1. Есепт ік сан есімді  көрсетіңіз.
A) Оныншы
B) Бес-алты
C) Ж иырма бес 
Д) Елулерде
Е)  Ж иырма шаңты
2. Р ет т ік сан есімді  көрсетіңіз.
A) Бесеу
B) Ж иырмадай
C) Төрттен бір 
Д) Елу-алпыс
Е) Ж үз он екінш і
3. Ж ипацтъщ сан есімді  табыңыз.
A) Қырың-елу
B)  Сегізінші
C) Ж етеу 
‘&9Ш0 
Д) Бестен бір
Е) Елу екінш і
4. Болж алдық сан есімді табыңыз.
A)  Ж етпістей
B)  Бес-бестен
C) Мың-мыңнан 
Д) Екіден бір
Е) Миллион
5. Б өлш ект ік сан есімді табыңыз.
A) Екі-үштен
B) Он бірінші
C) Отыз-ңырыңтарда 
Д) Ж иырма бестей 
Е) Төрттен бес
6. Дара сан есімді табыцыз.
A) Он жеті,  ңырың бір
B) Көк түсті, ңызыл ала
C) Ж етеу, он 
Д) Оңы, біл
Е) Кейбір,  еш кім

7. Кцрделі сан есімді көрсетіңіз.
A) Қыстыгүні,  ертең
B) Он төрт
C) Тежеу, аспа 
Д) Адамзат
Е) Бір, екі
8. Есептік сан  есімді  көрсетіңіз.
A) Оқы, біл
B) Оннан бір
C) Тоқсан 
Д) Төртінші 
Е) Елудей
Р.  Топтау сан есімді  көрсетіңіз.
A) Ж иырма бес
B)  Бес-бестен
C) Еңбекады 
Д) Қысы-жазы 
Е) Бірнеше кітап
10. Бастауыш қызметінде тцрган сан есімді табыңыз.
A) Ж аздыгүні,  ертең
B) Он екі -  сенің ойлаған саның
C) Әмбебап, отбасы
Д)  Он-оннан,  бес-бестен 
Е) Екіншіге берді
№39. Бақы лау сүрақтары
1.Бенц ісін әрі қарай неліктен жалгастыргысы келмеді?
2. Карлдың еңсесін кім тусірмеді?
3. Берта автомобильге жарнаманы  не цшін жасагысы
келді?
4. Берта Рингер автомобильмен неше шақырым қаиіың-
тықты журіп өтті?
Б.Жолшыбай ол қандай қиындыңтарга кездесті?

1 5 ,16-сабақ
40 тапсырма. Мәтінді  оқыңыз да, оның мазмүнын
түсініңіз.
КАРЛ БЕНЦТІҢ БІРІН Ш ІЭКИ П А Ж Ы
Карлдың ойы -  өздігінен жүретін экипаж жасау бол­
тан. Біраң бүл ойды іске асыру үшін бірнеше сүраңтарға 
жауап табу керек болды. Арбаның доңғалаңтары ңандай, 
неден  жасалу  және  нешеу  болу керек?  Отыратын  орын 
қанш а -  бір, екі немесе бар отбасы сыятын болу керек пе?
Қозғалтңыштың жүмыс барысын ңалай бір ңалыпты ету- 
ге болады? Айналым моментін доңгалақтарға қалай жет- 
кізуге болады? Ж ылдамдығы үдеген автомобильді қалай 
тез тоқтатуға болады?  Тек  осы сүрақтарға дүрыс жауап 
табылса ғана ңауіпсіз, берік, сапалы автомобиль жасауға 
мүмкіншілік туатынын білді. Біліммен бірге зор ынтасы 
бар  адамның қолынан  келмейтін  іс  болмайды,  екі  жыл 
боиы  ойлап,  зерттеп, іздеп жүріп, ол ақыр аяғында осы
сүраңтарға жауап табады. Қүрастырушының ойлағанын-
дай, бүл экипаж өзінен бүрынғы шыңқандардан біршама
жеңіл,  жалпы салмағы  260 кг ғана болды.  Оның беріліс
ңорабы болмады,  оның функциясын  зая  жүрісті  шкив- 
тері бар екі ңайыс белдік орындады.
Әлемдегі бірінші  автомобиль жасауындағы процесте
Карл Бенцтің зайыбының де ролі жөне үлесі зор. Әйелге 
ғана төн төзімділік және үқыптылыңпен Берта сағаттар
бойы түтандыру жүйесінің индуктивті катуш ка сымын 
орап отыратын.
№41. Ж аң а сөздерді  диктордан кейін қайталаңы з.
як (■
Өздігійен жүретін  -  самоходный 
Айналым моменті -  момент вращ ения 
Ж ылдамдың — скорость
ҮДӨУI прогрессировать, усиливаться, развиваться 
Тоңтау -  остановиться
Қауіпсіз  — безопасный

Мүмкіншілік  -  возможность 
Беріліс ңорабы —
 коробка передач 
Зая жүріс -  холостой ход 
Салмак —
 вес
вклад
Шыдамдылық  ~ терпение, стойкость
Төзімділік -  выдержанность, стойкость, терпеливость
Үқыптылық -  аккуратность,  бережность, добросове­
стность,  пунктуальность
Түтандыру 
ж үйесі 
—
 система зажигания 
Сым -  проволока
Орау — мотать, завернуть, обвернуть, окутывать.
№42. №41 тапсырмадағы берілген  сөздік арқы лы  сөз 
тіркестері мен сөйлем қүрастырыңыз:
Үлгі:  Өздігінен  жүретін.  Өздігінен  жүретін  экипаж,
бірінші  өздігінен  ж үретін  экипаж ,  бірінш і  өздігінен
жүретін  экипаж ды   ж асау,  бірінш і  өздігінен  ж үретін 
экипажды Карл Бенц жасады, т.б.
№43 а). Мәтінге 
8
 сүрақ жазыңыз. Мәтінге  жоспар 
жазыңыз,  мазмүндаңыз.
№44. Суретте Карл Бенцтің бензиндік ңозғалтқыш ы.
Сурет астындағы мәтінді қазак тіліне яупят.іш .о
Неудержимая тяга  к механизмам, незаурядные спо­
собности  и  трудолюбие  «чудака*  из  провинциального 
немецкого городка позволили создать такой легкий двй-
РО ФА ГГТ
гатель....
.. .Летним воскресным утром Бенц вывел автомобиль
намеревался

хать до стрельбища, расположенного за городом, и прове­
рить таким образом выносливость механизмов.  У доро­
ги, идущей вдоль берега Рейна,  ему попался рыбак,  ко­
торый,  завидя стреляющее дымом  «чудовище»,  чуть не 
свалился от страха в воду. Призывая на помощь всех свя­
тых, он закрыл глаза в ожидании наихудшего и открыл 
их только, когда дьявольская колесница, оставляя за со­
бой пыль и запах дыма, скрылась вдали.
ЕТІСТІКТІҢ ПІАҚТАРЫ
Шақ -  етістіктід негізгі категория л арының бірі.  Шаң -  
ңимылдың жасалып жатқанын, келёшекте жасалатынын, 
жасалып ңойғанын білдіретін категория. Ш ақ үш түрлі: 
осы шаң,  келер ш ақ, өткен шаң. 
.
Осы шаң қимылдың сөйлеушінің хабарлау кезінде бо­
лып жатқан, не үнемі болып түратын дағдылы қимылды 
білдіреді.  Мысалы:  Мен  тыңдап  отырмын.  Қүс  үшады.
Адам сөйлейді.  Осы  ш аңты ң түрлері: 
1
) наң осы ш ақ,
2
) ауыспалы осы шақ.
1.  Наң осы пгақ ңимыл,  іс-өрекеттің осы уаңытта бо­
лып  ж атқанды ғы н  білдіреді.  Наң  осы  ш аң  ж алаң   да, 
күрделі де болып келеді.
а) жалаң осы шаң жатыр,  отыр,  түр, жүр етістіктеріне 
жіктік жалғауының I, II жағында келуі арңылы жасалады.
ә) күрделі осы шаң көсемшеге  отыр, ж аты р, түр, жүр 
деген  торт етістіктің біреуі тіркесуі арқылы жасалады. 
Соңғы  көм екш ісі  ж аты р,  отыр,  түр,  ж үр  етістіктері 
жіктеледі де,  көсемшелер өзгеріссіз қалады.
2
.  Ауыспалы  осы  ш ақ  істің,  процестің,  ңүбылыстың 
жаратылыста үзілмей дағдылы түрде болып түратынды- 
ғын білдіреді. Мысалы: қүс үш ады, су ағады, от ж анады .
Ауыспалы осы шаң  -а, -е, -й жүрнаңты көсемшелерге 
ж ік т ік   ж алғауы   қосы лу  арңы лы   ж асалады .  М ысалы, 
жаз-а-мын,  біл-е-мін,  сойле-й-мін.
Келер  ш ақ  істің сойлеп  түрған  уақыттан  кейін  істе- 
летіндігін көрсетеді. Мысалы: Пойыз уаңытында келер.

Ол  окуға  бармақ.  Мен  ертең  7-де  түрамын.  Осындағы 
келер,  бармақ,  түрамын  етістіктері  істің  болаш ақта
орындалатындығын білдіріп түр.  Келер шаң болжалды
келер шаң,  маңсатты  келер шаң,  ауыспалы келер  шақ 
оольш үшке бөлінеді.
Болашаңта істің істеуі белгісіз болса, онда болжалды 
келер шаң деп аталады. Болжалды келер шаңтың көрсет-
кіштері  -ар,  -ер, 
-р. 
Бүлар жіктеледі.  Мысалы:  мен  ке- 
лермщ, сен айтарсың, ол істер, т. б.
2
. Істің істелетінін маңсат ете көрсететін етістіктерді
мақсатты  келер  ш ақ дейді.  Мысалы:  келмек,  айтпак- 
пыя,  жазбақпын,  істөмекпін,  т.б.
Мақсатты келер шаңтың  көрсеткіштері  -маң,  -мек,
-бак, -бек, -пақ, -пек. Бүлар жіктеледі. Мысалы: м енкел- 
мекпін, сен айтпақсың,  т.б.
3.  Ауыспалы  келер  шаңтың  жасалуы  ауыспалы  осы 
шаңтың  жасалуымен  бірдей,  бірақ  мағынасы  ыңғайға
Т
Г
Я
П
а
т
*
 
о
ш
т
г
п
»
»
»
.
_________________________________ ______________________  
1
 
«
-
 
______________________  
а
и
і
 
а
түрамын
сағат
-  
- - - - - - -
•ъжмла
  и а р а м
һ і а .   І Ү і Ү Н Д а
РаМЫЗ  СӨЗдері  келеР  ш аңты қ  мағынада 
жүмсалып түр, ал қүс ү ш а д ы -------------  
-  -
үшады
түр.
уакытта
^
 
.
.
.
 
•  
----- КӨРСе-
ж Г н  
Ш ақ-Деп  атал ад ы -  Мьхсалы:
т-г ттт  г» 
г ч  
^ 
^  
аьтомооиль Са-
тып  алыпты.  Осы  екі  сойлемдегі  сөздер  екі  мағына  бе- 
реді.  Біріншіден,  аитушы  Ж анаггың ісін өзі  көріп  іле 
хабарлал түр, екіншіден, айтушы біреуден естіп, хабар-
~
ь
Р, ™ ! д“ ™
. ю к в зім е в  квріп- 
Ш  
Щ Ш
г* 
л сд слеткен ш ак
деиміз да, біреуден естш барып, содан 
кейін 
хабарлауды
немеср бл/п^тті 
-р-г 
і  Ж
іі
ЙЯВЯЕ —
 
. 
~

жүктеу/скачать 14,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: