I п т I к X. Қожабаева

тетін  түрі  ауы спалы  
өткен  ш ақ  делінеді.  Сөйтіп  өткен 
ш ақ: 
1
. Ж едел 
өткен ш ақ (нақтылы өткен шақ) 2. Бүрын- 
ғы  өткен щ ақ.
1. Жедел өткен шақ етістіктің түбіріне  -ды, -ді, -ты, -ті 
жүрнағы мен I, II ж іктік жалғауы ңосылу арқылы ж аса­
лады. Мысалы: бардым, бардың, т.б.
2.  Бүрынғы  өткен  ш аңты ң  үш   түрлі  формасы  бар: 
нәтижелі  өткен  ш ақ,  субъективті  өткен  ш ақ,  дағдылы 
өткен  ш ақ.
а) Бүрынғы өткен ш ақ (нәтижелі өткеы шақ) есімше 
формасының  -ған,  -ген, -ңан, -кен түріне ж іктік жалға- 
уының көрсеткіштері қосылуы арңылы жасалады. Мы­
салы:  ал-ған-мын,  көрсет-кен-мін, бер-ген емеспіз,  кел- 
ген-сің,  т.б. 
*
ә) 
Бүрынгы өткен 
ш аң 
(субъективті өткен 
ш ақ) 
-ып, -іп, 
-п  ж үрнаңты   көсемшеге  үш  ж ақты ң   ж ік тік   ж алғауы  
қосылу арңылы жасалады. Мысалы: көр-іп-пін, жаз-ып- 
сың,  т.б.  Бүрынғы  өткен  ш аңтың  жогарыда  аталған  - 
ңан, 
-кен, -ган, -кен, ып, -іп, -п жіктеліп те ңолданылады.
3.  Дағдылы өткең ш ақ  есімше формасының -атын,  - 
етін, -йтын, -йтін түріне ж іктік жалғауының көрсеткіш- 
тері 
косылуы арқылы жасалады. Мысалы: мен бар-атын- 
мын,  сен бар-атын-сың, сіз бар-атын-сыз, т.б.
Л ексика-грам м атикалы қ ж аттығулар
№45. Төменде берілген етістіктерді қолдана отырып, 
жедел  өткен  ш ақта,  н ақ  осы  ш ақта,  болж алды   келер 
ш ақта сөйлем қүрасты ры ңы з.
Тоқтау, жөндеу, тежеу, пайдалану, шығу, жасау.
№ 46.  Төменгі  сөйлемдердің  баяндауыш ын  тауып, 
қай  ш ақта түрғанын аны қтаңы з.
Автомодельдің  доңғалақтары на  ток  цилиндр  тістер 
арңылы өткізіледі.  Б аяғы дабіз  «Москвич-412»  автомо- 
билімен Омбыға дейін баратынбыз.  Менің көрш ім кеше 
өзіне  ж аңа  автомобиль  сатып  алыпты.  Соичиро  Хонда 
автомобильдің доңғалағындағы  шабақтарды темір шы-

бьщтан жасаған. Мүмкін, ол олимпиадада бірінші орын 
алар. і
1
 
|
№47. ТөіУіендегі  сөйлемдердің баяндауышын тауып, 
қай шаңта түрғанын аныңтаңыз.
Тек  1887  жылы  шетелдік  француз  саудагері  Эмиль 
Роже көрмеге қоюға бір автомобильді сатып алады. Бас- 
тапңыда  Манхаймның  түрғындары  мен  ңала  баспасөзі 
Карл  Бенцтің  туындысына  өшпенділікпен  қарады.  Ол 
өз автомобилінің ңозғалтқышын ертең  жөндемек.  Қоз- 
ғалтқыш  өткен  айда  сыналган.  ГАЗ-24  «Волга»  колігі
қүралының  шанағы  жабың  жөне  төрт  есікті  болатын. 
Мен шетел автомобилін сатып алмақпын.
№48.  Сөйлемдегі  баяндауышты  өзгертіп,  етістіктің
барлық шағына қойыңыз.
Пойыз уақытында келер.
№49. Етістікті бүрынғы өткен ш ақта қолданыңыздар. 
Мен колледжде он екі жыл (работать). Таңертең досым 
(звонить). Ол кеш (вставать). Өкінішке қарай, ол (не при­
ходить).  Дүйсенбіде  олар  үйде  (не  быть).  Сіздер  ңашан 
(знакомиться)? Бөлім меңгеруші жиналыста 10 минут (го­
ворить).  Ж азда біз терезені ж иі (открывать).  Профессор 
дөріси жаңсы (читать). Ол түсте асханада (кушать). Ж аңа
тақырыпты  оңушылар  жаңсы  (понимать).  Сіз  оны  неге 
(не ждать)?
№ 50  а).  Сөйлемдерді  оқыңыздар,  орыс  тіліне  ауда- 
рыңыңыздар.
1. 
Сіз колледжді ңашан бітіргенсіз? 2. Менің нағашым 
өткен жылы үйленген.  3.  Немереңіз  ңай ж ы лы 'туган?
4. Бхз бүл жерде көп ңыдырганбыз. 5. Сені түнде кім шы- 
ғарып  салды? 
6
.  Сүрағаныңызды  ңайталаңызш ы,  мен 
түсінген  жоңпын!  7.  Әріптесім  інімді  қарсы  алыпты 
Ерте-ертеде  бір  патш а  болыпты.  Әжем  кеше  өте  еоте
түрыпты.
№51 ә). Диалогті қ азақ  тіліне аударыңыз:
~ Здравствуйте!
-  Добрый день!
-  Машину продаете?
-  Да, продаю.

-  Вы двигатель ремонтировали?
-  Да, ремонтировал.
-  После ремонта производили  подтяжку головки бло­
ка ци лин дров?
-  Да, производил.
-  Какие поршневые кольца установили после ремонта?
-   Чугунные.
-  А после ремонта Вы не меняли их на стальные?
Нет, не менял.
-  ... (өрі қарай өзіңіз ж алғасты ры ңы з.)
№52. Сабақты қорытындылауға арналған граммати­
ка лы қ тест
1.  Етпістіктің  н а қ   осы  иіақ  тцрінде  тцрган.  сөзді
көрсетіңіз. 
•  . •! ^
A) Түрғансың 
.
B) Түратынсың
C) Түрарсың 
Д) Түрмын
Е)Түрасың 
■
 
?  :  //.і;'-;,:,,
2.  Е т іст ікт ің  ауы спалы   осы  ш ақ  тцрінде  тцрган 
сөзді  көрсетіңіз.
A) Ж азатын еді
B) Ж азарсың
C) Ж азбассың 
Д) Ж азамын 
Е) Ж аздым
3. Е т іст ікт ің болжалды келер шац  тцрінде тцрган
сөзді  көрсетіңіз.
A) Келеді
B) Келермін
C) Келмейді 
Д) Келіп кетті 
Е) Кетерсің
4. Е т іст ікт ің мацсат ты келер шақ  тцрінде тцрган
сөзді  көрсетіңіз.
A) Ж үргізгісі  келді
B) Ж үргізген  еді

С) Жургізбекпін
Д)  Жүргізбеді 
Е) Ж үргізші
5  Ет іст ікт ің болжалды келер шақ  тцрінде тцрган 
сөзаі  көрсетіңіз.
Е)  Бар
б.Ет іст ікт ің жедел ( нақт ы лы ) өткен іиақ  турінде
7. 
Е т іст ікт ің  бцрынгы  ( субъективті)  өткен  шак 
турінде тцрган сөзді көрсетіңіз.
A) Көрдік
B )  К ө р і п  т ү р
C) Көріппін
Д) Көрмедік
Е) Көреді
8.  Е т іст ікт ің  бцрынгы  (субьект ивт і)  вт кен  шақ
тцріное тцрган свзді  көрсетіңіз.
A) Барыпты
B) Бармақ екен
C) Бармайды 
Д) Бармады 
Е) Барады
9  Е т іс т ік т ің   ауы спалы   (д а гд ы лы )  өт кен  ш ак 
тцрінде тцрган сезді көрсетіңіз.
A) Баратын еді
B) Бармайтын
C)  Барғызбады 
Д) Бармаспын
тцреан  сезді  керсетіңіз.
А) Жаздырдым
______ .
I
Е) Жаздырады
A)  Көмектескен
B) Көмектесті
C)  Көмектеспеді
Д)  Көмектесетін 
Е)  Көмектеспек

10. 
Е т іст ікт ің  бцрынгы  (нэт иж елі)  өт кен  іиақ 
тцрінде  тцрган сөзді  көрсетіңіз.
A) Бағаланды
B) Бағаланған
C) Бағаланар
Д) Бағаланады
Е) Бага ланбайды
№ 53. Б ақы лау сүрақтары
1. Карлдың ойы не жасау болды.?
2. Бцл ойды іске асыру цшін қандай  сцрацтарга жауап 
табу керек болды? 
I
3. Сцрацтарга жауапты Карл Бенц неше жыл іздеді?
4. Жасалган экипаждың жалпы салмагы қанша кг болды?
5. Экипаждыц беріліс қорабыньің функциясын не орындады?
6. Бертага тән қасиеттерді атаңыз.
1 7 ,18-сабақ 
№ 54.  Мәтінді оқып, түсіңіз. 
ЖҮРЕ МЕ -  ЖҮРМЕЙ МЕ?
(К арл Бенц т уралы )
1885  ж ылды ң көктемінде  шеберхананың  ауласында 
Карл  Б енцтің  отбасы  мен  бір-екі  ш еберхананың  қарт 
жүмысшылары Карлдың түңғыш жасаған автомобилінің 
жүруін көрген куөлері болды. Тамашалап, ңарап түрған 
адам дарды ң  ойы нда  бір-аң  сүр ақ  түрды :  ж үре  ме  -  
жүрмей ме? Тек қана өз ңолымен жасаған автомобиліые 
сенген  Бенц:  «Жүреді.  Ж үргенде  қандай?!  Казір  көре- 
сіңдер!» 
-  деген сөзбен үш доңғалақты арбасын қорадан 
итеріп шығарады да, сермерді ж ан-ж ақңа серпіп-серпіп 
бүрап жібереді. Автомбилімен біраз қаш ы қты ңты  жүріп 
өтіп,  үйіне  оралады.#- «А рманыма  ж еттім ,  ңолы м нан 
келді!» 
-  деген ойдан қуаныш ы қойнына сыймай, төбесі 
көкке жеткендей болды.

Келесі  сапарлары,  өкінішке ңарай,  мүндай өте еәтті 
болған  жоқ,  өйткені не ңайыс таспалары шыдамай жа- 
нып  кетті,  біресе  түтандыру  оттығы  істен  шыға  берді, 
біресе  сермегішсіз  жасалған доңғалаңтары  әлсін-әлсін 
сына  берді.  Б ірақ  та  мүндай  сәтсіздіктер  оны  есінен 
тандырған  жоң.  Ол  мүқият,  ңайсарлыңпен  біртіндеп 
туындысының  кемшіліктерін  түзеді.
Сол кезде  «Манхаймер цайтунг»  газеті автомобильді 
♦ешкімге керексіз, босқа жасалған ңүрал. Аттар түрған- 
да, оны ешкім пайдаланбайды», -  деп жазған.
Сөздік:
Аула -  двор, палисадник, усадьба
Түңғыш —
 впервые,  первенец,  перворожденный
Қарт — старый, старец
Куэ -  свидетель
Нық сену -  твердо верит
Қора -  двор
Итеру — толкать
Сермер -  маховик
Ж ан-жаңңа -  
в 
разные стороны
Бүрау -  крутить, ввинтить, закрутить
Оралу —
 возвращаться, вернуться, укутываться, замо­
таться
Қуанышы қойнына сыймау —
 очень обрадоваться 
Төбесі көкке жету -  быть на седьмом небе от радости 
Өкінішке қарай —
 к сожалению 
Қайыс таспа -  кожаная лента
Түтандыру 
оттыры
 —
 свеча заж игания 
Істен шығу -  выйти из строя 
Сыну -  сломаться, ломаться 
Сөтсіздік -  неудача
Мүңият -  предусмотрительно, тщательно
Қайсарлық -  упорство, настойчивость, строптивость 
Кемшілік  -   недостаток
Тузеу -  исправить (недостатки)

•ГЧ
2
ЭӘ. ,№04 тапсырмадағы сездік арқы лы  ауызш а сөз 
тіркестері мен сөйлем қүрастырыңыз.
Үлгі:  аула,  кең  аула,  үлкен  аула,  аулаға  шығу,  кең 
аулаға шығу, мен кең аулаға ш ықтым, т.б.
№56. Мәтіннің мазмүны бойынша Карл Бенц пен қарт 
жүмысшының арасында болған диалогті сахналаңыз.
№ 57 . Мәтінге 
6-8
 сұрақ ж азы ңы з.
ЕСІМПІЕ
Қимыл-әрекетті білдірумен бірге есім сөздің де белгі- 
лерін  білдіретін  етістіктің   түрі  есімш е  деп  аталады :
жөнделген  қозғалтқы
II
отремонтированный  двига-
адам -  взяв-
шии человек; ж азатын хат -  письмо, которое нужно на­
писать;  жасалмаң қүрал-сайман —
 
инвентарь,  которы й 
нужно изготовить;  т.б.
Есімшенің ж үрнақтары:
ңолданған
приме­
ненны й 
опыт;  зарядталган тежегіш  -  заряж енны й тор­
моз.  Қозғалтңыш өткен айда сыналған -  двигатель был 
испы тан 
в  прошлом  месяце.  Сермер  шойыннан  жасал-
ған
2
. -ар, -ер, -р, -с: тексерер
чугуна
возможно проверит; үш ар — 
возможно  полетит;  көтерер  — возможно  поднимет;  т.б.
Оқытушы студенттің бақылау жүмысын ертең тексерер
~ возможно завтра преподаватель проверит контрольную 
работу студента.
3.  -атын,  -етін,  -йтін,  -йтын:  ГАЗ-24  «Волга»  көлігі 
қүралы ның  ш анағы  жабың  және төрт есікті болатын  -  
Обычно кузов транспортного  средства  ГАЗ -24  «Волга» 
был закры ты м и четырехместным.
4. -маң, -мек, ~паң, -пек, ~бақ, -бек: Ол өз автомобилінщ 
ңозғалтңышын ертең жондемек -  он собирается (имеет цель) 
отремонтировать двигатель своего автомобиля завтра.
Есімше затты ң белгісін білдіргенде, сөйлемнің аньщ-
тауыш  мүшесі қызметін атқарады. Ж онделген қозғалт- 
ңыш шеберханада түр.

Есімше  шаңтың  көрсеткіш  ңызметін  атңарады,  бүл
қызметте ол жіктеледі,  сөйлемде баяндауыш ңызметін
атқарады. Есімшеге ж іктік жалғаудың толың түрі жал-
ғанады. Мен шетел автомобилін сатып алмаңпын.
Есімше  сөйлемде  заттың  мағынада  қолдана  алады.
Заттанган  есімшелер  зат  есімше  түрленіп,  көптік,  тө-
уелдік,  септік  ж алгауларын  қабылдап,  бастауыш,  то-
лыңтауыш  кызметінде  ңолданылады.  Мысалы,  Келген 
төрге шықты.
Лексика-грамматика лық жаттығулар
№57. Төменгі сөз тіркестерінен есімше түрлерін жа- 
сал сөйлемдер жазыңыз:  ның сену,  қуанышы қойнына 
сыймау, төбесі көкке жету, істен 
шыру, 
есінен тандыру,
өшпенділікпен  ңарау.
№58. Мөтіннен есімшелерді теріп жазыңыз да, олар- 
ды сөз қүрамына ңарай талдаңыз.
№59.  Етістіктерден есімгае түрлерін  жасап,  аудары-
ңыз: жөндеу, сыну, басқару,  сынау, үдету.
№60. Сабақты ңорытындылауға арналған граммати-
калық тест
1. Ет іст ікт ің есімше тцрін табыңыз.
A)  Орындадым
B) Жығылды
C) Т азаладым
С) Жөндейтін 
Д) Жазбадым
Е) Сатыпты
2. Есімше тцлгалы баяндауышы бар сөйлемді табыңыз.
A) Мен тапсырмаңды орындадым
B) ол кеше ж аңа автомобиль сатып алды
C) Қозгалтқыштың шуылын аньщ естідім 
Д) Қозгалтңышты  ңыздыру керек
Е) Миллиардер Соичиро  Хонданың өкесі темір үста- 
сы болган

3. Қай сөйлемде есімше бастауыш болып тцр?
A) Соичиро Хонда 1938 ж ылы поршень сақиналарын 
ойлап тапты
B)  Эр  автомобиль  жүргізуш і  жол  ңозғалысы  ереже- 
лерінінің талаптарын саңтайды
C) С.  Хонда 1991 жылғы 5 тамызда Токио ңаласында 
дүние салды.
Д) Келгендер аеыңпай төрге ш ықты.
Е) Мен оған екінш і рет хат жазбакпын
4. Есімшелі сөздерді көрсетіңіз.
A) Таны, есті
B) Барар, қайтқан
C) Ж аз, көктем
Д) Төрттен бір 
I
Е) Біреу
5. Есімш елі сөзді  көрсетіңіз. 
,
A) Мойындау керек
B) Оңыған адам
C) Қ айтқалы  жатыр 
Д) Мен барамын
Е) Мен келемін
6. Есімш енің септелген  турін  көрсетіңіз.
A) Оқығаным.
B)  Оңығанмын.
C) Оқығанда.
Д)  Оқыған.
Е) Оқығанбыз.
7. Есімше т цлгалы  ет іст ікт і табыңыз.
A) Мен оңығанмын
B) Ағылды ж ы р мен күй
C) Ж аңбыр жауды 
Д) Оңыған көп біледі 
Е) Ш еберханаға кетті
8. Есімше тцлгасында тцрган сөзді табыңыз.
A) Барды
B) Барған
C) Барыпты 
Д) Бармау
Е) Барғалы  ж үр

9. Есімшенің  тәуелденген  тцрін  көрсетіціз.
A) Анада, бүгін
B) Күллі, барша
C) Оңығаным, берерің
Д) Сөйлееті
Е) Егер, мүмкін
10. Есімшенің жіктелген.  тцрін  көрсетіңіз.
A) Кетіп, жазар
B) Оңыды, айтпас
C) Айтатынмын, оңитынсың
Д) Бармау, бару
Е) Белгілі, отан
№61. Бақы лау сүрақтары
1.1885 жылдың көктемінде Карл Бенцтің шеберханасы 
ауласында қандай оқига болды?
2. Тамашалап қарап тцрган адамдардың ойында ңандай 
сцрац тцрды?
3. Карл Бенц қандай арманына жетті?
4. Жасаган автомобилъдің қандай кемшіліктері болды?
5-Жергілікті қала газетінің бцл экипажга деген көзқара-
сы қандай болды?
19, 
20
-сабаң
№62. Метінді оқып, аударыңыз.
КАРЛ БЕНЦТІҢ ШҮЖЫҚ САТЫП
АЛҒАНЫ ТУР АЛЫ
Карлдың  автомобилі  жүргенде  көп  шу  шығаратын, 
дырылдағанда бүкіл аттар мен  иттер қаша жөнелетін, ал 
адамдар ауыздарын ашып қарап түратын. Ал балалар есі 
қалм ай,  автомобильдің  соңынан  ж үгіретін.  Манхайм 
ңаласының сол кездегі өкімі аттарды үркітеді деп, Карл- 
ға  автомобильмен  тек  қала  сыртында  ж үруге  рүқсат 
беріпті, өйткені бір күні мынадай қызың оқиға болыпты.

Бір  жексенбі  күні  үй  алдындағы  алаң  бос  еді,  Карл 
автокөлігіне  мініп,  ңозғалтңышы  тарсылдап,  гүрілдеп 
ңорадан шығады.  Сол кезде  алаңның арғы басынан бір 
ат  ж еккен  арба  ш ы ға  квледі.  Б үл  арба  сол  ңаланы ң 
шүжың  сататын  саудагерінікі  екен.  Сол  күні  саудагер 
жөрмеңкеге асығып бара жатады. Арбада көрзеңкелер- 
Де сатуға арналған шүжыңтар. Карл Бенцтің туындысы 
тарс-түрс  етіп  жаңындағанда,  саудагердің  аты  үркіп, 
алдыңғы аяғын көтеріп тік түрады да,  шаба жөнеледі. 
Ш үжыңтар бір шаңырым ңашьщтьщқа көше бойы жер- 
ге  шашылып,  домалап  ңалады.  Амал  жоң,  шу  шығар* 
майын деп,  бүкіл шашылған,  лас  болған  шүжықтарды
Карл  өзі  сатып  алады.  Бір  апта бойы  Карлдың зайыбы 
сол шүжыңтарды жуып тазартады.
Сөздік:
Ш үжық -  колбаса 
Шу шығару —
 шуметь 
Дырылдау -  тарахтеть 
Қашу -  убегать 
Қала сыртында — за городом 
Рүңсат беру — давать разрешение 
Тарсылдау -  громыхать 
Гүрілдеу -  гудеть
Ат жеккен арба -  запряж енная телега 
Асығу —
 спешить,  торопиться 
Көрзеңке  —
  корзинка 
Тарс-түрс ету -  греметь 
Ж ақындау —
 приближаться 
Үрку -  испугаться
Ш аба жөнелу —
 пуститься бежать 
ҚашыҚтың -  расстояние
Ш ашылу — рассыпаться, разбросаться 
Домалау -  катиться 
Лас -  грязный
Ж уу -  мыть 
Тазарту -  чистить

№63. №62 тапсырмадағы сөздік арқылы ауызша сөз 
тіркестері мея сөйлем қүрастырыңыз.
Үлп: Шүжың. Дөмді шүжың, дәмді шүжьщты сатып 
злу > дәмді шүжыңты дүкеннен сатып алу, дәмді шүжың- 
ты  азы қ-түлік  дүкенінен  сатып  алу,  ол  кеш е  дәмді 
шүжықты азың-түлік дүкенінен сатып алды, т.б.
№64.  Мәтінге жоспар жазыңыз.
№65. Мәтінге 6-8 сүраң жазыңыз.
№66.  Саудагер  мен  Карл  Бенцтің  арасындағы диа­
логи  сахяалаңыз.
КӨСЕМШЕ
Көсемше деп негізгі  ңимыл өрекеттің ңалай, 
ңайтіп 
жасалатынын білдіретін етістіктің түрі аталады. Мыса­
лы,  к үліп  (ңалай?)  кірді,  асыңпай  (ңалай?)  сөйледі, 
күлімсірей (қалай?) қарады, т.б.
Көсемше  осы 
ңызметте 
түрғанда өзінен  кейін 
ешбір
қосымшаны 
қабылдамайды.
Көсемшенің 
жүрнаңтары:
1. -ЫП, -ід, -п: бар-ып, көр-іп, жаз-ып, т.б.
2. -а, -е, -й: 
еыз-а, 
қал-а, сөйле-й, қара-йт.б.
3.  ңалы,  -келі,  *ғалы,  -гелі: 
квл~гелі, 
ңайт-қалы, 
жөнде-гелі т.б. 
^
4.  ңанша,  -кенше,  -ғанша,  генше:  өт-кенше,  бар- 
ғашгга,  біл-генше.
Көсемшенің жүрнадтары шақ жасаушы көрсеткіштің 
де  қы зм етін  атңарады .  Косемше  ш ақты қ  көрсеткіш  
қы зм етін  атқарғанда,  ол  түбір  етістікке  ж алғаны п, 
өзінен  кейін  ж ік т ік   ж алғауы н   қабы лдап,  ж екеш е, 
көпше түрде жіктеледі.  Кесемшенің  -ып (-іп,  -п) жөне 
-а (*е,й) жіктеледі. Көсемшеден кейін ж іктік жалғаудьщ 
толық түрі жалганады. Мысалы: Ол кеше ез автомобилін 
шеберханада жөндет-іп-ті -  он оказывается вчера в мас­
терской  отремонтировал  свой  автомобиль.  Сермер  шо- 
йыннан жасал-а-ды- маховик изготавливается из чугуна.

Ж екеш е
Мен барыппын,  келіппін,  барамыы,  келемін
Сен барыпсың,  келіпсің,  барасың,  келесің
Сіз  барыпсыз,  келіпсіз,  барасыз,  келесіз
Ол барыпты, келіпті, барады,  келеді
Көпше
Біз барыплыз,  келіппіз,  барамыз,  келеміз
Сендер барыпсыңдар, келіпсіңдер, барасыңдар, келе- 
сіңдер 
I
Сіздер барыпсыздар,  келіпсіздер,  барасыздар,  келе- 
сіздер 
'
Олар барыпты, келіпті, барады, келеді
Лексика-грамматикалық жаттығулар
Н
І
№ 67.  Төменгі  сөз  тіркестерінен  көсемше  түрлерін 
жасап,  сөйлемдер  жазыңыз.
Д ырылдау,  ңаш у,  тарсылдау,  гүрілдеу,  асығу,  жа- 
ңындау, үрку , шашылу, домалау, жуу, тазарту.
№68. Мәтіннен көсемшелерді теріп жазыңыз да, олар- 
ды сөз қүрамы на қарай талдаңыз.
№ 69.  С өйлем дерді  о р ы сш аға  ау д ар ы п ,  көсем ш е 
түрлерін ажыратыңыз.
Саудагер шүжығын бүгін  тез сатқалы отыр.  Ол мон- 
шага барып келді. Ж ерге домалаған шүжыңтарды Карл 
да Бертамен бірге тазаласты.  Карл Бенц көлігіне мініп, 
ңозгалтқышын гүрілдетіп,  саудагердің атын үркітті.
№70. Етістіктерден ауыспалы осы және субьективті 
өткен  ш ақтарда сөйлемдер қүрастырыңыз,
Дырылдау,  ңашу,  тарсылдау,  гүрілдеу,  асыгу,  жа- 
ңындау, үрку , шашылу, домалау, жуу, тазарту.

№71. Сабақты ңорытындылауға арналған граммати- 
калық тест
1. Көсемшелі  тіркесті  табыңыз.
A) Көргенді бала
B) Ж азылган кітап
C) Айтып берді 
Д) 
Ж ала жапты
Б) Ж ақсы жазыпсың
2. Көсеміиелі тіркесті табыңыз.
A) Айтңан еді
B) Сүрасатын еді
C) Барғалы жүр 
Д) Көрмес болды 
Е) Кеткен еді
3.  Көсемше  тцлгалы  ет іст ікт ің  жіктеліп  тцрган 
тцрін табыңьіз.
A) Көмектесемін
B) Барарсыңдар
C) Білсе болды 
Д)  Көрмеспін 
Е) Болмады
4. Көсемшелі тіркесті  табыңыз.
A) Барғалы отырмын
B) Ж алғыз арша
C) Ж үк вагоны
Д) Ж етек доңғалақтары 
Е) Ж ол белгісі
5. Көсемшелі  тіркесті табыңыз.
A) Ж ол багыты
B) Жобалың тапсырма
C) Автомобильді айдап кетті 
Д ) Аспалы жол
6. Көсемшелі  тіркесті  табьіңыз.
A) Қозгалтңыш көлемі
B) Қозғалтңышты ңыздырыпты
C) Негізгі бағдаршам 
Д) Тайғаң жол
Е) Қауіпті бүрылыс

7. 
Көсемисе  тцлгалы  ет іст ікт ің  ж іктеліп  тцрган 
тцрін  табыңыз.
A) Автомобиль
B) Қол жүгі
C) Пойыз үзындығы 
Д) Әжеме барамын
Е) Қос ңабатты автобус
8. Көсемшелі  тіркесті  табыңыз
A) Екі осьті автомобиль
B) Өртсөндіргіш автомобиль
C) Атама барғалы отырмын 
Д) Ағаш таситын жол
Е) Екі орынды купе
9. Көсемшелі баяндауышы бар  еөйлемді табыңыз.
A) Ағама менен сөлем айт!
B) Ж ол жиегінде ит отыр 
- ''
C) Қозғалтңышты іске ңосқанмын 
Д) Қозғалтқыштың ңуаты жаңсы
Е) Ол кеше үшаңпен Мәскеуге кетіпті
10. Көсемшелі баяндауышы бар  сөйлемді табыңыз.
A) Қарл Бенцтің бірінші  автомобилі үш доңғалақты 
болған
B) Мен ертең ауылдағы әжеме барғалы отырмын
C) Ең бірінші ғарышкер Юрий Гагарин болған
Д) Ол кеше өз автомобилін шеберханада жөндетіпті 
Е) Беріліс қорабы істен шыңңан
№ 72. Бақылау сүрақтары
1. Карлдың автомобилі қоршаган ортага қалай эсер етті?
2. Манхайм қаласының сол кездегі экімі  Карлга автомо- 
бильмен қаланың тек қана қайжагында жцруге рцқсат беріпті?
3. Вірукексенбі кцні  Карл несіне  мініп  көшеге  шыгады?
4. Сол кцні шцжың сататын саудагер қайда асыгып бара 
жатады?
5. Саудагердің  арбасында кәрзенкелерде сатуга арналган 
нелер жатты екен?
6. Саудагердің аты неден цркіп, артқы аяқтан тік тцрды?

Л?73- Мәтінді баяу үнмен оқыңыз, бідмейтін сөздерді 
терш жазыңыз да, сөздік арқы лы аударыңыз. Содан соң 
мәтіяді  қайта  оқып  мазмүнын  түсініңіз.
ПАРИЖДІТАҢДАНДЫРҒАН КАРЛ
С°л жылдары Карл Бенц тагы екі жетілдірілген авто­
мобиль  жасайды:  резеңкемен  тартылған доңғалақтар, 
«контрңозғалтқышының*  ңуаты  5  ат  күш іне  жеткен
(3,7 кВт) жөне екі сатылы беріліс ңорабы цилиндр лік тісте- 
гершіктен жасалған.  Біраң Манхаймда сатып алушылар 
табыла қоймады. Тек  1887 жылы шетелдік француз сау- 
дагері Эмиль Роже көрмеге қоюға бір автомобильді сатып 
алады. Көрмеде Бенцтін автомобилі  басқа атсыз экипаж- 
дармен қатар түрады,  оның қозғалткышын ешкім аңғар- 
майды, сырттан қарағанда автомобильді ң сол атсыз түрған
экипаждардан  ешқандай айырмашылығы  байқалмады.
к  «Карл Бенцтің атсыз  экипажы*  деген  жазуға  жүрт 
таңдана  қараған.  Экипаждардың  бәрі де  атсыз  түр гой, 
оны атеыз деп неге жазған деп таңданган.
Бір күні жүмыс бабымен Парижге келген Карл Бенц 
зауыт  корасында  ш аң  басып,  керексіз  түрған  Эмиль
сатып алран автомобилін көріп, Карл Бенц ызала- 
нады  да,  автомобильді  оталдырып,  Париж  көшелеріне 
бірак шығады. Таңғалған қала түрғындары қуанып, мөз
мөйрам  болып,  автомобильді  ш үқып-түртіп  сындыра
жаздады. Ал газеттер лезде бүл дүрлікпе жөне таңгалар- 
лоьщ оңиға турдлы жаэя бвстады.
Сездік:
Ж етіллірілген  автомобиль  -   усовершенствованный
автомобиль
Резеңкемен тартылған доцгалақтар -  обтя 
зиной колеса
Қуат -  мощность
нутые  ре-

К ү ш -  сила
Екі сатылы беріліс қорабы -  двухступенчатая короб­
ка  передач
Цилиндрлі тістегершік  -   цилиндрическая шестерня
Табылу -  найтись
Көрмеге қою -  выставить на выставке
Айырмашылың -  различие
№74. Мәтіндегі сөздікпен сөз тіркестері мен ауызша 
сөйлем ңұрастырыңыз.
Үлгі:  Ж етілдірілген автомобиль.  Бүгінгі жетілдіріл- 
ген  автомобиль,  бүгін  жетілдірілген  автомобильдердің 
сапасы, бүгін жетілдірілген автомобильдердің сапасы өте 
жоғары, т.б. 
/
№75. Мәтінге 6 сүрақ жазыңыз.
№76. Мәтінге жоспар қүрыңыз.
№ 77.  Ж оспар бойынша мазмүндаңыз.
ЕТІСТЕР
Мына  сөйлемдегі  етістіктердің  түлғалары на  көңіл 
аударып көрейік: Мен хат ж аз+ды+м. Сәлім Әлімге хат 
жаз+дыр+ды.  Сәлім Әлімге хат ж аз+ы с+ты.  Хат ж аз+ 
ыл+ды. Сәлімжу+ын+ды. Ә лім тара+н+д ы . Осы сөйлем- 
дердегі істеушілер (субъектілер)  -  мен,  Сәлім,  Әлім,  ал 
істелетін (объект) зат -  хат. Осылардың бір-біріне қатыс- 
тарына байланысты, яғни объектіні (істі) кімнің, қалай 
орындауына байланысты етістіктеріміз әркелкі түлғада 
жүмсалып түр. Қазақ тілінде мүны етіс деп атайды. Олар 
өздік  етіс,  өзгелік  етіс,  ортақ етіс,  ырықсыз  етіс болып 
бөлін^ді.
Ө здік  етісте  істі  істеу ш і  (су б ъ екті)  ай ты л ы п ,  іс 
(объекті)  істеу ш ін ің   өзі  үш ін   істелген ін   көрсетеді. 
Мүнда  етістіктің түбіріне  -н  /-ы н   /-ін   жүрнағының бір 
түлғасы жалғанып, одан жіктеледі. Мысалы:
1. Қыз бала ж ылы  ки+ін+ді.
2.  Мен суықтан сақта+н+а+мы н.

3. Мен ыстың болған соң шеш+ін+ді+м.
4. Беті-ңолыңды жу+ын, орамалмен сүрт.
5. Ағапща қонып ңара+н+ып,
Қанатын, жүнін тара+н+ып,
Болмақшы еді мөз-мейрам 
(Абай).
6. Ғ. Мүсірепов ең алғаш 1928 жылы газетте жариялан- 
ған  « Тулаған толңында »  повесімен көр+ін+ді.
Өзғелік етісте істі (объектіні) өзі істемей, басңа біреу- 
ге істетеді. Бүл етіс-гіктің түбіріне -дыр /-дір, -тыр /-тір,
-ғыз 

жүктеу/скачать 14,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: