I п т I к X. Қожабаева

14.Ат аулы  сөйлемді табыңыз.
A) Ердің атын еңбек шығарар
B) Мен ормаыға бардым
C) Мен Отанымды сүйемін
Д) Раушан кітапханада жүмыс істейді
Е) Қыстың үзаң түні
15. Бірыңгай мі/шелі сөйлемді табыңыз.
A) Мен сендерге көрген өңгімелерді кітап қылып та- 
ратамын
B) Ж ел соқпай, ңүс шуламай бөрі жым-жырт
C) Тыңда, дала, Жамбылды
Д) Дүниеде, сірө, сендей жар ж оқ маған
Е) Қолда бардың қадірі жоқ
16.  Ж айылма жай сөйлемді табыңыз.
A)  Б ізд ің   дайындағаы  мамаыдарымыз  қарапайы м  
жергілікті желілерден бастап, жоғары өнімділікті маги­
страль дың,  корпоративтік  желілерді де басқара  алатын 
болады
B)  XIX  ғасырдың  80  ж ы лдары нда  Г.  Даймлер  мен 
В. Майбах өздігінен жүретін ңуатты кішкене бензинді қоз- 
ғалтңыш жасап шығарды,  сол ңозғалтңыш  осы заманғы 
автомобиль ңозғалтқышының арғы атасы болып саналады
C) Автомобильдердің беріліс сандары неғүрлым көбірек 
болса, оның өр түрлі жүріс жағдайларға икемділігі де сон- 
шама жақсы болады
Д) Арнаулы,  соның ішінде толығынан қолмен басңа- 
рылатын, сондай-аң рулі оң жаңтан басңарылатын авто­
мобиль ңүралдарын такси тасымалдары үшін пайдала- 
нуға тыйым салынады
17. Ж ай сөйлемді табыңыз.
A) М еханикалық жетек жүргізуш і орнында орналас- 
ңан  тежегіш   педалі  мен  тежегіш   ңондырғы  аралығын 
механикалың тартңыштармен жалғастырады
B) С. Хонда 1922 ж ылы  орта мектепті бітірісімен, То­
кио  қаласына  келеді,  маш ина  жөндеу  шеберханасына 
ш әкірт ретінде ж үмы сқа қабылданады
C) Сондай адам табылған соң,  1948 ж ы лы  «Хонда мо­
торе»  фирмасының негізін қалайды

Д) Жарғыны мемлекеттік үкімет жөне басңару орган- 
дары бекітеді,  ал қоғамдық үйымдардың Жарғыларын 
съезд ңабЫлдайды жөне бекітеді.
3 1 ,32-сабақ
№13. Мәтінді оқьш шығып, мазмүнын айтып беріңіз
АВТОМОБИЛЬ ӨНДІРІСІНІҢ ДАМУ САТЫЛАРЫ
XIX 
ғасырдың  аяғында  XX  ғасырдың  бас  жағында 
Еуропа мен Америк ада автомобильдер шығарыла бастады. 
Кенес Одағында 1924-1931 жылдары автомобиль шығару- 
дың  алғашқы  ңадамдары  жасала бастады.  1924  жылы 
Мәскеуде АМО зауыты толық салынып,  1,5 тонналы жүк 
машинасы шығарылды. 1931 жылдан бастал Мөскеу, Горь­
кий, Ярославль  зауыттары  жүк және жеңіл машиналар 
мен автобустарды шығара бастады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін КСРО ңүрамын- 
дагы одақтас республикаларда да автомобиль өндірісі дами 
бастады. Мысалы, Белоруссияда Минск ауыр жүк автоза- 
уыты, Арменияда автобус зауыты, Ригада РАФ, т.б.
Өткен ғасырда Қазақстанда Сайрам арнайы автомобиль 
күрастыру зауыты, Петропавл мотор, Павлодар трактор за­
уыттары, басңа да мекемелер жүмыс істей бастады
Өскемен  қаласындағы  « Азия-авто*  мекемесі  «Нива» 
автомобилін шығара бастады. Жылдық өндірістік қуаты —
 
40 мың автомобиль. Зауыт конвейерінде осы заманга сай 
шет ел жеңіл автомобильдерін жинау мүмкіндігі бар. Тек
2003 жылы 4000 автомобиль қүрастырылды.
Бүгінгі заман талабы ғылыми-техникалың прогресті 
жөне өлеуметтік міндеттердің ойдагыдай шешілуін қам- 
тамасыз етепн салаларды неғүрлым жоғары қарқынмен 
дамыту, түтыну мен ңор жинаудың оңтайлы арақатына- 
сына,  өндіріс  қүрал-жабдықтары  мен түтыну заттарын 
өндіруге аграрлық-өнеркөсіптік кешеннің салалары ара- 
сындағы пропорцияларды жақсартуға күш салуды кажет

етеді. Экономиканың әлеуметтік бағдар алуы күшейеді, 
қазаң халқының ңажеттіліктерін толың ңанағаттанды- 
руга жагдай туғызады.
Ңазақстан  экономикасын дүние  жүзіндегі  ең  жетіл- 
дірілген және ңуатты экономикаға айналдыру үшін эко- 
номикалық күш-қуаттың негізі саналатын ауыр индус- 
трияны одан әрі д амытуды ңажет етеді.
Сөздік: 
л
Кеңес Одағы -  Советский Союз
Қадам -  шаг
Екікш і дүниежүзілік согыс —
 вторая мировая война
Өндірістік ңуат — производственная мощность
Қамтамасыз ету — обеспечить
Кешен  —
 комплекс
Әлеуметтік бағдар -  социальное направление
№14. № 13 тапсырмадагы мәтін бойынша сүрақтарга 
ж ауап  беріңіз.
1. Еуропа мен Америкада автомобильдер ңаш ан  шы- 
гарыла басталды?
2.  Кецес Одагында автомобиль шыгарудьщ алгапщы 
ңадамдары ңашан  ж асала бастады?
3. АМО зауыты қай ң ал ада және ңашан салынды?
4.  КСРО ңүрамындағы республикаларда автомобиль
өндірісі қай кезде дами бастады?
5.  Өткен  гасырда  Қазаңстанда  ңандай  зауыттар  мен 
мекемелер жүмыс істей бастады?
6.  Қай зауыт конвейерінен 2003 ж ы лы  4000 автомо­
биль қүрастырылды?
7. Бүгінгі заман талабы неге күш  салуды ңажет етеді?
8.  Қазақстан  экономикасын  дүние жүзіндегі ең же- 
тілдірілген  жөне қуатты экономикаға айналдыру үшін 
нені дамыту қажет?

ҚҮРМАЛЛСс о й л к м
Қурмалас сейлем  күрамында екі  цемесе одая дд кші 
тлШ
 сөйлем болыті, күрделі ойды білдіру үшін жүмсала 
тык сөйлемнің түрі,  Мысалы: Айдын 
Ы г
Н  П Ү Л Т Т
ф
он I
бястядм да, теңіз үстін түман басты. Бп сағат он б 
сак,  ол  күннің  яормдгы  түлмі  ормнддлып, 
күшяің
 МІІІПіорындалып жятыр екен (С.  М үкяі»
Құрмалас еөйлемдердің қүрамына емғеті жайе<
ДеР  бір-бірімен  үш түрлі  араңатынастя  байлаиь 
а) 
салаласа байланысу (салалас ңүрмалас гөйлем), ә) са- 
бяқтаса 
банланысу (сабақтас қүрмаляс сейлем), б) яря -тя 
са 
байланысу (аралас қүрмалас сөйлем).
Салалас қүрмалас сөйлем. Бул сейлемнің күрямына
енгеи  жлй  сөйлемдер бір-біріие  -гөуелді  рмес,  тең  дог*<- 
жеде болады.  Мысалы:  Өңғімемен  көмір  көбірек  гаты- 
нып кетсе керек, тозған арба таяқ та стам ж ер щығя тон
қайьщ  қалды  (Ғ.  Мүсірепов).  Осындағы  екі  сөйлемді 
жеке-жеке бөліп айтуга да болады.
Салалас ңүрмаластың қүрамына енген жай сөйлемдер
жалғаулықсыз да, жалғаулықтармен де байланысады.
Жалғаульщсыз салалас қүрмалас сөйлемдерде кебше 
се алдынғы жай сойлемдердің баяндауыштары едз. екен, 
емес  көмекші  етістіктеріне  аяқталып  отырады.  Мыса­
лы:  Сіздер  алыстан  келген  екенсіздер,  жаңын  барып 
көрсетейін, жүріңіздер (С. Бақбергенов). Таныма^ан мен 
емеспін,  танымаған сіз айыптысыз (С.  Мүқанов).
Ж алгаулықты салалас қүрмалас сейлем -  қүрмалас
сөйлемдердің  қүрамындағы жай  сөйлемдердің жалғау- 
лық  шылаулармен  байналысып  келуі.  Ш ылауларды 
еткенде  көргеніміздей,  олардың  мағыналары  еркелкі. 
соған сәйкес салаластың түрлері де өркелкі болады.
1. 
Ыңғайлас салалас қүрмалас сойлемнің жай сөйлем- 
дері бір-бірімен  д а/ де, та/ те, және шылаулары арқылы 
байланысады:  Бүл да бар, кез де бар,  кездеп берер сату-
шы  да  бар,  тек  алушы  жоң  (М.  Әуезов).  Қашкын  үзал 
кетті жөне кертөбелге жетер мүнда ат та жоқ.

2.  Себептес 
салалас ңүрмалас сөйлем сондықтан,  сол 
себепті,  сөйтіп, 
сонымен, өйткені, себебі шылаулары ар- 
ңы лы 
байланысады: Менің кім екенімді Жүмабайға әкесі 
айтып 
берді, соыдықтан ол менен қымсынбай сөйлейді.
3. Қарсылыңты салалас қүрмалас сөйлем: алайда, ал, 
біраң,  дегенмен,  өйтсе де,  сонда да шылаулары  арқылы 
байланысады: Абайдың қиналғанын Ділдө сезді, бірақ ол 
түн өкінген жоң. Ол басында ңатты ңарсылың көрсеткен 
еді,  дегенмен көптеп-көмектеп көндірдік (М.  Әуезов).
4. Талғаулы салалас қүрмалас сөйлем: не, не болмаса, 
немесе, 
я болмаса, мейлі шылаулары арқылы байланыса­
ды:  Не 
мен түсінбей түрмын, не сенің мені түсінгің кел- 
мейді 
(С. Мүңанов).
5.  Кезектес салалас сөйлем  бірде,  біресе,  кейде шы­
лаулары  арқылы  байланысады:  Ел  іші  сапырылысып 
жатқан әскер: біресе қызыл келеді, біресе ақтың өскері 
келеді (Б. Майлин). Зор дауысынан кейде ызамен зіл де 
байқалады, кейде Абайга ңызық көрінетін маңал-мәтел- 
дер де айтын кетеді (М. Әуезов).
Грамматикалық тапсырмалар 
№15. Сөйлемдерді аударыңыз да, түрлерін ажыратыңыз.
Басқару механизмдері басңару рулі  мен тежеу жүйе-
сінен  түрады.  Басңару руль  автомобильдің жүру бағы-
тын өзгертуге арналған,  ал тежеу жүйесі арқылы авто-
мобильдің  жылдамдығы  шапшаң  азайтылады  немесе
автомобиль тез тоқтатылады. Қазіргі замангы адамның
бар  өмірі  көлік  түрлерімен  тыгыз  байланысты,  демек
қала түргындары көбінесе жүмысңа, оңу орындарына тез
жету үшін көлік ңолданады.  Мөңгілік ңозғалтңыштың
мөнісі мынада:  ол жүмыс  істеу барысында өзіне қажет
энергияйы  да  алын  отыруы  тиіс.  Содан  кейін  Готлиб
Даймлер Германия, Франция мен Англияда жақсы білім
алады да,  машина жасаушы инженер мамандыгына ие 
болады.

ЛзІӨ. Сөйлемдерді аударыңыз, түрлерін  ажыратып, 
талғаулы салалас қүрмалас сөйлемді табыңыз.
Абай Ерболдың ақындығын бүрын да білуші еді, бірақ
көңіл аудармаган. Әбіш келгелі,  ауыл жастары бұл үйден
шықпайтын  болды.  Бүл  істің  шындыгын  не  көзімен
көрген  айтар  немесе  ңүлағымен  естіген  айтар.  Әке
көрген  оқ  жонар,  шеше көрген  тон  пішер.  Ексең егін, 
ішерсіқ тегін.
№17. Сөйлемдерді аударыңыз, түрлерін ажыратып, 
қүрмалас сөйлемді көрсетіңіз.
Абай Әбіштің кең, мол тәрбие алганына кызыға қара- 
ды.  Әлдеқандай  бір  күш,  сенім  пайда болған  секілді. 
Көктемгі  ауаның  тазалығы  сондай,  өр  кеудеге  жүпар 
иісін қүйып түр. Мен оларға тазалың, үңыптылық жай- 
лы түсінік бердім. Гүл -  үйдің көркі.
№18. Мына қүрмаластардың ішінен салалас қүрма- 
ласты табыңыз.
Жүмыс көп болғалы, демалысңа шыңпадым.
Жүмыс көп болган дықтан, демалысқа шыңпадым.
Жүмыс  көп  болды,  сондықтан  демалысқа  шыңпа-
дым.
Жүмыс көп болғаннан соң, демалысқа шыңпадым.
Ол келмей, мен ешқайда бармаймьш.
№19. Жалғаулықты қарсылыңты салалас сөйлемді 
көрсетіңіз.
Теңіз тынышталды, бірақ еш нәрсе көрінбейді.
Ол  шнурды  тартып  қалып  еді,  трактор  гүрілдей 
жөнел ді.
Ең сенімді су жер астынікі, оны іздеп табу керек.
Кітап -  білім бүлағы, білім -  өмір шырағы.
Жел соқты, қар жауды.
№20. Себеп-салдар салалас  сөйлемді көрсетіңіз.
Ол жаяу жүріп кетті, себебі ауыл онша алые емес еді.
Егін піскенмен, оны оруға 
өлі 
асығар емес.
Келген екеу еді:  бірі- агроном,  екіншісі- инженер.
Ауыл жайлауға көшіп келгелі, жастардың түрмысы- 
на бір көвцлдік  кіргендей болды.
Жел соңты, қар жауды.

АВТОМОБИЛЬДІҢ ЖА ЛПЫ ҚҮРЫЛҒЫСЫ
Автомобиль  —
  қозғалтңыш  арңылы  козғалысңа  ке- 
летін,  өздігінен жүретін машина. Автомобильдің қүра- 
мында  көптеген  бөлшектер,  механизмдер,  агрегаттар 
мен оның жүйелері болады.
Машина бөлшегі деп бір түтас кесек материалдан жа- 
салған  бөлшектері  аталады.  Бірнеше  бөлшектердің 
ңосындысын  машинаның  торабы  (узел),  ал  жүріс  пен 
жылдамдықты  өзгертуге  арналған  қүрылғыны  меха­
низм деп атайды.
Бірнеше ңүрылғының ңосындысы агрегат жасайды, 
ал жалпы бір функцияны орындауға арналған бөлшек- 
тердің  жиынтығы  автомобильдің  жүйесін  қүрайды. 
Мысалы,  машинаның  ңоректендіру жүйесі, салңында-
ту жүйесі. Автомобильдің артңы жағы үш бөліктен түра- 
ды:  қозғалтңыш,  шасси,  шанақ.
Қозғалтңыш -  энергия көзі.
Шасси -  трансмиссия, жүріс бөлігі мен басқару меха- 
низмдерден түрады.  Трансмиссия айналу моментін ш ңдЗ 
біліктен жетекші доңғалақңа апарады және сол моменттің 
шамасы мен бағытын өзгертеді. Трансмиссияға жататын 
механизмдер  мыналар:  ілінісу,  беріліс қорабы,  кардан 
берілісі,  басты  беріліс,  дифференциалды  жартылай ось- 
тер. Соңғы үш механизм жетекті белдікті қүрайды.
Өткіштігі жақсы автомобильдерге қарапайым қатар- 
дағы автомобильдермен салыстырғанда, екі-үш жетекті 
белдіктер орнатылады.
Автомобильдің жүріс бөлігіне рама (оған шанақ жөне 
барлық механизмдер орнатылады), алдыңғы және артңы 
белдіктер мен доңғалақтар жатады.
Басңару механизмдері басқару рулі мен тежеу жүйе-
сінен түрады. Басңару рулі автомобильдің жүру бағытын
өзгертуге  арналған,  ал  тежеу  жүйесі  арңылы  автомо-
бильдің жылдамдығы шапшаң азайтылады немесе авто­
мобиль тез тоңтатылады.

Шанақ рамаға орнатылады, женДл автомобильдің ша- 
нағы  жүргізуші мен  жолаушыларды  тасымалдауға ар- 
налған, ал жүк автомобильдің шанағымен жүк тасымал- 
данады. Жүк автомобильдің шанағы жүк платформасы- 
нан,  жүргізушінің кабинасынан,  қозғалтңыш ңақпағы 
мен қауырсыннан түрады.
Сөздік:
Торап -  узел
Қосынды  -  соединение 
Қүрылғы -  устройство 
Өзгерту — изменить
Қоректендіру жүйесі —
 система питания 
Салқындату жүйесі -  система охлаждения 
Артқы жағы -  задняя часть 
Шанақ -  кузов
Энергия көзі -   источник энергии 
Шнді білік -  коленчатый вал 
Беріліс қорабы -  коробка передач 
Кардан берілісі -карданный вал 
Басты беріліс -  главная передача 
Жетекті белдік -  ведущий мост 
Жүріс бөлігі -  часть движении 
Тежеу жүйесі —
 система тормоза 
Жүру багыты —
 направление движений 
Жылдамдың —
 скорй&сть 
Жүк платформасы -  платформа вещества 
Қозғалтңыш қаңпағы -  крышка двигателя 
Қауырсын -  перо
№22.  «Автомобильдің  жалпы  қүрылғысы»  деген 
мәтінге 10 сүраң жазыңыз және сол сүрақтарды қолда- 
ньш ауызша мәтінді мазмүндаңыз.
№23. « Автомоби льдің жа лпы қ үры лғысы » мөтінінде 
кездесетін жаңа лексикамен сөйлемдер  қүрыңыз.
№24.  «Автомобильдің  жалпы  қүрылғысы*  атты 
мәтіннен салалас қүрмалас сөйлемдерді теріп жазыңыз 
да, оларға синтаксистік талдау жасаңыз.

№25.  Сөйлемдерді а удары ныл, түрлерін  ажыратып, 
талгаулы салалас қүрмалас сөйлемді табыңыз.
Абай Ерболдың ақындығын бүрын да білуші еді, бірақ
көңіл аудармаған. Әбіш келгелі,  ауыл жастары бүл үйден
шықпайтын  болды.  Бүл  істің  шындыгын  не  көзімен
көрген айтар, немесе қүлағымен естіген айтар, Әке көрген
оқ жонар,  шеше  керген  тон  пішер.  Ексең егін,  ішерсің 
тегін. 
і / .
№26. Сөйлемдерді аударыңыз, түрлерін  ажыратып, 
салалас қүрмалас сейлемддерді табыныз.
XIX ғасырдың 80 жылдарында Г. Даймлер мен В. Май­
бах өздігінен жүретін қуатты кішкене бензинді қозғалт- 
қыш жасал шығард ы , сол козғалткшп осы замангы авто­
мобиль қозгалтқышыньщ арғы атасы болып саналады. Сол 
жүмысты атңаратын беріліс қорабында автомобильді арт- 
қа  қарай жүргізетін де берілісі бар.  Механиквлык энер­
гия көзі ретінде қозғалтңыштар автомобильді жүргізуге 
арналған. Беріліс қорабының тозуға төзімділігін үстарту 
және шусыз жүмыс істеу үшін  киғаш тістері бар доңға- 
лақтар қолданады. Кермеде Бендтің автомобилі басқа ат­
сыз  экипаждармен  қатар түрады,  оның  козғалткышын 
ешкім аңгармайды, сырттан қараганда автомобильдің сол
атсыз түрған  экипаждардан  ешқандай  айырмашылығы 
байқалмайды.
№27.  Қарсылықты  салалас  сойлемге  байланысты 
қойылып түрған сызықшаны көрсетіңіз.
Көшенің арғы шетінде автоматты телефон түр.
Жел саябырлаған сияқты, екпіні әлі қатты.
Қатар-ңатар тае қойдым, жирен атты бос қойдым.
Халыңаралық қарым-қатынас ңалыпңа келіп қалды.
•N$28. Кезектес салалас қүрмалас сойлемді көрсетіңіз.
Ол  «Мицубиси*  банкісінен алған несиесіне зауыт са-
лын, 1949 жылы ең алғащңы мопедтерін шығара бастай-
ды.  1945 жылы соғыс соңында оныц фабрикасы бомбы-
лауға үшырап, артынша жер сілкінісінен мүлде жермен- 
жексен болады.

1972 жылы жасалған «Сивик» автомобилі қалада 100 
шақырымга 8,6 л бензин жаңса, ал үлкен жолда небөрі 6 л 
жүмсайтын өте қолайлы көлік ретінде бағаланады.
Оны  бірде  мүз  айдынында  көрсек,  бірде  колхоздың 
еңбек даласында көрдік.
№29. Себеп-салдар салалас қүрмалас сөйлемді табы- 
цыз.
Ондай  механизм  қозғалатын  жөне  ңозғалмайтын 
бөлшектерден қүрылады.
Жүретін  машиналарды  тежеу  процесі  күрделі  про­
цесс болып табылады,  себебі  бүл  кезде  энергияның бір 
түрінен екінші түріне ауысу процестері жүреді.
Ал  жүргізуш інің  ңимылын  тежегіш  қондырғыға 
жеткізу қызметін көбінесе гидравликалық немесе пнев­
матика лық жетек атңарады.
Автобус  -  жүргізушінің орнын  ңоспағанда,  сегізден 
астам отыратын орны бар, жолаушылар мен багаж тасы- 
малына арналган автомобиль ңүралы.
№30. Сабақты қорытындылауга арналган граммати- 
калық тест.
1 .Жалгаулықты себеп салдар салаласты көрсетіңіз.
A) Бүл жердің дәнін мен сепкендіктен, өзгеңнен гөрі 
менің жаным ңатты ауырады
B)  Ж ам анш үбарлы қтар  қыстаудан  ш ыңпайды, 
өйткені жас төлді қорада үстау керек
C) Мал өріске ңарай шүбатыла жөнелді
Д) Асқар бүл сүраққа жауап  таба алмай,  үзаң  үнсіз 
отырды
2. Жалгаулыцсыз себеп-салдар салаласты көрсетіңіз.
A) Жаз айларында бүл жердің суы тартылып қалады, 
сондықтан мүнда ел болмайды
B) Біздің жерге егін шыңпай қоймайды: біз агротех- 
никаны ойдағыдай ңолданамыз
C)  Көсіпкерлікті  таңдаган  жастар  зауытңа  көптеп 
келіп жатыр
Д) Әке көрген оң жонар, шеше көрген тон пішер

3. Салалас щ рмалас сөйлемді табыңыз да тирін ажы-
ратыңыз.
A) Жүмыс күнінің барлық сағатын дүрыс жоспарлай 
білген адамның ісі де өнеді, табысы да көбейеді, мүндай 
адам бос уаңытында дүрыс пайдалана алады
B) Айтылған ойларды қорыта келгенде, ңазіргі ақпа-
раттық технологияның мамандары компьютерлік техни­
ка мен технологияларды толың игеріп, телекоммуника- 
циялың технологиялардың жаңа төсілдерін де меңгере
оілуі керек
тістер арңылы ілініп, бірне-
шө оеріліс сатысын жасайды
Д) Автомобильдердің беріліс сандары неғүрлым көбірек 
олса, оның әр түрлі жүріс жағдайларға икемділігі де сон-
шама жаңсы болады
4. Салалас щрмалас сөйлемді табыңыз да, тпирін ажы-
рат ы ңы з
.
A)  БеР1л1с  қорабының  тозуға  төзімдідігін  үстарту
және шусыз жүмыс істеу үшін ңиғаш тістері бар доңға- 
лаңтар ңолданады
B) Ал  жүргізушінің  қимылын тежегіш  қондырғыға
жеткізу ңызметін көбінесе гидравликалың немесе ннев- 
матикалың жетек атңарады
V
жүру
~
^  
%  I  р   у  у / а і р і   ■  П І Ц   “ О І   С О "
туге арналған,  ал тежеу жүйесі арңылы автомобильдің 
жылдамдығы  шапшаң  азайтылады немесе тез токтаты-
ла ЦЫ; 
^
Д) Сондай адам табылған соң,  1948 жылы «Хонда мо­
торе»  фирмасының негізін ңалайды
5. Салалас щ рмалас сөйлемді табыңыз да, турін ажы-
ратыңыз.
кинетикалык
гиясына аиналдыратын тежегіш ңондырғылар машина- 
ның жүрхс доңғалаңтарында  орналасады
В) Қазіргі экономикальщ-саяси қатынастар,  сондай- 
т Т РаЛЬЩ ҚЫЛМЫСТаР’ оныЧ ішінде терроризммен
күрес, т.б. іс-шаралар бойынша Президенттің шетелдер- 
сапаРлаРы күнбе-күн жүзеге асырылып жатыр

С) 
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік уни- 
верситетінің ңазақ тілі  кафедрасының үйымдастыруы- 
мен 2006 жылғы 12 мамырда сағ. 10.00 (№219 дәрісхана) 
«Мектепте  лексикалық  таңырыптарды дамыта  оңыту) 
атты ғылыми-әдістемелік семинар өткізіледі
Д) Можайскийге үшаң жасауға  патент берілді, бірақ 
өкініштісі,  сол үшаңты  қүрастыруға ешқандай ңаржы 
бөлінбеді
6. 
Салалас щрмалас сөйлемді табыңыз да, тцрін ажы- 
ратыңыз.
A) Автомобиль қозғалтңышындағы иінді біліктің ай- 
налу  жиілігін  азайтңан  кезде  айналу моменті  біршама 
көбейеді,  максимумға  жетеді,  ал  айналу  жиілігін  әрі 
қарай  азайтңан кезде айналу моменті де азая бастайды
B)  Осы  заңның  күші  Қазақстан  Республикасының 
заңдарына сәйкес автомобиль көлігі саласындағы  ңыз- 
метті жүзеге асыратын барлың жеке және заңды түлға- 
ларға ңолданылады
C) Егер хат жазатын адамдар таныс емес немесе бас- 
тықтың ңарамағындағы адам болса,  онда жеке хат рес- 
ми сипатта болады
Д) Трансмиссия  айналу моментін  иінді  біліктен  же- 
текші доңғалаңқа апарады және сол моменттің шамасы 
мен бағытын өзгертеді
7. Мына щрмаластардың ішінен салалас ццрмалас- 
ты табыңыз.
A) Жүмыс көп болғалы, демалысқа шыңпадым
B) Жүмыс көп болғандыңтан, демалысңа шыңпадым
C) Жүмыс көп болды, сондыңтан демалысңа шьщпадым
Д) Жүмыс көп болғаннан соң, демалысқа шыңпадым
8. Талгаульі салалас ццрмаластпы пгабыңыз.
A) Үйге ол да кірді, мен де кірдім
B) Жел үйытқып соқты, бірақ жаңбыр жаумады
C) Я мен кетермін, яки сен кетерсің
Д) Сабақ аяқталды, студенттер де үзіліске шыңты
9.  Ж алгаулы ңт ы   қарсьілықты  салалас  сөйлемді 
көрсетіңіз.
А) ТенДз тынышталды, бірақ еш нөрсе көрінбейді

B)  Ол  шнурды  тартып  қалып  еді,  трактор  гүрілдей 
жөнелді
C) Ең сенімдГ су жер астынікі, оны іздеп табу керек
Д) ^ і тап ~ білім бұлағы, білім —
 өмір шырағы 
Е) Жел соңты, 
ңар 
жауды
10. Себеп-салдар салас  сөйлемді көрсетіңіз.
A) Ол жаяу журіп кетті, себебі ауыл онша алые емес еді
B) Егін піскенмен, оны оруға өлі асығар емес
C) Келген екеу еді: бірі -  агроном, екіншісі -  инженер
Д )Ауыл жайлауға көшіп келгелі, жастардың тұрмы- 
сына бір көңілділік  кіргендей болды
Е) 
Ж ел 
соқты, ңар жауды
35, 36-сабак
№ 31. Мәтінді аударыңыз.
МОТОРЛАР (ҢОЗҒА ЛТҚЫШТАР)
түрін механикалык
дыратын энергия жөне күш машинасы ңозғалтңыш ден 
аталады.  Қазіргі  автомобильдердің  көбінде поршеньді
КОЯҒЯ т т с ь т т ч і а п   __________
_________
 
.. 
”
мұндаи
қозғалтңыш
. 
.щ  
' ——  
а с ш  ш р "
шеньдердегі  жанармай жанғаннан  найда болган  жылу
М Р У Я Р ’И'Х/’ О  ГГТ^ТТУ 
_____
_______  «  
-   _  
’
аиналады
арналған
жүргізу
Қолдану мақсатына ңарай ілгген жанатын қозгалтқыш- 
ТаР екі 
бөлінеді:  көліктік және стационарльщ  Ал 
жүмыс циклінің жасалу әдісі бойынша поршеньді қозгалт- 
ңыштар көбінесе төрт тактілі немесе екі тактЬгі болады 
Жанғыш ңоспа жасалу әдісі бойынша, олар карбюра-
торлы, яш и  жанғыш ңоспа сыртта жасалады, және газ- 
ды, не  ішкі жангыш дизельді болады.
Қолданатын жанармай түріне ңарай іштен жанатын 
козғя лтңыштар:

кароюраторлы, яғни бензин арңылы жұмыс істейтін;
Ә) дизельді, ауыр дпзельді жанармай арңылы жүмыс 
істейтін;
Б)  ңысылған  немесе  қойылган  газ  арқылы  жүмыс 
істейтін болып бірнеше топка бөлінеді.
Поршень сандары да әр түрлі: бір поршеньді, екі, үш, 
төрт, алты, сеііз поршеньді.
Поршеньдердің орналасу әдісіне ңарай  бір ңатарлы, 
тік  қойылған,  поршеньдердің  осьтері  тіктен  20-400 
еңкейтілген бір ңатарлы, V түрлі екі қатарлы, т.б. болып
бөлінеді.
Салқындату тәсілі бойынша, поршеньді қозғалтңыш- 
таР сүйык немесе ауа арқылы салңындайтын болады.
Сөздік:
козғалткы »*
т 
*•: - 
- Т  КіЯНІ ■
  --- --и 
л
штен жанатын қозғалтңыш -  двигатель внутренне­
го сгорания
Жанармай —
 горючее
Қолдану максатына ңарай -  по цели применения 
Көлік -  транспорт
Жүмыс циклі —
 рабочий цикл 
Поршень саны -  число поршена
№32. Мәтін бойынша сүрақтарға жауап беріңіз. 
Қозгалтқыш деген не?
Неден пайда болған жылу механикалың жүмысқа ай- 
налады?
Қозғалтқыштар неге арналган?
Қолдану  мақсатына  ңарай  іштен  жанатын  ңозғалт- 
ңыштар неше түрге бөлінеді ?
Жүмыс  циклінің  жасалу  әдісі  бойынша  поршеньді 
қозғалтқыштар ңандай түолеоге б« ггін«»ггі?
Жанғыш ңоспа >
қандай түрлерге
түріне
қозгалткыштар  ңандай түрлерге бөлінеді?

Салқындату тәсілі бойынша поршеньді қозғалтқыш- 
тар ңандай болады?
№33. №32 тапсырмадағы сүрақтарға сүйене отырып, 
«Ңозғалтқыштар»  атты мәтінді мазмүндаңыз.
№34. Топқа бөлініп, мәтінді орысшаға аударып, маз- 
мүнын  түсініңіз.  Білмеген  сөздерді  сөздіктен  тауып, 
дәптеріңізге жазыңыз,  мәтінге жоспар қүрыңыз.
ТІКЕ ЛЕЙ БҮРКУ ЖҮЙЕСІ
1) Біздің күнделікті тіршілігімізде озық технология- 
лык  жүйелер  ңолданылуда.  Қазіргі кезде  техникалың 
прогресс  өте  жылдам  өзгеріп  отырады.  Дүниежүзілік 
машина жасау  өнеркәсібі  осы  заманға сай  автомобиль 
жасап және сату саласында өтелген газдардағы зиянды 
заттар ңүрамы мен жанармай 
ш ы р ы н ы н
 
азайту жолын- 
да автомобиль зауыттары дизельді моторларда отын беру 
жүйелерінің жаңа типтерін ңолдана бастады.
Автотрактор моторларын күрделі де ңымбатты жүйе- 
лермен жабдыңтау ңажеттігі көбінесе  ңатаңыраң талап- 
тардың, мысалы, өтелген газдардагы зиянды заттар қүра- 
мына еуропалың стандарт енгізумен түсіндіріледі.
Бензинді мотор тез іске ңосылады. Олардың жылдам- 
дығы  жоғары  және  өздері  арзан  түрады.  Кемшілігі  -  
қымбат бензинді (дизельге қарағанда) қажет ететіндігі 
Сондыңтан оларды көбіне жеңіл автомобильдер мен ша 
ғын ж үк автомобильдерінде  қолданады.
2) Дизельді мотор ңымбат түрады, литрлік қуаты мег 
жылдамдыгы аз, іске қосылуы қиын, техникалың ңыз- 
меті ңымбат.  Соған ңарамай,  дизель отынының арзан- 
дығынан және отын шығыны аздығынан (үнемділігінен) 
әлемде барлың орташа және ауыр жүк автомобильдерін- 
де, тракторларда дизельді моторлар ңолданылады.
Безинді  мотор да  ауа мен  бензин  ңоспасы  цилиндрге 
енгізіледі, үшқын арқылы түтанады.  Ал дизельді енгізу 
тактісінде  цилиндрге  тек  ауа  ғана  енеді,  ауа  жоғары 
қысымда поршеньмен қысылып,  қызады.
Сығылу  соңында  цилиндрдің ішіндегі  қызған  ауаға 
отын  бүркеледі де,  жанғыш  қоспа өздігінен  түтанады.

Дизельді  мотор  цилиндріндегі  ңысым  бензинді  мотор 
цилиндріне қарағанда үлкен.  Қазіргі дизельді  моторда 
сығылу дөрежесі 20-дан асады, ал бензинді моторда -1 1 . 
Бензинді моторда сығылу дөрежесін 11-ден жоғары көте- 
руге болмайды.  Сондьщтан да детонация жөне калилді
түтандыру деген үгым бар.
3) Детонация  —
 бүл отынның бір нүктеде өте тез жа-
нуы.  Детонацияның  сыртқы  белгілері  -   тарсылдаған
дыбыс. Бүл дыбысты автомобиль орнынан шапшаң ңоз-
ғалғанда немесе томен октанды бензин пайдаланған ке-
зінде ба йңаймыз.  Калилді  түтандыру -   жанармай ңос-
паларының  жану  камерасында  ңызған  бөлшектердің
өсерінен  алдын  ала түтануы.  Детонация жөне  калилді
түтандыру пайда болғанда жүмыс істеуге болмайды, мо­
тор тез істен шы ғады.
Детонация  мен  калилді түтандыру жоғары темпера- 
тура мөн ңысым әсөрінөн пайда болады.
Детонацияны болдырмау үшін автомобильдерге жо-
ғары октанды бензин қүяды.
4) 
Бензинді карбюраторлы мотордың аз жүктелу ке- 
зіндегі жүмысын ңарастырайың.
Егер біз газды азайтсак  (басқару педалін бос жүріс 
жағдайына  —
 позициясына  ңойсаң),  дроссельді  қалаң- 
ша  жабы лады.  Бүл  цилиндрге  келетін  отын  мен  ауа 
мөлшері азаяды деген сөз. Цилиндрде ауа аз болса, онда 
сығылу соңындагы қысым да аз.
Бензинді бүрку жүйелі моторда отын мөлшері  азай- 
ғанымен,  ауа  беру  азаймайды.  Белгілі  бір  молшерге 
дейін ғана отын беруді азайтуга болады. Отын беруді одан 
төмендетсе (ауа көп болып кетсе). ңоспа түтанбайды.
Ал дизельде  газды азаиту деген  не?  Бүл цилиндрге
отын  аз  беріледі  деген  соз.  Біраң  дизельде  цилиндрге
берілетін ауа көлемі өзгермейді, қысым сығылу такт со-
ңында да қалпын саңтайды. Цилиндрдегі отын аз беріл-
гендіктен, ңоспа оте тапшы болады, бірақ дизель мүндай
қоспамен де  жүмыс  істей  алады.  Сондықтан дизельді 
мотор өте тиімді.

№35. Сөзжүбақты шешіңіз
№36. Қазақ тіліне аударыңыз
Дорога глазами автоинспектора.
Век  космоса.  Век  роботов.  И  —
  век  автомобиля__
Сколько названий придумали нашему времени газетчи­
ки, названий, конечно, справедливых и точных.
сейчас
.-то —
 
V
самая современная. Кто-то трудится у станка,  кто-то - 
конвейера или за письменным столом. Мое место -  доро- 
га. Дорога в самом широком смысле этого слова, будь то го-
автомагистраль
лучае
и многообразны. Вот и приходится мне, автоинспектору,
десяткам
агога
ве не педагогика -  убедить провинившегося водителя
шл
Воспитатель
научить дорожной грамо- 
гляд, первая и самая глав­
ная обязанность современного автоинспектора....

жүктеу/скачать 14,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: