I п т I к X. Қожабаева

кемелдендіру  -   усовершенствование 
қамту -  охватить
салааралың — межотраслевой
ғылыми-баспа бағдарлама -  научно-издательская про­
грамма
жүмысңа жүмылдыру -  привлечь к работе
№18.  Мәтін бойынша сүрақтарға жауап беріңіз. 
Сөздіктер не үшін керек?
Сөздіктердің ңандай  түрлерін білесіздер? 
Орфографиялық сөздіктің мақсаты не?
«Орфографияльщ  сөздіктің  айтңаны  — заң»  дегенді 
қалай түсіндіңдер? 
|
Түсіндірме сөздіктің маңсаты не?
Аударма сөздіктер не туралы мағлүмат береді? 
Терминологиялың сөздіктің мақсаты не?
Өз үйлеріңде ңандай сөздіктер бар?
№ 19 а). № 17-тапсырмадағы сөздік бойынша ауызш а
сөз тіркестері мен сөйлем түрлерін жасаңыз.
Үлгі:  Түсіндіру'.  Ж ақсы   түсіндіру.  Грамматиканы 
ж аң сы   т ү с ін д ір у .  О қуш ы ға  гр а м м а т и к а н ы   ж аң с ы
тү сін д ір у ,  м ү ғал ім   о қ у ш ы ға  гр ам м ати к ан ы   ж аң сы  
түсіндірді,  т.б.
№ 19 ә). Терминологиялық сөздіктер арқы лы  төмен-
Дегі 
сөздерді орыс  тіліне  аударыңыз да,  сөздікшелері- 
ңізге  ж азы ңы здар.
Көлік-1
Автошеберхана, дизельді автомобиль, артқы жетекті 
автомобиль, карбюраторлы автомобиль, толың жетектел- 
ген автомобиль, автотартқыш, ерш ікті автотартқыш , ав- 
томобиЛьдің  алды ңғы   белдігі,  автом обильдің  ар тқы  
белдігі,  автомобиль  доңғалағы ,  ж етек  доңғалақтары , 
іштөн жану ңозғалтқыш ы,  өкі тактілі  қозғалтңыш ,  өкі 
цилиндрлі  қозғалтқы ш ,  карбю раторлы  ңозғалтңы ш , 
құрама  ңозғалтңыш ,  поршеньді  ңозғалтқыш ,  көліктік 
қозғалтқыш ,  қозғалтқыш ты іске қосу,  түйіспені тазар-

ту,  автомобильді  сынау,  ңозғалтңышты  сынау,  теже- 
гішті сынау,  жылдамдың,  жөндеу.
№ 19 б). Тапсырмадағы сөздермен  ауызша сөз тіркес- 
тері мен сөйлем түрлерін жасаңыз.
Үлп: Шеберхана.  Үлкен шеберхана,  үлкен шеберха-
нада жөндеу, үлкен шеберханада автомобильді жөндеу,
үлкен  шеберханада  автомобильді  жаңсы  жөндеу,  бүл
маман үлкен шеберханада автомобильді жаңсы жөне тез 
жөндейді,  т.б.
№20.  Төменгі  сөйлемдерді  қазақ  тіліне  аударыңыз: 
Электрический автомобиль американца  Чарльза Бейке­
ра был построен в  1901  году и достигал скорости 130 км 
час. Отцом дизельного двигателя является Рудольф Ди­
зель. Мой старший брат работает в автомастерской, он и 
другие мастера ремонтируют двигатели внутреннего сго­
рания, передние и задние мосты автомобилей, делают за­
чистку контактов, проводят испытание двигателей и тор­
моза.
№
21
. Терминологиялың сөздік арңылы қ азақ  тіліне
аударыңыз.
Көлік-2
Сигнал торможения,  тормозной путь,  длина тормоз­
ного пути, тормозная система, режим торможения, тор­
мозная ручка, тормозной барабан, тормозная накладка, 
тормозная колодка,  пункт опробования тормозов,  тяго­
вая сила, шоссе, техническая характеристика, база тех­
нического обслуживания, число передаточное.
№
22
. 
№21
 тапсырмадагы терминдермен 10-15 сейлем 
қүрастырып жазыңыз.
№23. Қ азақ тіліне аударыңыз.
Автомобиль достигает максимальной скорости тогда, 
когда он движется  на прямой передаче. В этом случае пе­
редаточное число коробки передач равно 
1
  или близко к 
ней.  Не на всех двигателях,  если рассматривать их  вне­
шние характеристики,  максимальная частота вращения 
коленчатого вала соответствует максимальной мощности.

кемелдендіру  -   усовершенствование
ңамту -  охватйть
салааралық — межотраслевой
ғылыми-баспа бағдарлама -  научно-издательская про­
грамма
жүмысңа жүмылдыру -  привлечь к работе
№ 18. Мәтін бойынша сүрақтарға жауап беріңіз.
Сөздіктер не үшін керек?
Сөздіктердің ңандай  түрлерін білесіздер?
Орфографиялық сөздіктің мақсаты не?
«Орфографиялың  сөздіктің  айтқаны  -   заң»  дегенді 
қалай түсіндіңдер? 
;
Түсіндірме сөздіктің маңсаты не?
Аударма сөздіктер не туралы мағлүмат береді?
Терминологияльщ сөздіктің мақсаты не?
Өз үйлеріңде ңандай сөздіктер бар?
№ 19 а). № 17-тапсырмадағы сөздік бойынша ауы зш а 
сөз тіркестері мен сөйлем түрлерін жасаңыз.
Үлгі:  Түсіндіру: 'Ж ақсы  түсіндіру.  Грамматиканы
ж а қ с ы   т ү с ін д ір у .  О қу ш ы га  гр а м м а т и к а н ы   ж а қ с ы
тү с ін д ір у ,  м ү ғал ім   о қ у ш ы га  гр ам м ати к ан ы   ж аң сы  
түсіндірді,  т.б. 
'
№ 19 ә). Терминол огия лы ң сөздіктер арқы лы  төмен-
Дегі  сөздерді  орыс  тіліне  аударыңыз да,  сөздікшелері- 
ңізге  жазыңыздар.
Көлік
-1
Автошеберхана, дизельді автомобиль, артқы  ж етекті 
автомобиль, карбюраторлы автомобиль, толың жетектел- 
ген автомобиль, автотартқыш, ерш ікті автотартқыш , ав- 
томобильдің  алды ңғы   белдігі,  автом обильдің  ар тқы  
белдігі,  автомобиль  доңғалагы ,  ж етек  доңғалақтары , 
іштен  жану қозғалтңыш ы,  екі тактілі қозғалтқыш ,  екі 
цилиндрлі  қо зғалтқы ш ,  карбю раторлы  қозғалтқы ш , 
қүрама ңозғалтқы ш ,  поршеньді  ңозғалтңыш,  көліктік 
ңозғалтңыш,  ңозгалтқыш ты іске ңосу,  түйіспені тазар-

ту,  автомобильді  сынау,  ңозғалтңыш ты  сынау,  теже- 
гішті сынау,  жылдамдық,  жөндеу.
№ 19 б). Тапсырмадағы сөздермен  ауызш а сөз тіркес- 
тері мен сөйлем түрлерін жасаңыз.
Үлгі:  ІІІеберхана.  Үлкен шеберхана,  үлкен шеберха-
нада жөндеу, үлкен шеберханада автомобильді жөндеу,
үлкен  шеберханада  автомобильді  ж аңсы   жөндеу,  бүл
маман үлкен шеберханада автомобильді жаңсы және тез 
жөндейді,  т.б.
№20.  Төменгі  сөйлемдерді  қ азақ   тіліне  аударыңыз: 
Электрический автомобиль американца  Чарльза Бейке­
ра был построен в  1901 году и достигал скорости 130 км 
час. Отцом дизельного двигателя является Рудольф Ди­
зель. Мой старший брат работает в автомастерской, он и 
другие мастера ремонтируют двигатели внутреннего сго­
рания, передние и задние мосты автомобилей, делают за­
чистку контактов, проводят испытание двигателей и тор­
моза.
№
21
. Терминологиялың сөздік арқы лы  қ а за қ  тіліне 
аударыңыз.
Көлік-2
Сигнал торможения,  тормозной  путь,  длина тормоз­
ного пути, тормозная система, режим торможения, тор­
мозная ручка, тормозной барабан, тормозная накладка, 
тормозная колодка,  пункт опробования тормозов,  тяго­
вая сила, шоссе, техническая характеристика, база тех­
нического обслуживания, число передаточное.
№
22
. 
№21
 тапсырмадағы терминдермен 10-15 сейлем
қүрастырып  жазыңыз.
№23. Қ азаң тіліне аударыңыз.
Автомобиль достигает максимальной скорости тогда,
когда он движется  на прямой передаче. В этом случае пе­
редаточное число коробки передач равно 
1
  или близко к 
ней.  Не ыа всех двигателях,  если рассматривать их  вне­
шние характеристики,  максимальная частота вращения 
коленчатого вала соответствует максимальной мощности.

№24. Диалогты ңазаңш аға аударыңыз
-  Здравствуйте!
-  Добрый день!
-  Продаете машину?
-  Да, продаю.
-  Какого года?
-  
2001
 года.
-  Каков пробег
-  Мало я на ней ездил.  1-ый круг.
-  Вы ремонтировали двигатель?
-  Да, ремонтировал.
-  Можно ли проехать с Вами?
-  Да, конечно.
-  Поехали! 
/
-  Каково Ваше мнение?
-  Обороты развивает хорошо,  чувствуется,  что мощ­
ность двигателя хорошая. Какова Ваша цена?
-  5000 долларов.
-  Это Ваша окончательная цена?
-  Конечно же , нет. Торг уместен.
~ Я могу дать за нее 4000долларов.
-  А я могу уступить лиш ь 500 долларов.
-  Хорошо, давайте за 4400 долларов!
-  Ладно, я согласен.
№25
ж азы цы з
Лг26.  Өзініз ж ақсы  білетін бір автомобиль түріне тех-
никалы қ сипаттама жазыңыз.
№ 27 а). Сөздік диктант. Оқытушының дауыстап айт- 
қан   терминді  немесе  терминдік  сөз  тіркестерді  қ а за қ
тілінде
Автомастерская,  заднеприводный  двигатель,  полно­
приводный двигатель, автотягач, передний мост автомо­
биля, двигатель внутреннего сгорания, зачистка контак­
тов, колесо автомобиля, ремонтировать, скорость, испы­
тание двигателя, двутактный двигатель,  транспортный 
двигатель, техническая характеристика автомобиля, тор­
мозной путь, база технического обслуживания.

№28 ә).  Бақы лау сүрақтары
1. Сөздіктер не цшін керек?
2. Сөздің қалай жазылатынын көрсететін сөздік калай 
аталады?
3.Тілдегі сөздердің негізгі магыналарьш, көп магьшалы 
екенін, қандай ауыспалы магынада цолданатынын тцгел 
қамтитын сөздік қалай аталады?
4. Қандаи сөздіктерді біз фразеологияльіқ сөздік деп атай- 
мыз?
5. Аударма сөздіктер не і/шін керек?
6. Кэсіби  мэтінді  аудару  цшін  бізге  қандай  сөздіктер 
қажет?

3-М ОДУЛЬ
АВТОМ ОБИЛЬ  ТА РИ Х Ы Н А Н
7, 
8
-сабақ
№1. Мәтінді  оқып, түсініңіз.
АВТОМОБИЛЬ ТАРИХЫНАН
Эр  адам  өз  өмірінде  бірнеше  түрлі  автомобильдерді 
пайдаланады.  Ж үмысңа  немесе  оңуға дейін  жол  алыс 
болғандыңтан,  біреулеріміз таңертең автобусңа  немесе 
трамвайғамінеміз.  Қ азіргі заманда  адамға өз өмірін ав- 
томобильсіз,  темір  жолсыз,  кемесіз,  үш ақсыз,  асфальт 
жолсыз көз алдына елестету өте қиын.
Ж ол -  өте терең мағыналы сөз.  Елдерді,  ңүрлықтар- 
ды,  халықтарды,  үрпақтарды  бір-бірімен  байланысты- 
ратын  да —
 жолдар. Қазіргі кезде жолдардың түрлері де 
көп: тас жол, темір жол, қанат жол, бетон жол, асфальт 
жол. Осы жолдардың арғы атасы —
 көдімгі мал бағушы- 
лардың малдарды суға айдаған сүрлеу жолы. Ежелгі за- 
маннан адам  тарту күш і ретінде ірі малдың күш ін ңол- 
данған. Ең бірінші доңғалақты жасаған ад ам қандай дана 
адам болған десеңші! Сол доңғалаңты оске  отырғызу ең 
бірінші кімнің ойына келді екен?!
Ең ежелгі екі доңғалаңты арбаны археологтар Пәкіс- 
танның  Мохенджо-Даро деген жерінде тауыпты.  Ғалым- 
дардың болжауынша, шумер өркениетінде ежелгі адам- 
дар доңғалаңты  Ефрат жағалауында табылған барельеф- 
терге ңарап, алты мың ж ы л бүрын ңолданған көрінеді.
Доңғалаң пен арбаның пайда болуы жол салу қүры- 
лысының дамуына да өсер етті. Ж олдың кеңдігінен бас- 
қа да жағдайларды ескеру қаж ет болды,  олар:  жолдың 
тығыздығы,  тегістігі,  т.б.

Сөздік:
А втокөлік — автотранспорт
П айдалану -  использовать, пользоваться, применять 
Міну — ездить, садиться верхом, залезать.
Коз алдына елестету — представить, вообразить 
Терең мағыналы — глубокомысленный 
Үрпақ -  поколение 
Кеме — корабль 
Темір ж ол — ж елезн ая дорога
Тас ж ол -  шоссе, кам енная дорога, мощ еная улица 
Ж үмы ртас төселген ж ол — мощ еная дорога
Байланы сты ру -  связы вать
Көдімгі — обыкновенный
М ал багушы — пастух
Сүрлеу ж ол — проселочная дорога, тропа
Тарту күш і -  тяговая сила
Доңғалаң — колесо
Ж ағалау — берег
Қолдану -  применять, использовать 
Даму — развивать
Эсер  ету — влиять, оказать влияние 
Ескеру — предусмотреть, учесть, обратить внимание 
Ж олды ң тығы здығы — плотность дороги 
Ж олды ң тегістігі — гладкость дороги
№
2
.  № Ь  тап сы р м ад а  берілген  сөздік  а р қ ы л ы   сөз 
тіркестері мен сөйлем қүрасты ры ңы з.
Үлгі: А втокөлік. Сіздің автокө л ігіц із, сіздің өдемі ав-
токөлігіціз, сіздің әдемі автокөлігіцізді сату, сіздің өдемі
автокөлігіцізді  кеш е сату, ол сіздің өдемі автокөлігіңізді 
кеш е сатты, т.б.
№ 3. Сөйлемдерді орыс тіліне аудары ңы з.
Мен ж үм ы сқа барғанда, қал а көлігін пайдаланамы н. 
Ораз атқа мінді. Ол балалы қ ш ағын көз алды на елес- 
тетті. Бүл сөздің мағынасы терең. Ү лттық ауыз өдебиеті
— үрпақтан-үрпақңа ж ететін мүра.
№ 4. Мдтіннің мазмүны бойынша диалог қ  үры ңы здар.
№ 5. Мәтінді  мазмүндауда көмек болаты н жоспар жа- 
саңы з. 
': 
Ш тШ $Щ
  - 
•  •г ■
* '■  Ч  • >•;.  • * ;‘іг

Грамматика
Мәтінді  аударыңыз,  грамматикалы қ  материалдың 
түсінбегеы жерлерін оңытушыдан сүраңьгз,  сүрақты не 
қазаңш а, не орысша қоюға болады.
СӨЗ ҚҮРАМЫ
Соз қүрамы —
 күрделі қүбылыс. Сөйлемдегі сөздердің 
көбін іштей бөлшектеуге болады,  өйткені сөйлем ңүра- 
мьінда бірнеше мағыналы бөлшегі бар сөздер ж иі кезде- 
седі.  Қүрастырушылар  бүгінде өзінің ізденіс  жүмыста- 
рында  техника мен  ғылымдағы ең  соңғы  жетістіктерді
пайдалануға тырысады, 
I
Осы сөйлемдегі сөздердің құрамын бөліп көрсетейік: 
ңүрастырушы-лар бүгін де өзі-нің жүмыс-тар-ьі:лда тех- 
ника  мен  ғылым-дағы  ең соң-ғы  жет-іс-тік-тер-ді  пай- 
да-лан-у-ға тырыс-а-ды.
Осы  сөздердің  бәрінде  лексикалы қ  мағына  беретін 
бөлім бар: ңүрастырушы, бүгін, жүмыс, техника, ғылым,
соң, ж ет, пайда. 
*•  .
Олардың қүрамындағы  басқа  бөлшектерде  лексика- 
лы к мағына ж оқ, олар өздері жалғанған сөзіне түрлі ма- 
ғына  үстеп  түр.  Көрсетілген  сөз  бөлшектерінің  әрңай- 
сысын әрі ңарай бөлшектеуге келмейді.  Олар морфема-
лар деп аталады.
Морфемалар екі түрге бөлінеді:  түбір морфема және 
қосымша морфема. Түбір морфема —
 сөздің ең түпкі лек- 
сикалың бөлімі: біл, гүл, кісі, көк, т.б. Ңосымша морфе­
м алар деп түбірге мағына үстейтін, жеке ңолданылмай- 
тын  тек  түбір  морфемамен  ңолданылатын  морфемалар 
аталады. Мысалы: тырыс-а-ды дегенсөзде тьфыс -  түбір 
морфемйу -а, -ды -  ңосымша морфемалар.
Ж үрнақ  -   түбір  сөзге  ж алғанып,  оған  түрлі  мағына
беретін ңосымша. ЛСүрнақ екі түрлі боладыс сөз тудыру-
шы ж үрнақ және сөз түрлендіруші ж үрнақ. Ж үрнаңтар
сөз таптарына қатысты, өр сөз табының өз жүрнағы бо­
лады.

тудьгрушы жүрнақтар сөздің лексикалың  мағы- 
насын өзгертіп,  сөзге басңа лексикалың  мағына береді, 
сөзді  басңа  сөз  табына да  айналдырады.  Мысалы:  ңоз- 
ғалт-қы ш   деген  зат  есімдегі  -ңыш  -   сөз  тудыруш ы  
жүрнаң.  Жүр-іс,  -іс -  сөз тудырушы жүрнаң.
Сөз  түрлендіруші  жүрнаңтар  ж аңа  сөз  жасамайды. 
Олар түрлі грамматик алың категориялардың мағынаеын 
берш,  сол  категорияларды ң  сөз  формасын  ж асайды. 
Мысалы:  сат-ып ал-ды-м,  -ьш жөне -ды -  сөз  түрленді- 
руші жүрнақтар, олар жаңа сөз жасамайды,  -ып -  көсем- 
шенің жүрнағы,  -ды -  жедел өткен шаңтың жүрнағы.
Грамматюсалық жаттығулар
№
6
. Сөздер мен сөз тіркестерін сөз қүрамы на қарай
талдаңыз, түбір және қосымша морфемаларды ажыра- 
тыңыз.
Автомобильдің  артңы  белдігі,  жолдың  тығыздыгы 
шумер  өркениеті,  тарту  күш ,  жүмыртас  төселген  жол,’ 
мал  бағушы,  терең  мағыиалы,  молекулалың  қүбылыс-
тар,  механикалың  ңозғалыс,  ж ы лу  берілісі,  зая  жүріс 
жылдамдығы, жүмыс төртібі.
№ 7* Свйлемдерді сөз қүрамына қарай талдаңыз, сөз
тудырушы  және  сөз түрлендіруші  жүрнаңтарды табы-
ңыз.
1990  жылдары  Соичирио  Хонда  қүрған  компанияға 
Ж апонияда  5  автозауыты  жөне  31  елінде  51  өнеркөсіп 
қараган. Соичирио Хонда есімі автомобиль өнеркөсібін- 
? о п іам ери калы қ  Форднен  ңатар  аталады .  С.  Хонда
V 
5
 тамызда Токио Қаласында дүние салды.
Ш артты  белгілер  бойынш а  ж үрн ақ  түрлерін
аж ыратыңыз.
Үлгі: Сөз тудырушы жүрнаң -  *
Сөз түрлендіруші ж үрнақ -  V.
Ш аруақор,  ж ы лж ы м алы ,  аңылды,  агын,  ж үтқы ш  
жүктеме,  алдыр,  таппады,  өлшеген,  киінді,  айтар,  та- 
уып, ңоғамдың,  келушілер, жылулық ңүбылыстары.

№9. Сабақты қорытындылауға арналған  граммати­
ка лы қ тест
1. Сөз тудырушьі жцрнагы бар сөзді тпабыңыз.
A) Келген
B) Ж аза
C) Қала
Д) Кітаптар 
Е) Балыңш ы
2. Сөз тцрлендіруші  жцрнагы бар сөзді табыңыз.
A) Бағушы
B) Еңбекңор
C) Аныңтау
Д)  М ейірімділік 
?
Е) Ж азғанмын
3. Тцбір морфемадан  гана тцратын сөзді табыңыз.
A) Ж үлдыздар
B)  Әдіскер
C)  Белсенділік 
Д) Мүз
Е) Бесжылдық
4. Есімше тцрде тцрган қосыміиа морфемасы бар сөзді 
табыңыз.
A) Беташар
B) Басңан
C) Билету 
Д) Сиыр 
Е) Ңой
5. Сөз тудырушы жцрнагы бар сөзді табыңыз.
A) Мысьщ
B) Аспан
C)  Тідіміз 
Д) Сөздік
Е) Пайда
6.  Көсемше  тцрде  тцрган  ңосымша  морфемасы  бар 
сөзді  табыңыз.
A) Көмек
B) Басып

С)  Пісірді 
Д) Қасңыр 
Е) Ауыл
7) Сөз тцрлендіруші  жцрнагы бар сөзді табыңыз.
A) Көмек
B) Басып
C)  Пісірді 
Д) Қасқыр 
Е) Ауыл
8 ) Қосымша морфемасы септпік жалгау болып тцрган 
сөзді  табыңыз.
A) Ғылым
B) Қуанды
C) Алғандар 
Д) Аптада 
Е) Атапты
9.  Қосьімш а  морфемасы  т әуелд ік  ж алгау  болып 
тцрган сөзді табыңыз.
A) Қажет
B) Табылған
C) Аударма
Д) Ж ерім 
Е) Жөндеген
10. Сөз тцрлендіруші  жцрнагы бар сөзді табыңыз.
A) Дөріхана
B) Табыс
C) Жолдама 
Д) Күлкі 
Е) Ж уды
№ 10. Б ақы  л ау сүраңтары
1. Жол дегеніміз не?
2. Жолдыц қандай тцрлерін білесіз?
3. Қандай жол сцрлеу жол деп аталады?
4. Ежелгі заманнан адам  тар ты м  куш ретінде ненің 
кщиін қолданган?

5. Ең ежелгі  екі доңгалақты арбаны археологтар  қай 
жерде тапты?
6.  Шумер  өркениетінде  ежелгі  адамдар  доңгалақты 
қашан қолданган?
7-Доңгалақ пен арбаның пайда болуы ненің дамуына эсер 
етті?
9 , 10-сабаң
№ 11.  Мәтінді оқып,  түсініңіз.
КАРЛ БЕНЦ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕР
Райн өзенінің  жағасыңда  орналасқан  Манхайм деген
неміс қаласы бүгінде  түңғыш  автомобдильдің отаны деп
аталады. Онда  1885 жылы Карл Бенц пен жүбайьі Берта 
Рингер екеуі ең бастапңылардың бірі болып іштен  жана- 
тын  қозғалтқышы  бар  арба жасал  шығарған.  Үстаның 
немересі,  темір  жол  машшшсінің  үлы,  Карл  Фридрих 
Бенц Карлсруэ қаласында  дүниеге келген.  Ж ас кезінен 
ол  өз  еңбегімен  күн  көруге мәжбүр  болған.  Паровоз дар 
жасайтын зауытта еңбек етеді, біраздан соң оны жүрт бар- 
мағынан  бал  тамған шебер механик деп атайды.  Жара- 
тылыс берген тапқырлығы, техникаға деген ьштасы мен 
қүштарлығы жөне жүмысңа шындап кірісуінің арқасын- 
да ол  1879  ж ылы  екі  тактілі  бензин  ңозғалтңышын
өндірісте жасауға патент алады, алайда барльщ идеялары
мен  оиларын іске  асыруға оған  уаңыт йен техникалық
білім  жетіспейді.  Түнге  ңарай  Карл  шеберханасының
шамын сөндірш үйге кіргенде, жүбайы Берта мен үш ба-
ласы  арқа-басы  жадырап  қуанатын. Сол кездерде Бенц
отбасымен  Манхаймға көшіп келеді де, өндірісте  қолда-
натын іштен жанатын ңозғалтқыштарды жасауға өз ңар-
жысы  жеТцеген соң, ол  «Манхайм газ ңозғалтңыш фаб-
рикасы »> деп аталатын  акционерлік бірлестігін үйымдас-
тырған. Басқа акционерлердің бар мақсаттары ақш а табу
болса, Бенцтің арманы басқада болған. Карл Бенцтің ар-
маны -  жеңіл, үш доңғалақты арбаны тартуға ңуаты же- 
тетін қозғалтңыш  жасау болды.

Сездік:
Өзеннін  ж ағасы  — берег реки 
Түңғыш   -   первый,первенец 
Ж үбай -  супруга
Іштен жанатын қозғалтқы ш  -  двигатель внутреннего 
сгорания
Үста — кузнец
Немере — внук
Бармағы нан бал тамған -  мастер на все руки
М әжбүр болу -  быть вынужденным
Ж араты лы с -  природа
Тапқы рлы ң -  находчивость
Ы нта — стремление
Қ үш тарлы қ -  страсть, влечение
Ж үм ы сқа шындап кірісу — с головой уйти в работу
Екі тактілі қозғалтқы ш  -  двухтактны й двигатель
Іске асыру -  претворить в ж изнь
Ш ам — лампа
Сөндіру -  туш ить
Арқа-басы ж ады рау — обрадоваться чему-либо 
А кционерлік бірлестік  — акционерное общество 
Қуат -  мощность
Ж асау — заклю чать,  образовать,  построить,  творить, 
создавать
№
12
. 
№11
  тапсы рм адағы  сөздік а р қ ы л ы  сөз тіркес- 
тері мен сөйлем құрасты ры ңы з.
Үлгі:  Өзеннің  ж ағасы .  Ж асы л  өзен  ж ағасы нда,  жа- 
сыл өзен жағасында ақ ңайы ндар өсіп түр, т.б.
З а т  есім
Зат есім деп затты ң, затты қ үғы м ны ң аты н білдіретін 
сөздердіц  тобы  аталады :  адам,  ағаш ,  м інез,  ү ят,  күш , 
ңуат, т.б.
Зат есім негізгі ж әне туынды зат есім, күрделі зат есім 
болады. Туынды зат есімдер ж үрнақтар арқы лы  ж асала- 
ды.  Мысалы:  жөндеу-ш і, теж е-гіш ,  ж үр-іс, т.б.

Зат есім тудыратыы жүрнақтар:
1
. 
-шы /-ш і: м ал+ш ы , сауын+шы, етік+ш і, егін+ш і, 
сақ-гшы,  әдебиет-гші,  тарих+ш ы.
2
. -лъщ /-лік, -дың '-Дік, -тық / п к : дое+тың, жолдас+
ты к, жылдам+дық, ш апш ан+дық,  ж ыл+ды қ,  күн+дік, 
апта+лың.
3.  хана:  ас-гхаыа, дөрі+хана,  шай+хана,  ж атақ+ха- 
на, мейман+хана, маса+хана, ауру+хана.
4.  -стан:  Қ азақ+стан,  Өзбек+стан,  Түрікмен+стан, 
Тәжік+стан, Татар+стан, Түркі+стан.
5.  -ма / - ме, -ба /-бе, -па / п е :  тапсыр+ма, бөл+ме, бу+- 
ма,  кес-гпе,  сал+ма,  сүз+бе,  мазмүнда+ма,  шыгар+ма, 
баянда+ма, жолда+ма, бас+па. 
»
6.  -м
тоқта
түс ■
 ім, ал+ым,  тый+ым,  келіс+ім.
7. 
қы  /-кі,  гы  /г і:  бүр+гы,  сүз+гі,  ш ал+ғы ,  аш ыт 
+ңы,  ш ап+кы,  ңондыр+ғы,  үйт+қы,  күл+ кі,  іріт+кі.
Г ра мма тикалы қ жаттыгулар
Ж огары
лдап
* 
■ 
рвлы иа іЧараи Ті
зат есім тудыратын ж үрнақтарды табыңыз.
№14-  Қ азақ тіліне аудары ңыз да, сөздерді  с«з қүра-
мыиа қарай талдап,  зат есім  тудыратын  ж үрнақтарды 
табыңыз.
Ремонтник,  строитель,  контролер,  бухгалтер,  води­
тель,  ш лифовальщ ик,  ш тукатур,  эксперт,  чеканщ ик, 
хлебопашец, хлопкороб, тренер, ткач, торговец, стрелок, 
спортсмен, снабженец, связист,  регулировщик,  путеец, 
почтальон,  пограничник,  плотник,  писатель,  перевоз-
пастух
модельер
лодочник,  летчик,  лесник,  коневод,  коммерсант,  исто­
рик,  искусствовед.
№ 15.  Ж огаргы   мәтіидегі  негізгі  ж эне  туынды  зат 
есімдерді теріп, екі белек катарга жазыңыз.

№16. Сабақты қорытындылауға арналған граммати- 
калы қтест
1. Туынды тцбірлі зат есімді табыңыз.
A) Ыстың
B) Келді
C) Келісім 
Д )Қ ара 
Е)Дос
2. Негізгі зат  есімді табыңыз.
A) Кеспе
B) Салма
C)  Күлкі 
Д)Қол
Е) Алданды
3. Туынды тцбірлі зат есімді табыңыз
A)Қос
B) Үй
C) Нан 
Д)Сөйле
Е) Білім
4.  «Перевозчик»  деген  зат  есімнің  қазақшасьін  та- 
быңыз.
A) Балташы
B) Мүғалім
C) Ееепші 
Д)  Үшқыш
Е)Т асымалдаушы
5. М амандықты білдіретін  туынды зат есімін та- 
быңыз.
A) Магына
B) Теңіз
C) Ж олшы 
Д) Үйрек 
Е) Бастық
6. Туынды тцбірлі зат есімді табыңыз.
A) Үя
B) Арңа

С) Іс
Д)  Қүрылысшы
Е) Аслан
7. Негізгі зат  есімді табыңыз.
A) Жөндеуші
B)  Тексеруші
C)  Ж үргізуш і
Д)  Өңдеуші
Е)Ата
8. Етістіктен жасалган туынды зат есімін табыңыз
A )Ж үк
B) Қор
C) Белгілі
Д)  Тексерген 
,
Е) Қозғалтқыш
9.  Техника саласына жататын  туынды зат   ёсімін 
атаңыз. 
/
A) Тежегіш
B) Дыбыс
C) Арқа
Д )Қ ораз 
;;
Е) Еден
10.  «Ш лиф овальщ ик»  деген  сөздің  цазаңш асын  та- 
быңыз.
А) Бальщшы
Б)  Ж үргізуш і
С) Малшы 
Д)  Тегістеуші
шм
Е) Қаржыгер
№ 17.  Бақы лау сүрақтары
2. Райн өзенінің  жагасында қай қала орналасқан?
2. Немістіц қай қаласы бцгінде тццгыш автомобдильдің 
отаны деп аталады?
3. Карл Бенц пен оның жцбайы Берта Рингер іштен жана- 
тын қозгалтқьаиы бар арбаны қаиіан жасап шыгарды?
4.Карл Фридрих Бенц Германияның қай қаласында дини-
еге келген?

5. Қандай цозгалтқышты жасауга Карл Бенц патент 
алды?
6. Бенц «Манхайм газ қозгалтқыш фабрикасы» деп ата- 
латын нені цйымдастырды?
7. Карл Бенцтіц арманы не болды?
11
,
12
-еабақ 
№18.  Төмендегі  мәтінді оқып, түсініңіз.
КАРЛ БЕНЦТІҢ ТӨРТ ТАКТІЛІҚОЗҒА ЛТҢЫПІЫ
Он тоғызыншы ғасырдың 80-жылдарында Карл Бенц 
отбасьшен Манхаймға көшіп келеді де, өндірісте ңолда- 
нуга арналған  іштен  жанатын қозғалтңыштарды  ж а­
сауга өз  ңаржысы  жетпеген  соң,  ол  ♦Манхайм газ ңоз- 
ға л тқ ы ш   ф абрикасы *  деп  атал аты н   а к ц и о н е р л ік  
бірлестігін үйымдастырады. Басңа  акционерлердің  бар 
маңсаттары аңша  табу  болса, Бенцтің  арманы басқада 
болған. Өз естелігінде ол былай жазған:  «Менің локомо- 
тивті  рельстен  алып  тастағым  келеді.  Газдың  ңозғалт- 
қыш  бу малшнасымен жарысып барып, әкипаждың та- 
рихында өзінің белгілі орнын алатынына күмәнім жоқ » 
Серіктестерінен  еш қандай  көмек  болмаған  соң,  өз 
идеясын  іске  асыруға талпынған Карл патентін қалды- 
рып, акцияларын сатып, талңан қаржыға өз шеберхана- 
сында ісін жалғастырады. Бір күні металл сатушы Макс 
Розэ арбаларға орнатуға арналган жеңі л торт тактілі қоз- 
ғалтқы ш ңа  назарын  аударады.  Бүл  саудагерден  Карл 
Ьенц анда-санда техникалық материалдар сатып алатын. 
Карл Бенцтің жүмыстарын Макс Розэ сол кезден қаржы- 
ландыра бастаған. Сол саудагердің көмегімен 1883 жылы 
«Бенц  жөне  К»  атты газдық  ңозғалтңыштар жасайтын 
зауыт ашқан болатын.  Бүрынғы екі тактіліге Караганда 
терт тактілі қоэғалтқыш өте сапалы болған,  фирманың 
ісі  де  түзеле  бастайды,  сондьщтан  Макс  Розэ  Карлдың 
әуестігше  немңүрайлы  ңарамай,  оған  кедергі  жасама-
ган. іИГ і 
■ііііііі 
щ

№ 19. Сөздік:
Көшу -  переезжать, кочевать 
Үйымдастыру —
 организовать что-либо 
Естелік -  воспоминания, дневник 
Ж арысу —
 соревноваться, соперничать 
Күмән — сомнение,  подозрение 
Серіктес  -   единомышленник,  соратник 
Ж алгастыру  —
 продолжать
Ж ұмысңа назар аудару — обратить внимание на работу 
Аяда-санда — иногда
Қаржыландыру -  финансировать 
Әуестік -  увлечение,  хобби
Немқүрайлы қарау — смотреть сквозь пальцы,  не об­
ращ ать внимания
Кедергі жасау  -  препятствовать, мешать.
№20.  № 19 тапсырмадағы сөздік арқы лы  сөз тіркес- 
тері меи сөйлем қүрастырыңы з.
Үлгі:  Көшу.  Қ алаға  көш у,  көктем де  қал аға  көш у,
көктемде үлкен  қалага  көшу,  көктемде ауылдан үлкен
ңалаға  көш у,  олар  былтыр  көктем де  ауы лдан  үлкен 
қалаға көшті, т.б.
№21. Орыс тіліне аударыңыз.
Он тоғызыншы ғасырдың сексенінші жылдары Карл 
Бенц отбасымен Манхайм ңаласына көшіп келеді.
Карл Бенц Манхайм ңаласында «Манхайм газ қозгалт- 
қыш   ф абрикасы »  атты  акционерлік  бірлестігін  үйым-
дастырады.
Неміс  халқы ны ң  атаңты   өнертапңыш ы  Карл  Бенц 
естелігінде өз ойын,  өз арманын ж азған.
Ең бірінші автомобильдер жарысы Ф ранцияда өткен. 
Біраз жылдар өткен соң Қазаңстан да автомобиль жа- 
сайтын  мемлекеттердің алдыңгы қатарына шығатыны- 
на күмәнім жоң. Карл Бенцтің серіктестерінің бар маң- 
саты аңш а табу болды.  Карл  Бенцке  серіктестерінің өз 
қүлқы ны нан  аса  алмауы  үнамады.  Серіктестеріне  ыза 
болган  Карл Бенц өз акциялары н сатады. Карл Бенцтің 
әуестігі іштен ж ану қозғалтңыш тарды жетілдіру болды.

Карл Бенц еа жүмысын шеберханасында жалгастыр-
ды.  Саудагер Макс  Розэ Карл  Бенцтің төрт тактілі  қоз-
ғалтқышына  назар  аударды.  Карл  Бенц  Макс  Розэден
анда-санда  қажетті  техникалық  материалдарды  сатып
алатын.  Макс Розэ Карл Бенцтің өуестігіне кедергі жа- 
самады.
№22. Мәтінге 
8
 сүрақ жазып, жоспар қүрыңыз.
СЫН ЕСІМ
Сын есім
заттың
^  
1 
і -------— — 
і' 
і а ы а і «
Соидықтан  ол зат  есімнің  алдынан  ешбір  қосымшасыз 
келіп тіркесіп сөйлемде анықтауыш қызметін атқарады.
Сын есім ңолданыста заттық мағынаны да білдіре ала- 
ды, ол сын есімнің заттануы деп аталады.
Сын есім сөйлемде анықтауыш,  пысыңтауыш,  баян- 
дауыш  қызметін  атңарады:  көрі  ағаш  иілмейді.  Ж аңа
сыпырғыш  жаңсы  сыпырады.  Қисыңтың  көлеңкесі  де 

жүктеу/скачать 14,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: