I п т I к X. Қожабаева

№37- Мамандығыңызбен байланысты білімдеріңізді
көрсетіңіз:  нөмірмен  көрсетілген  автомобиль бөлшек- 
терія казақша  жазыңыз.
3 7 ,38-сабақ
№38. Мәтінді оқып, мазмүньш түсінуге тырысыңыз
АВТОМОБИЛЬДЕРДІҢ ЭЛЕКТР ЖАБДЫҚТАРЫ
Автомобильдерде  электр  энергиясы іштен  жанатын 
моторды  іске  қосуға  (стартермен),  жанғыш  ңоспаны 
түтатуға,  дыбыс  жөне  жарың  дабылдарына,  ңозғалыс 
жолдары  мен  кабинаны  жарьщтандыруға,  электронды 
басңару жүйесіне, баңылау-өлшеу аспаптары мен қосым-
ша жабдыңтарды қоректендіруге ңолданылады.
Будандас  мотор  агрегатында  іштен  жанатын  мотор 
мен электр моторларын қатар қолданғанда электр жүйесі 
автомобильдің  басты  жүйесі  болын  табылады.  Мүнда 
электр моторлары жетекші дөңгелектерге орнатылады.
Электр энергиясын өндіретін аспантар электр тогының 
көздері, ал оны гұтынатындар түтынушы деп аталады.
Генератор мен аккумулятор батареясы тоң көздері, ал 
түтынушылар -  ЭББ,  электр моторлар, стартер, дабыл- 
дар мен жарыктандыру жене бакылау-елшеу аспаптары.

энергияны  электр энергиясына  айналдырады.  Түтыну- 
шылар электр тогы энергиясын энергияның баска түріне 
(механикалық, жарық, дыбыс, жылу) айналдыруға көмек-
теседі. 
/  
V-
Автомобильдің  ңаңқасы  (металл  бөліктері)  электр 
жүйеде  «масса»  қызметін атқарады, ал жүйе өткізгішін 
оң полюске жалғастырады.  Электр жүйесінің кернеуі  —
 
12 В және 24 В.
ЗӨ.Мәтінді оқып, мазмүнын түсінуге тырысыңыз
ЭЛЕКТР ТЕХНИКАСЫН АН ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР
Электр тогы. Электрондардың вткізгішпен бағыттал- 
ған қозғалысын электр тогы деп атайды.
Олардың бір бағыттағы ңозғалысы түрақты ток деп ата­
лады. Ток түйың өткізгіште электр қозғаушы күшінің әсе- 
ріыен  пайда болады.  Электр тізбегі,  өдетте ток  көзінен, 
түтынатын  орындардан  және  оларды  жалғастырушы 
өткізгіштерден пайда болады.
Электр тогын металдар, көмір, сілтілер мен қышңылдар- 
дың судағы ерітінділері жақсы өткізеді. Электр жабдықта- 
рының аспаптарын жалғастыратын өткізгіштер ретінде мыс 
немесе алюминий сымдарьгн пайдаланады.  Электр тогын 
мүлде өткізбейтін  материалдарды өткізбейтіндер немесе 
оқшаулағыштар (изоляторлар) деп атайды.  Олар:  эбонит, 
резеңке,  пластмассалар,  маталар және басңалар.  Мүндай 
оқшалағыштар  ток жіберуші өткізгіштермен электр жаб- 
дыңтары үшін ңабық ретінде пайдаланы л ады. Автомобиль 
электр жабдыңтарының аспаптары  түрақты токпен қорек- 
тенеді. Түрақты ток сыртқы тізбекте оң полюстен теріс по­
люске ңарай ңозғалады деп шартты түрде есептейді.
САБАҚТАС ҚҮРМАЛАС САБАҚ
Қүрамындағы  жай  сөйлемдерінің  алғашқысы  тия- 
наңсыз  болып,  соңғысына бағына байланысқан  ңүрма-

}
і 
лас  сөйлөмнің түрія сабақтас  ңүрмалас  сөйлем дөйміз.
Мысалы. Машина жолда бөгелмесе, тура үш сағатта ба~ 
рьш ңаламыз.
Бүл қүрмалас  сөйлемнің бірінші жай сөйлемін өз ал- 
дына бөлек айтуға келмейді, өйткені ол тиянаңсыз: ма­
шина жолда бөгелмесе... Қүрмалас сөйлемніңқүрамын- 
дағы  мүндай  тиянаңсыз  жай  сөйлвмді  бағыныңңы 
сөйлем дейді.  Қүрмалас сөйлемнің екінші жай сөйлемі 
тиянаңты, олар өздігінен дербес айтыла береді: тура үш 
сағатта барып ңаламыз.  Ңүрмалас сөйлемнің ңүрамын- 
дағы мүндай жай сөйлемді басыңқы сөйлем дейді.
Сабақтас  сөйлем ңүрамындағы  бағыныңңы  сөйлем- 
дерінің  басыңқы  сөйлвмдөрімөн  мағыналаң  ңарым- 
қатысына ңарай алты түрге бөлінеді:
1. 
Мезгіл бағыныңңы -  бағыныңқысы  басыңңыдағы 
істің мезгілін білдіреді. Қашан? Қашаннан бері? Қашан- 
ға дейін?  деген сүраңтарға жауап береді.
Мезгіл бағыныңңы  сабаңтас  сөйлемдерінің  баянда- 
уыштары мынадай жолдармен жасалады:
A) Есімшеге -да, -де жалғауларының жалғануы арқылы.
Мысалы:  Ол  политехникалық  колледжде  оңығанда, 
біздің үйде түрды.
Ә)  Есімшенің  барыс  жалғаулы  түріне  шейін,  дейін 
шылауының тіркесуі арңылы.
Мысалы: Әкем машинаны жөндегенге дейін, біз оқуға 
жаяу барып жүрдік.
Б) Есімшенің шығыс жалғаулы түріне кейін, соң, бері 
шылауларының тіркесуі арңылы.
Мысалы:  Әкем машинаны жөндеген соң, бізді  Аста- 
наға апарды.
B)  Етістікке  көсемшенің  -ңалы,  -келі,  -ғалы,  -гелі 
жүрнаңтарының тіркесуі арқылы.
Мысалы:  Меноган  телефон соққалы, кепуақытотті.
Г) Есімшеге -ша, -ше жүрнағы жалғану арқылы.
Мысалы:  Мен келгенше, сіз үйде болыңыз.
2. 
Мақсат бағыныңқы —
 бағыныңқысы басыңқыдағы 
істің мақсатьга білдіреді. Не маңсатпен? Не етпек болып? 
Не үшін?  Неге? деген сүрақтарға жауап береді.

Маңсат бағыныңңы  сабаңтас  сөйлемдерінің  баянда- 
уыштары мынадай жолдармен жасалады:
А)  Түйық  етістіктен  кейін  үшін  шылауының  келуі 
арңылы
Мысалы:  Болашақта  жақсы  маман  болу  үшін  мен 
осында оқып жүрміи.
Ә) Шартты,  бүйрың жөне қалау райлы етістікке деп 
көмекші етістігі тіркесуі арқылы.
Мысалы: Ьаласы жақсы маман болсын деп, әкесі оны 
осы колледжге өкелді.
3.  Себеп  бағыныңқы  -   бағыныңқысы  басыңқыдағы 
айтылған ойдың себебін білдіреді. Неліктен? Не себепті? 
Ңеге? Не дед? деген сүрақтарға жауап береді.
Себеп бағыныңңы сабаңтас сөйлемдерінің баяндауыш- 
тары мынадай жолдармен жасалады:
А) Есімшенің өткен шаң формаеына -дықтан, -діктен
деген ж үрнаң пен жалғаудың ңосылуы арқылы.
Мысалы: Автомобиліміз сынып ңалғандыңзжя' жүмыс- 
қа автобуспен бардық.
Ө) Етістікке соң, кейін, себепті, үшін шылауларының 
тіркесуі арқылы.
Мысалы. Аңшам болмаған соң, мен бүғін театрға бар- 
мадым.
4.  Қимыл-сын бағыныңқы -  бағыныңңысы басьщқы- 
дағы істің, амалдың ңалай орындалғанын білдіреді. Қалай? 
Қайтіп? Не етіп? деген сүраңтарға жауап береді.
Қимыл-сын бағыныңқы сабаңтас сөйлемдерінің баян- 
дауыштары мынадай жолдармен жасалады :
А) Көсемшенің -а, -е, -й, -п, -ып,-іп жүрнақтары жал- 
ғану арңылы.
Мысалы:  Арман  келмей,  біз  оның  жүмысын  істеп 
ңойдың.
Б) Есімшеге -дай, -дей жүрнағы жалғану арқылы.
Мысалы:  Ештеңе  естімегендей, .ол  орнында  отыра
берДІ. 
;И>.- 
'
5.  Қарсылықты бағыныңқы  —
 басыңқыдағы іске ба- 
ғыныңқыда  айтылған  іс  немесе  бағыныңқыдағы  іске 
басыңқыдағы  іс  ңарсы  қойыла  айтылғанын  білдіреді.

Қайтсе де? Не етсе де? Қайткенмен? Не еткенмен? деген 
сүрақтарға жауап береді.
Қарсылықты  бағыныңңы  сабақтас  сөйлемдерінің 
баяндауыштары мынадай жолдармен жасалады :
А) 
Есімшеге көмектес септік -мен жалғауы ңосылуы 
арңы лы.
Мысалы: Күннің көзі жарқырағанымен, әлі де желдің
салқын ызғары білінеді.
Ә) Шартты райлы етістікке -да,  -де шылауы жалғас 
келуі арңылы.
Мысалы: Аялдамаға карай тез жүгірсем де, автобусңа 
үлгермедім.
Б) -а, *е, -й жүрнақты көсемше түрінен жасалады.
Мысалы:  Уакыты аз бола түра, ол маган жолшыбай 
соқты.
6. 
Шартты  бағыныңңы  -   бағыныңңы  сөйлемі  ба- 
сыңқы  сөйлемдегі  істің шарты болып  келеді.  Сүраула­
ры: Қайтсе? Не етсе? Қайткенде? Не еткенде? Қайтпей? 
Не етпей?  Қайтпейінше?  Не етпейінше?
Шартты бағыныңңы сабяктас сөйлемдерінің баянда­
уыштары мынадай жолдармен жасалады:
А) Етістіктің шартты рай түрінен болады.
Мысалы: Емтихандарды жақсы тапсырсам, экем ма­
ган үялы телефон өпереді.
Ә)  Е тістіктің  болымсыз  түріне  -йынш а,  -йінше 
жүрнағы жалғану арңылы.
Мысалы: Билет сатын алмайынша, оны ешкім кинога
_  
• 
ш 
щл 
%
Грамматикалық тапсырмалар
№39. Оқып шыгып, қүрмалас сөйлемдердің  қайсы- 
сы  салалас,  қайсысы  сабақтас  екенін  анықтаңыз.  Со- 
дан кейін сабақтас қүрмалас сөйлемдерді теріп жазып, 
бағыныңқыларының астын сызыңыз.
Қазір сай-саласының қары ағыл-тегіл ери қойған жоқ, 
өрлі-берлі катынау оңай. Орманшының үйіне елу ңадам-

дай қалғанда, екеуі де аттан түсті. Бүталардың арасы жиі, 
адам өте алмайды.  Кеш ңайтңан Кенжебек қатты үйық~ 
тап жатыр еді,  оны біреу жүлмалап оятты.  Шиелі арна- 
сын  ңазған  кезде,  бүл техниканың бірде-бірі  жоң бола- 
тын. Егер сен жалғыз болсаң, асқар тауға шықңаннан не 
пайда?  Көмір  неғүрлым көбейсе,  өнеркәсіп  солғүрлым 
ңүшейеді. Детонация және калилді түтандыру пайда бол- 
ганда жүмыс істеуге болмайды: мотор тез істен шығады.
№40. Көшіріп жазып, қүрмалас сөйлемдердің қандай 
жолмен жасалғанын айтып беріңіз. Бағыныңқы сөйлем- 
дердің баяндаушытарының астын сызып отырыңыз.
Агрономмен әр кеңескен сайын, неше түрлі жаңалық
естимін. Оньщ кішкене ңой көздері тынымсыз күлімден,
майда,  саяз  әжімдері  мейірмандық  пішін  беріп  түр.
Кірпігіме  тіреу  тіреп  қойғандай,  көзім  жүмылмайды.
Негізгі ауқаттары күріш болғандыіқтан, корейлердің бар
болмыстары, әңгіме-аңыздары, мақал-мөтелдері, арман-
тілектері осы күрішпен ңабысып жатады.  Бүл әцгімені
бүрын естімегендіктен,  Нүржан да ңызыға тйңдап келе
жатыр еді.  Қозғалтңышты жондемей, ешңайда бара ал- 
маймыз.
Берілген бағыныңңы сөйлемдерге өз  ойыңыз-
дан басыңқы сөйлем ойлап, сабақтас қүрмалас сөйлем 
етіп қүрастырыңыз.
Германия  автомобильдерінің  сапасы  жақсы болған- 
дьщтан,  ...Бүл сөзді естіген соң,  ...Біз автошеберханаға 
барсақ,  ...Ж аңсы  жапон  автомобилін сатып  алу үшін,
.. .Бүл кезде машинаның кинетикалың энергиясын жылу 
энергиясына айналдыру үш ін ,... жаңсы білім алу үшін,...
3 9 ,40-сабақ
№42. Мәтінді сөздікпен орысшаға аударыңыз
Ч  
БЕРІЛІС ҚОРАБЫ
Беріліс ңорабының атқаратын жүмысы -  жылдамдың- 
тың жөне жүрістің бағытын өзгерту. Автомобиль қозғалт-

қышындағы  иінді  біліктің  айналу  жиілігін  азайтқан 
кезде  айналу  моменті  біршама  көбейеді,  максимумға 
жетеді, ал айналу жиілігін әрі ңарай азайтңан кезде ай­
налу моменті де азая бастайды. Біраң автомобиль жаман 
жолдарда, өрге қарай немесе тоңтап түрған жерден жүре 
бастағанда,  тез  екпіндегенде  автомобильдің  қозғалт- 
қыштан  жетек  доңғалаңңа  апаратын  айналу  моменті 
күшеюі қажет. Сол жүмысты атңаратын беріліс ңорабын- 
да автомобильді артңа карай жүргізетін де берілісі бар. 
Одан басқа  беріліс қорабының тағы бір ңызметі -  ңоз- 
ғалтқышты трансмиссиядан ажырату.
Беріліс ңорабы бірнеше тісті доңғалақтардан түрады. 
Доңғалаңтар бір-бірімен тістер арңылы ілініп,  бірнеше 
беріліс сатыларды жасайды.  Автомобильдердің беріліс 
сандары  неғүрлым  көбірек  болса,  оның әр түрлі  жүріс 
жағдайларға икемділігі де соншама жаңсы болады.
Беріліс ңорабының тозуға төзімділігін  үстарту жөне 
шусыз жүмыс істеу үшін қиғаш тістері бар доңғалаңтар 
ңолданылады.
Алға жүргізу беріліс саньгаа ңарай беріліс ңорабы төрт 
немесе бес сатылы болады. Төрт сатылы беріліс ңорабы жеңіл 
автомобильдерге,  шағын автобустар мен жүккөтергіштігі 
шамалы жүк автомобильдерге орнатылады. Ал үлкен авто- 
бустардың және жүк автомобильдердің беріліс ңорабы бес 
сатылы болады.
Сөздік:
Жүрістің бағыты -  направление движения
Беріліс қорабы -  коробка  передач
Беріліс сатылары —
 ступени передач
Айналу жиілігі —
 частота вращения
Айналу моменті —
 момент вращения
Екпіндеу -  разгон, разгоняться
Икемділік -  приспособляемость, ловкость
№43. Сүрақтарға жауап беріңіз.
1. Беріліс корабының атқаратын қызметі ңандай?
2. Автомобиль қозғалтқыпхындағы иінді біліктің ай­
налу жиілігін азайтңан кезде не болады?

3. 
Автомобиль жаман жолдарда, өрге ңарай немесе тоқ- 
тап түрған жерден жүре бастағанда, тез екпіндегенде ав­
томобильдщ ңозғалтңыштан жетек доңғалақңа апаратын 
айналу моменті не істейді?
4) Автомобильді артңа ңарай жүргізетін  берілісі бар ма?
5) Беріліс қорабы  неден түрады?
6) Беріліс ңорабында ңигаш тістері бар доңғалақтар- 
не үшін ңолданылады?
7)  Төрт  сатылы  беріліс  ңорабы  автомобильдің  кай 
түрлерінде орнатылады?
8) Үлкен автобустардың және жүк автомобильдердің
оеріліс қорабы неше сатылы болады?
№44. Жоғарьвда берілген сүрақтарға сүйеніп, мәтінді
мазмүндаңыз*
№45.  Лексиканы  қазаң тіліне аударыңыз,  олармен 
сөилемдер  қүрыңыз.
Ступени передач, частота вращения,  момент враще­
ния,  коробка  передач,  разгон,  ловкость,  направление
ДВИ^ ! Г . Я;  ҚИҒаШ ТІСТер’ ж ҮКкөтергіштік, жылдамдық. 
№46. Мәтінді оқып аударыңыз, мазмүндаңыз.
ТРАНСМИССИЯНЫҢ ҚЫЗМЕТІЖӘНЕ НЕГІЗГІ
ТҮРЛЕРІ
Автомобильдердін
аиналу
менті  мен  аиналыс  жылдамдығын  өзгертіп,  жетекші
дөңгелектерге  таратады.  Трансмиссия  беріліс  санын 
өзгертеді.  Мотордың иінлі біліН аиналу
текші  дөңгелектер  айналу жиілігіне  ңатынасына  тең.
аиналу моментін дөңгелектің
аламыз
дөңгелектердің үйкеліс ңатынастары ңорытындысы мен 
автомобильдщ ңозғалысын ңамтамасыз ететін куш  Тап-
Т М М  п г т г т т т т / .   -------- *
_____ _____ 
X  
•   * а К
тымдылың  күпхі  қозгалысқа  кедергі  күпхтерді  -   жол 
бетшщ кедерп күшін, ауаның кедергісін, биікке көтері-
„  — ---- іси отырады.
Қозғалыста  кедергі  күштер  өзгеріп  отырады.  Соган
сәикес,  жетекші  дөңгелектерде  тартымдылың  күш  те

©згерш отыруы тиіг.  Тартымдылың күш жетекші дөңге- 
лектердің жолдағы үйкелісімен шектеледі. Ең жоғары тар- 
тымдылық күш автомобильдің барлық дөңгелегіне жетек 
барғанда 
жүэеге асуы мүмкін. Қатты төсеніш жолда жүру 
үшін автомобильге екі жетекті дөңгелек жеткілікті.
Трансмиссия түрлері:
1. Механикалык.
2. Гидравликальщ.
3. Электрлі.
4. Қүрамалы.
Автомобиль трансмиссиясына ілініс, беріліс ңорабы, 
үлестіргіш ңорап,  карданды беріліс,  басты беріліс,  же- 
текші белдіктер кіреді.
Іліністер  механикалық  және  гидравликалың  болып 
бөлінеді. Электрлі іліністер сирек кездеседі.  Механика- 
лың  ілініс  бір  және  бірнеше  дискілі  болады.  Беріліс 
қораптары  сатылы, сатысыз,  гидравликалық жөне ав- 
томатты болып бөлінеді.
№47. Қазақ тіліне аударыңыз.
После того, как ты сказал, я налисал домой письмо. Ког­
да ты мне скажешь, я напишу домой письмо. До того, как 
ты мне сказал, я написал домой письмо. После того, как ты 
сказал,  я написал домой письмо.  Каждый раз,  когда ты 
мне говоришь, я пишу домой письмо. Он, не оглядываясь, 
пошел в сторону железной дороги.  Когда вошла Айсулу, 
все уже собирались идти^а озеро. Так как я неплохо пони­
маю по-казахски, дома я часто слушаю казахское радио. 
После того, как как получу диплом, уеду работать на север.
№48. Қазаң тіліне аударыңыз.
Акт напечатан уже на компьютере, но еще его должен 
подписать  председатель  комиссии  и  члены  комиссии. 
Так как акт не подписан председателем комиссии и его 
членами,  он  считается  недействительным.  После того, 
как  акт будет  подписан  председателем  комиссии  и его 
членами, он будет иметь юридическую силу.
Давая оценку результатам работы, не нужно забывать 
дать рекомендации для улучшения работы.

Лз49.  Мәтіндерді  оқып  аударыңыз,  жаңа  сөздерді 
тусініп, сөздік дәптеріңізге жазып алыңыз да, мәтіндерді 
мазмүндаңыз.
АВТОМ АТТАН ДЫРЫ ЛҒАН БЕРІЛІС ҚОРАБЫ
Үлкен  ңалаларда жеңіл автомобиль  жүргізушісі  әр
100 км жол жүргенде  700 рет ілініс педалін басады және
600 рет берілісте ауыстырып қосады. Орта есеплен өр 30 се- 
кундта бір рет ауыстырады.
Жүргізушінің жүмысын жеңілдетуге ңүрамына гид- 
ротрансформатор,  планетарлы  механизмі  бар,  басңару 
жүйесіне  кіретін  автоматтандырылған  сатылы  транс­
миссия көмектөседі. Ъүкіл өлемдегіосындай автоматтан- 
дырылған қоралтар миллиондаған машиналарда,  авто- 
мобильдерде, т.б. транспорттарда ңолданылады.
* Еазуігопіс » деп аталатын беріліс ңорабын, жылдам-
дыңты  ауыстырып  ңосқыш  механизмді  «Ьик»  жөне
« Возсһ » компаниялары Оепегаі Моіогзпен бірігіп жаса-
ган.  Ол гидромеханикалың  трансмиссиямен жене кол-
мен  ауыстырып  қосатын  беріліс  қорабының  көптеген 
*
 оңд ы жаңтарын » бітірді.
Қүрылғының негізі 5 сатылы механикалық қораптан, 
қосымша  ауыстырып  ңосатын  механизм,  3  қадамды 
электрлі мотордан түрады.  3 ңадамды электрлі мотордың
екеуі  жылдамдыңты  ауыстырып  қосуды  ңамтамасыз 
етеді,  үшіншісі іліністі басқарады.
Ж үргізуш і  қолдың  немесе  автоматты  жүмыс  ре- 
жимін таңдай алады. Іліністің педалін баспай-ақ, қорап- 
тыҢ рычагын алга-артқа  қозғау арңылы  жоғары  және 
төменгі беріліске өтуде  ңолдық режим ңолданылады.
Гидравликалың берілістер деп жүмысшы звенолары- 
ның  біреуі  сүйы қты қ  болатын  механизмді  атайды. 
Сүйың сорғыдан энергияны қабылдап жөне оны гидро- 
моторға береді. Қозғалыстағы сүйыңтың энергетика лың 
жагдайын қарап зерттеу сүйыңтың түрлі энергияларға

ие бола алатындығыя  көрсетеді. Олар: ңысым, жылдам- 
дық (кинетикалың) жөне жағдай (потенциалдық).
Автомобильдерде екі типті гидроберіліс кеңінен пай- 
даланылады.  Кең  көлемді  гидроберілістер қысымның 
энергиясын беру принципіне негізделген. Мүнда жүмыс- 
тың күш (немесе айналдыру моменті) жүмыстың сүйың- 
тың қозғалысының  жылдамдығына тәуелді болмайды. 
Негізгі ескертетініміз: бүл берілістерге жылдамдық (ки- 
нетикальщ) энергиясының берілу принципі енгізілген. 
Сорғымен айдалған сүйық ағыны кинетикалық энергия- 
ны гидромоторға береді.
№50. Қүрмалас сөйлемдердің кайсысы салалас, қай- 
сысы сабақтас екенін анықтаңыз.
Кейбіреулер үщін ол -  өзге планетадан келген ғарыш 
кемесі,  кейбіреулер үшін -   бізге беймәлім өзге  өлемнен 
жіберілген шифрланған дабыл, ал кейбіреулер үшін ол —
 
аспанда жылт етіп көрінген түсініксіз бірдеце.
Игорь Иванович Сикорский тек үшақ жасаумен ғана 
айналысып ңоймай, сонымен ңатар тікүшаң жасауга да 
күш салды.
Ол өскери  кемеде  ңызмет  атңарып  жүріп,  өзі  кеме 
жасауды да үйренеді.
Ол гардемаринадан бастап, контрадмиралға дейін өсті.
Ол АҚШ-та өз өнерін үштай түсіп, әуеде де, күрлыңта 
да, суда да үша алатын, ңона алатын, жүзе алатын әмбе- 
бап үшағын жасап шығарды.
Автомобильмен тасымалдаушы -  меншік қүқығымен 
немесе өзге де занды негіздерде автомобиль көлігі ңүралда- 
рьгаа иелік етунгі, жолаушыларды, багажды, жүктерді не­
месе попгганы тасымалдауға,  ақыға немесе жалга ңызмет 
көрсететін жөне соған белгіленген нысанда берілген лицен- 
зиясы немесе тиісті рүқсаты бар заңды немесе жеке түлға.
№51 а). Қазаң тіліне аударыңыз.
«МЕРСЕДЕС БЕНЦ*
Эта фирма выпускает множество легковых и грузовых 
автомобилей. Некоторые из них занимали призовые мес­
та и назывались лучшим автомобилем года. Например,

в 1983 году автомобиль -  190Е был признан лучшим авто­
мобилем года.  «Меседес Бенц-190Е»  —
 легковой автомо­
биль  1-ой группы среднего класса.  Комплектовалась ан- 
тиблокированной системой в приводе тормозов, управля­
емой бортовой ЭВМ, двигатель с системой впрыска топли­
ва «Бош-К- Джетроник >>. Мощность двигателя -  122 л.с. 
пр 5100 об/мин. Число передач 5. Степень сжатия  -  9,1.
100км/час~10,5с.
Скорость
Расход топлива на 100 км пути при 90 км /ч -  5,8 л, при 
120 к м / ч - 7,8 л.
№51 ә. Казақ тіліне аудапыныз.
НЕПРОЖОРЛИВЫЙ ИСПАНЕЦ
«Спортивное»  подразделение концерна У\У заявило
0 себе новым «8еа£ ІЬіга ».
Это по-прежнему будет трех- или пятидверный хэтч­
бек с тремя вариантами оснащения и пятью моторами на 
выбор.  Останутся  1,4-литровые двигатели  мощностью
1
 5 и 100 л.с. Турбодизели объемоме 1,9 л модифицирова­
ны -  теперь они развивают 100 и 130 л.с. при 4000 об/мин. 
С первым из них новая 
«ІЫга» 
разгоняется до 180 км/ч, 
второй же обладает немалым крутящим моментом в 310 Нм 
при 1900 об/мин. С 6-ступенчатой спортивной КП, агре- 
гатированной с этим мотором, небольшая машина наби­
рает до 196 км/час, а при 150 км/час разгоняется за 9,4 с. 
При таком спортивном  характере дизель на удивление 
не прожорлив -  всего 5,05 л/100 км. Появился и новый
1,2 -литровый бензиновый моторчик, выдающий 65 л.с.
при 5400 об/мин. Максимальная скорость с этим двига­
телем составляет 165 км/час.
43, 44-сабақ
№52.  Мәтінді  орысшаға  аударыңыз,  білмейтін лек- 
сиканы  көшіріңіз.

ЖҮРЕТІН МАШИНАЛАРДЫ ТЕЖЕУ ТЕОРИЯСЫ
Жүретін  машиналарды  тежеу процесі  күрделі  про­
цесс болып табылады.  Свбебі бүл квздв энөргияның бір 
түрінен екінпгі түріне ауысу процестері жүреді.  Маши­
наларды тежеу процесі дегеніміз  -   оның кинетикалың 
энергиясын азайту болып табылады. Бүл кезде машина- 
ның кинетикалык  энергиясын  жылу  энергиясына ай- 
налдырады  да,  қоршаган  ортаға таратып  жібереді.  Ол 
Үшін машинаға арнаулы тежегіш механизм қойылады.
Ондай  механизм  ңозғалатын  және  қозгалмайтын 
бөлшектерден  қүрылады.  Тежеу  кезінде  қозгалатын 
бөлшек ңозгалмайтын бөлшекпен жанасады да, аралы-
жүретін машина кинетикалың  энергиясын  жүмсайды.
Үйкелістен пайда болған жылу энергиясы ңоршаған ор- 
таға тарап кетеді.
Машинаяың кинетикалың энергиясын жылу энергия- 
сына айналдыратын тежегіш қондыргылар машинаның 
жүріс доңгалақтарында  орналасады. Оның қозғалатын 
бөлшегі жүріс доңғалагына бекітіледі де, ңозғалмайтын 
бөлшек машина түғырына бекітіледі.  Осы екі бөлшекті 
бір-бірімен жанастырып, үйкелістіру үшін арнаулы же- 
тек қолданылады. Ол жетек механикалық, гидравлика- 
лың жөне пневматикалың болуы мүмкін.
Механикалық жетек жүргізуші орнында орналасқан 
тежегіш педалі мен тежегіш ңондырғы аралығын меха- 
ыикалық тартқыштармен жалғастырады. ЛСүргізушінің 
педальді  басып  берген  қимылын  тежегіш  ңондыргыға 
механикалық тартңыштар жеткізеді.  Бүл механизмнің 
негізгі кемшілігіне осы педаль мен жүріс доңғалағының 
аралығы  алыс болуына  байланысты  қүрылысының өте 
күрделілігш жатқызуға болады.  Сондықтан да аталған 
жетек ңазіргі машиналарда өте сирек қолданылады. Ал 
жүргізушінің  қимылын  тежегіш  қондырғыға  жеткізу 
қызметін  көбінесе гидравликалың  немесе  пневматика-
лық  жетек  атқарады.  Мүның  екеуі де  қазіргі  машина­
ларда көп қолданылады.

жүктеу/скачать 14,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: