Интеллигенциясы: тарихи

 
161 
жұмысшылар  дайындайтын  фабрика-завод  мектептері  болғанымен,  онда  қазақ 
тілін  білетін  оқытушылардың  жоқ  болуына  байланысты,  қазақтарға  рұқсат 
етілуі  қиын.  Заводқа  жіберілген  қазақ  жастары  фабрика-завод  мектептерін 
аяқтағаннан  кейін,  қара  жұмыскерлер  қатарына  қабылданады.  Бірдей 
маманданған орыс және қазақ жұмысшылары бірдей жалақы алмайды: орыстар 
кӛп,  қазақтар  аз  алады»  деп  қазақ  мамандарына  деген  жанашырлық  сезімін 
білдіріп, ұлттық теңсіздіктің сақталып отырғандын айтады. М. Шоқай қазақтар 
елді басқаруға кеңінен қатысуда деген ӛтірікке ашынады [164, 370-373 б.].  
А.  Хавин  «Перемещение  промышленности  на  Восток  должно  повлечь 
создание  на  Востоке  новых  очагов  формирования  инженерно-технических 
кадров,  в  особенности  национальных.  Но  из  этого  следует,  указал  т.  Сталин, 
что  старых  очагов  формирования  инженерно-технических  сил  уже 
недостаточно,  что  необходимо  создать  целую  сеть  новых  очагов    на  Урале,  в 
Сибири и Средней Азии» деп атап кӛрсетіп, жұмысшы табының ӛз ӛндірістік-
техникалық  интеллигенциясы  болу  керек  деген  кӛзқарасты  қолдайтындығын 
білдіреді [315]. 
1930-шы 
жылдары 
жарық 
кӛрген 
экономикалық-статистикалық, 
анықтамалықта,  журналдарда  жарық  кӛрген  публицистикалық,  ғылыми-
кӛпшілік  кең  кӛлемдегі  еңбектер  мен  «Народное  хозяйство  Казахстана», 
«Революция  и  национальности»,  «Большевик  Казахстана»  журналдарында 
жарық  кӛре  бастады.  Мақалаларда  республиканың  индустриалдық  дамуының 
маңызды  кӛрсеткіші,  ескі  сарқыншақтарды  жойып,  ӛнеркәсіпке  еңбекші 
қазақтарды  тартылуында  деп  қарастырылып,  фактілік  материалдарының  кең 
ауқымдылығымен құнды болып есептеледі. Онда бірінші бесжылдық жылдары 
жергілікті 
ұлт 
ӛкілдерінен 
жұмысшылдардың, 
инженер-техникалық 
қызметкерлердің  және  қызметкерлердің  едәуір  бӛлігі  қалыптасты.  Олардың 
үлестік салмағы әсіресе бірінші бесжылдық жылдары артып, 1926 жылғы 19,8 
пайызға қарағанда, 1932 жылы 36,5 пайызға, 1935 жылы 43 пайызға жетті деген 
қорытынды  жасалды  [346,  239,  126  б.].  Ф.  Работалов  «Болшевик  Казахстана» 
журналында  жарық  кӛрген  мақаласында  «Ӛлкеде  индустрияландырудың  тез 
қарқынмен дамуы жаңа инженер-техникалық күштерге деген сұранысты қажет 
етті.  1931  жылы  ӛнеркәсіпке  қосымша  қажетті  инженер-техникалық 
қызметкерлер  549  адамды  құрайтындығын,  ал  1931  жылғы  1  қаңтардағы 
мәлімет  бойынша  олардың  218  адам  ғана  екендігін  айтады.  Ал  1931  жылдың 
соңында  инженер-техникалық  қызметкерлер  бар-жоғы  232  адамға  жеткен. 
Әрине  мұндай  кӛрсеткіш  ӛнеркәсіп,  құрылыс  жоспарын  орындауға,  сапасына 
кері әсерін тигізді» [193, 40-41 б.]. 
1920-30  жылдары  біз  қарастырып  отырған  мәселе  тӛңірегінде  арнайы 
зерттеу  жүргізбесе  де  біраз  мәлімет  Г.  Березаның  кадрларға  байланысты 
еңбегіне  кіріпті.  Ол  Қазақстандағы  кадрларға  деген  сұраныстың  1929/30 
жылдары  жоғары  екендігін  оның  ішінде  ӛнеркәсіпке  әртүрлі  мамандықтағы 
2261  инженерлердің  керектігін  айтады  [185,  20-21  б.].  Инженер  мамандармен 
толықтырудың қайнар кӛзі қазір РСФР мен басқа республикалардың тез арада 

 
162 
жоғары  оқу  орындарын  бітірген  мамандармен  қамтамасыз  етілу  қажеттігін  де 
деп атап кӛрсетеді. 
Осы  пікірдің  растығын  1932  жылы  13-18  қаңтарда  ӛткен  ВКП  (б)  Қазақ 
Ӛлкелік 
Комитетінің 
Кеңейтілген 
Пленумы 
қарарларында 
қарастырылғандығын аңғарамыз. «...18. Қарағандыны басшы және техникалық 
кадрлармен  қамтамасыз  ету  мақсатында  партияның  Орталық  Комитетінің 
алдына байырғы кӛмірлі аудандардан (Донбасс және басқалар) Қарағандыға ең 
шешуші  учаскелерге  жұмысқа  жіберу  үшін  басшы  және  инженер-техник 
қызметкерлерді мобилизациялау туралы мәселе қойылсын. 
...24  Пленум  Донбасстың  пролетарлық  кӛмегін  –  шахта  құрал-
жабдықтарын  тиеген  эшелондармен  бірге  400  маман  жұмысшы  мен  инженер-
техник  қызметкер  жіберген  кӛмегін  лениндік  ұлт  саясатының  дәйектілікпен 
жүзеге  асыруының  үлгісі  ретінде  қанағаттанғандықпен  бағалай  отырып, 
байырғы  кӛмір  бассейндерінің  барлық  партия  ұйымдарынан  олардың  ӛз 
тарапынан Қарағандыға пролетарлық кӛмекті күшейтулерін сұрайды. 
25  Ӛлкелік  комитеттің  пленумы  Қарағандының  партия,  кәсіподақ  және 
шаруашылық  ұйымдарына  байырғы  бассейндерден  келген  кадрларды  дұрыс 
пайдалануды  және  оларға  қажетті  ӛндірістік,  тұрмыстық  жағдайлар  жасауды 
ерекше  тапсырады»  [309, 156-157 б.].  Біз  пленум  материалдары деректік  негіз 
ретінде  саналатындықтан,  кадр  мәселесінде  сырттан  кӛмекке  келген 
мамандарды  лениндік  ұлт  саясатының  үлгісі  деп  асыра  бағалағандығын 
байқаймыз. 
1935 жылғы 22 қазандағы КСРО Орталық Атқару Комитетінің ҚАКСР-ның 
15 жылындағы Кенестік, шаруашылық және мәдени құрылысы жӛніндегі №73 
қаулысында «мал мамандары, агрономдар, инженерлерден ұлттық кадрлардың 
ӛсіп келе жатқандығы атап кӛрсетілген» [347, 141  б.]. Осы қаулыда «Халыққа 
білім беру саласы мен мамандарды даярлау» жӛнінде б) қазақтардан мамандар 
даярлауды  күшейтіп,  маманданған  білікті  зоотехниктер,  мал  дәрігерлері, 
агрономдарды даярлауға да ерекше кӛңіл бӛлу қажеттігі кӛрсетілген. Құжаттар 
мемлекет тарапынан ұлттық мамандарды даярлауға кӛңіл бӛліп отырғандығын 
дәлелдейді [347, 146 б.]. 
1936 жылы «Қазақстан ӛнеркәсібіндегі мамандардың ұлттық құрамы» атты 
жарық  кӛрген  еңбекте  1927-1935  жылдардағы  Қазақстан  ӛнеркәсібіндегі 
жұмысшылар  мен  қызметкерлердің  саны,  ұлттық  құрамы,  оның  ішінде 
қазақтардың үлес салмағы жайлы мәлімет берілген [348]. 
Екінші  сатысы  1930-шы  жылдардың  соңы  мен  1950-ші  жылдардың 
соңына  дейінгі  аралықты  қамтып,  кӛрнекті  ұлттық  интеллигенция  ӛкілдері 
қуғын-сүргінге ұшырап, олардың аты, еңбектерін атауға тиым салынып, зерттеу 
жұмыстарына  қатаң  партиялық-мемлекеттік  бақылау  орнықты.  Сондықтан  да 
1940-шы  жылдары  инженер-техникалық  интеллигенцияның  әлеуметтік  дамуы 
жайлы жарық кӛрген еңбектер аз болды. 
1945 жылы «Большевик Казахстана» журналындағы «О социалистической 
индустриализации  Казахстана»  деп  аталатын  мақалада  ұлттық  кадрлардың 
қалыптасуын жіктей отырып, Ұлы Қазан тӛңкерісіне дейін бірде-бір инженер-

 
163 
қазақ  болмады.  Қазір  халық  шарашылығының  әртүрлі  салаларында  кеңестік 
жоғары оқу орындарында даярланған, еңбекшілер арасынан шыққан 10 мыңнан 
астам  мамандар  бар.  Ұлттық  жұмысшы  табы  мен  ӛндірістік-техникалық 
интеллигенцияның  тез  қарқынмен  осылай  артуы,  мемлекеттің  оларды 
даярлауды  ӛз  мойнына  алып,  олар  әрбір  қадамында  сталиндік  қамқорлықты 
сезеді  деп  жазады  [349,  34-35  б.].  Идеологиялық  ӛктемдіктен  аса  алмаған 
мақаладан  мамандар  даярлау  мемлекеттің  арқасында  шешілді  деген  түсінік 
қалыптасты.  
1950-ші  жылдары  Х.З.  Ақназаров  интеллигенция  қатарын  толықтырудың, 
халық 
шаруашылығының 
барлық 
салаларының 
басшы 
кадрларын 
қалыптастырудағы  мықты  күш  -  партия,  кеңестер,  кәсіподақ,  комсомол  және 
тағы басқа қоғамдық ұйымдар деп топшылайды [2, 11 б.]. 
Автор  интеллигенцияның  кәсіби  құрамында  ӛзгерістер  болғандығын, 
соның  кӛрнекті  ӛкілдерінің  бірі  –  инженер-техникалық  кадрлар  болып 
саналатындығын зерделейді [2, 12 б.]. 
Кеңестік тарихнамада Шығыс халықтарының даму жолында капиталистік 
емес  даму  жолы  таңдалды  деген  концепция  қалыптасты.  Сондықтан  ғалым-
экономистер  П.  М.  Алампиев[211],  С.  А.  Нейштадт[212],  С.Б.  Бәйішев  [132] 
еңбектерінде 
индустрияландырудың, 
мәдени 
революцияның 
дамуы 
мәселерімен  қатар  ұлттық  ӛндірістік-техникалық  мамандардың  қалыптасуы 
жайлы  да  қарастырылды.  Олар  Қазақстанда  ұлттық  ӛндіріс  мамандарының 
қалыптасуы  Кеңестер  Одағы  халықтарының  арасындағы  экономикалық 
теңсіздіктің жойылуымен байланысты деп атап кӛрсетеді.  
1958 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясының баспасынан Орта Азия мен 
Қазақстанның  социализм  дәуіріндегі  тарихына  арналған  бірлескен  ғылыми 
сессия ӛткізіліп, оның материалдары жинақ ретінде жарық кӛрді. Онда кӛптеген 
ғалымдар  баяндама  жасап,  ғылыми  ойларын  ортаға  салды.  С.Б.  Бәйішев 
«Закономерности  и  особенности  социалистического  строительства  в 
республиках  Средней  Азии  и  Казахстане»  деген  тақырыптағы  баяндамасында 
социалистік  индустрияландыру,  мәдени  революяцияның  жүзеге  асуы 
нәтижесінде  саны  жағынан  кӛп  ұлттық  жұмысшы  табы  мен,  ӛзіміздің  жеке 
ӛндірістік-техникалық  интеллигенцияның  қалыптасу  мәселесі  шешілді  деген 
тұжырым  жасайды  [350,  232  б.].  С.Б.  Бәйішев  Орта  Азия  мен  Қазақстанның 
халық  шаруашылығын  дамыту  үшін  тек  алғашқы  бесжылдық  жылдары 
мыңдаған жоғары маманданған орыс жұмысшылары мен инженер-техникалық 
қызметкерлері келіп, социалистік ӛнеркәсіпті дамытуға, ұлттық жұмысшы табы 
мен  ұлттық  ӛндірістік-техникалық  интеллигенция  кадрларын  даярлау  ісінде 
кӛмекке  келді  деп  саралайды  [350,  234  б.].  С.Б.  Бәйішевтың  пікірімен              
Б.Н.  Әбішева  ойлары  үйлесіп  жатыр.  Осы  сессияда  баяндама  жасаған 
ғалымдардың  бірі  –  Б.Н.  Әбішева  да  «Қазақстанның  ӛте  артта  қалған 
жағдайында,  әсіресе  ӛнеркәсіптік  дамуы  жағынан  және  республикада 
социалистік  индустрияландыруды  жүзеге  асыру  үшін  шешуші  рӛл  атқаратын 
ұлттық жұмысшы табы мен инженерлік-техникалық интеллигенциясы жоқтың 
қасы  болып  отырған  кезеңде  социалистік  индустрияландыруды  жүргізу  үшін 

 
164 
Одақтың  ӛнеркәсіп  аудандарының  жұмысшы  табы,  әсіресе  орыс  жұмысшы 
табының кӛмегі үлкен рӛл атқарды деген кӛзқарасын білдіреді.  
Социалистік  индустриализация  негізінде  1917  жылы  Қазақстан 
ӛнеркәсібіндегі  инженер-техникалық  қызметкерлер  арасында  небәрі  14  қазақ 
болса,  1932  жыл  мен  1937  жылдар  арасында  республиканың  жоғары  оқу 
орындары  мен  техникумдары  13  мың  мамандарды  шығарса,  оның  тең 
жартысына жуығын қазақтар құрады деген мәліметтерді келтіреді [350, 296-297 
б.]. 
Осы  сессияда  жарыссӛзге  қатысқан  ғалымдардың  бірі  –  А.Н.  Нүсіпбеков 
егер  бірінші  бесжылдықтың  қарсаңында  Қазақстандағы  барлық  жұмысшылар 
мен қызметкерлер саны 170 мыңды құраса, бесжылдықтың соңында оның саны 
605  мыңға  жеткендігін,  1937  жылы  –  700  мың,  ал  1939  жылы  –  820,  6  мың 
адамға  жеткенін  соғыс  қарсаңындағы  бесжылдық  жылдары  республикадағы 
жұмысшылар  мен  қызметкерлер  1926  жылмен  салыстырғанда  5  есе  артқанын 
айтады. 
Сонымен  соғыс  қарсаңындағы  бесжылдық  жылдары  республикадағы 
жұмысшылар  мен  қызметкерлер  1926  жылмен  салыстырғанда  5  есе 
артқандығын айтады.  
Республика  ӛнеркәсіп  орындарын  топтап  және  онда  қамтылған 
жұмысшылар 
қызметкерлер 
осы 
кезеңдегі 
ӛнеркәсіп 
кадрларының 
шоғырланғанын  білдіреді  дейді.  Арнайы  есеп  бойынша  1936  жылдың  1 
қаңтарында  жұмысшылары  1000  адамнан  асатын  ӛнеркәсіп  орындарының  5,2 
пайыз құрап, ондағы жұмысшылар саны 37, 2 пайызға жеткендігін үлкен табыс 
ретінде бағалады  
Бірінші  және  екінші  бесжылдық  жылдары  Қазақстанның  жұмысшылары 
мен қызметкерлерінің құрамында елеулі құрылымдық ӛзгерістер болғандығын 
айтып, халық шаруашылығының негізгі салаларында: ӛнеркәсіпте, транспортта, 
құрылыста  және  байланыстағы  жұмысшылар  мен  қызметкерлер  саны  1928 
жылы  -  37  пайызды,  1932  жылы  -  41  пайыз,  1936  жылы  -  45  пайыз  құрап 
отырғандығын деректер арқылы дәлелдейді [350, 405 б.].  
Инженер-техникалық 
интеллигенцияның 
әлеуметтік 
дамуы 
тарихнамасында  Ғ.  Әбішевтің  еңбегінің  де  ӛзіндік  орны  бар.  Ғалым  1950-ші 
жылдарың  соңында  жазған  еңбегінде  Отан  соғысы  күндерінде  Қазақстан 
интеллигенциясының  қатары  жаңа  шығармашылық  күштермен  толықты  деп 
пайымдайды.  Республикаға  эвакуцияланған  ӛнеркәсіп  орындарымен  бірге 
ӛндірістік  интеллигенцияның  үлкен  тобының  қатарында  –  талантты 
инженерлер,  конструктолар  бар  екендігін  жазады.  Автордың  мұның 
Қазақстанның  халық  шаруашылығының  барлық  салаларын  кӛтеруге  үлкен 
ықпал етті деген кӛзқарасын аңғарамыз [267, 99 б.].  
Сонымен  біз  қарастырып  отырған  мәселенің  осы  кезеңде  ӛндірістің, 
ӛнеркәсіптің, мәдени революцияның дамуымен байланысты маркстік-лениндік 
методологияға негізделді деп қорытынды жасауға болады. 
Ҥшінші  сатысына  1950-ші  жылдардың  соңынан  бастап,  1980-ші 
жылдардың соңына дейінгі кезеңде жарық кӛрген еңбектер жатады. 

 
165 
Бұл  аралықта  зерттеу  тақырыптарының  аясы  кеңейіп,  олардың  деректік 
базалары  артты,  мұрағат  материалдарын  пайдалануға  кең  мүмкіндік  туып, 
тарихнамалық  еңбектер  де  жарық  кӛре  бастады.  Алайда  1960-шы  жылдардың 
басында әлі де болса мемлекет тарапынан қойылатын талап, цензура ӛз күшінде 
болды.  1960-шы  жылдардың  бірінші  жартысында  профессор  М.С.  Жүнісовтің 
басшылық  етуімен  жарық  кӛрген  еңбектердің  бірінде  «сол  кезеңде 
республиканың халық шаруашылығында жоғары және орта арнаулы білімі бар 
260  мың  мамандардың  қамтылғанын,  оның  ішінде  республиканың  инженер-
техникалық  қызметкерлерінің  5  мыңнан  астамы  қазақ  инженерлер  мен 
техниктері»  екендігі  жайлы  мәлімет  келтіреді.  Еңбекте  1960  жылдардың 
басындағы  инженер-техникалық  мамандардың  ұлттық  құрамы  жайлы  біраз 
мағлұмат бар [137, 169 б.].  
Ж. Қарағұсов 1960 жылы жарық кӛрген еңбегінде «Қазақ халқы жұмысшы 
мен  шаруа  қатарынан  шыққан  мыңдаған  инженерлер  мен  техниктер, 
дәрігерлер,  агрономдар,  зоотехниктер,  мұғалімдер,  ғылым,  әдебиет  және  ӛнер 
қызметкерлерін  тәрбиелеп  ӛсірді  деп  тұжырымдайды.  Орта  Азия  ұлттық 
республикалары  мен  Қазақстанда  социализмнің  жеңісі  арқасында  кӛптеген 
кеңестік  ұлттық  интеллигенция  кадрлары  құрылды.  Бұрын  артта  қалған  ұлт 
аймақтары  дамыған  елдердің  тұрақты,  риясыз  кӛмегіне  арқа  сүйесе,  қазір 
социализм құрылысына капитализмге соқпай ӛтуінің арқасында нәтижеге жетіп 
отыр»,  -  деп  саралайды  [3,  5  б.].  Қазақстан  ӛнеркәсібі  инженер-техникалық 
кадрлармен  үнемі  толығып,  1938  жылы  халық  шаруашылығы  2625 
инженерлермен  қамтылса,  олардың  саны  1940  жылы  4200-ге  жетті.  Ӛнеркәсіп 
орындарында 7,2  мың  орта  арнаулы  білімі  бар  техниктер еңбек етті.  Олардың 
негізгі  бӛлігі  қазақ  техникалық  интеллигенциясы  Коммунистік  партияның 
кӛреген саясатының арқасында тәрбиеленді деп пайымдап, ресми методология 
сарынымен жазылса да, фактілік деректерінің шынайылығы мәселені зерттеуге 
үлкен ықпал етті [3, 62 б.]. 
1964 жылы зерттеуші Р. Меликова 1929 жылдың соңында Қазақстан халық 
шаруашылығында  280  мың  жұмысшылар  мен  қызметкерлер  жұмыс  істесе, 
оның 90 мыңы ӛнеркәсіп, транспорт және құрылыста істеді (оның 35 пайызын 
қазақтар)  құрады.  Жергілікті  ұлт  ӛкілдерінен  шыққан  инженер-техникалық 
қызметкерлердің әлеуметтік топтары әлдеқайда артты. Егер де ескі Қазақстанда 
инженер-қазақтар  болмаса,  бірінші  бесжылдықтың  соңында  инженер-
қызметкерлер арасында қазақтардың үлестік салмағы: кӛмір ӛнеркәсібінде – 20 
пайызды,  мұнай  ӛнеркәсібінде  -  20,4,  тау-кен  ӛнеркәсібінде  –  30,3  пайызды 
құрады  деген  мұрағат  құжаттарын  ұсынады  [331,  220  б.].  Автор  мұрағат 
құжаттарындағы  материалдарды  ұсынғанмен  ресми  методологиядан  аса 
алмаған. Әрі біз ұлттық мамандардың қатарын орталық теңестіруге тырысқаны. 
Орталықтың ӛктемдігімен жүргізілген саясаттан кеңестік отаршылдықтың одан 
әрі жалғасқандығын аңғардық.  
Осы  жылы  жарық  кӛрген  ғылыми  мақаласында  ғалым  Э.  Елшібеков  те 
лениндік  ұлт  саясатының  арқасында  кеңестік  республикаларда  кӛптеген 
маманданған  ұлттық  жұмысшылар  мен  қызметкерлер  пайда  болды.  Егер  де 

 
166 
1927  жылы  Қазақстандағы  жұмысшылар  мен  қызметкерлер  арасында  қазақтар 
66 мыңды ғана құраса, 1934 жылы 244 мыңға жетті. Осы кезеңде жұмысшылар 
мен  қызметкерлер  арасындағы  қазақтардың  үлестік  салмағы  30-  40  пайызға 
жетті.  
1937  жылы  Қазақ  ССР-інде  700  мың  жұмысшылар  мен  қызметкерлер 
болса,  оның  40  пайызын  қазақтар  құрады.  Қазақстанды  индустриализациялау 
қазақ 
ауылындағы 
патриархалдық-феодалдық 
қатынасты 
жоюда, 
республиканың  алып  ӛндіргіш  күштерін  игеруде,  халықтың  экономикалық 
және  мәдени  деңгейін  кӛтеруде,  қазақ  жұмысшы  табы  мен  техникалық 
интеллигенциясының  қалыптасуында  шешуші  рӛл  атқарды  деп  негіздейді 
[351,352,  235  б.].  Автор  техникалық  интеллигенцияның  қалыптасуына 
индустриализациялау ықпал еткенін дәйектей алды.  
Кеңестік  тарихнамада  сталиндік  ӛктемдіктен  босап,  жаңа  идеологиялық 
концепциялардың  келуіне,  ғылыми  дәлелдердің  орын  алуына  әкелді.  Сондай 
еңбектердің қатарына М.Қ. Қозыбаевтың 1964 жылы жарық кӛрген «Компартия 
Казахстана  в  период  Великой  Отечественной  войны  (1941-1945  гг.) 
монографиясын  жатқызуға  болады.  Онда  соғысқа  дейін  жергілікті  халық 
есебінен жұмысшы табы мен ӛндірістік-техникалық интеллигенция қалыптасты 
деген  қорытынды  жасайды  [268,  16  б.].  Соғыс  қарсаңында  республикада  210 
мың жұмысшылар мен 12 мың инженер-техникалық қызметкерлер болғандығы 
жайлы  мәлімет  келтіреді.  Соғыс  жылдарында  маманданған  кадрларды 
даярлауда  Қазақстанға  эвакуацияланған  жоғары  және  орта  арнаулы  оқу 
орындары  үлкен  кӛмек  кӛрсеткендігін  жазады.  Москва  тау-кен  институтының 
оқытушы-профессорлар  ұжымы  Қарағанды  кӛмір  бассейнінің  дамуының 
кешенді  мәселелерін  шешуге  қатысса,  Москва  ветеринарлық  институты  ірі 
маман  К.И.  Скрябиннің  басшылығымен  Солтүстік  Қазақстан  облысының 
колхоздарына  кӛрсеткен  кӛмегі  жайлы  жазады.  Мұрағат  материалдарын 
саралай  отырып,  соғыстың  ең  ауыр  кезеңінде  батыс  магистралдарынан 
эвакуацияланған  теміржолшылардың  республикаға  келуі  кадр  мәселесін 
шешуде  үлкен  маңызға  ие  болғандығына  кӛңіл  бӛледі.  Түрксібтегі  1064 
инженердің 517-нің елдің батыс магистралдарында жұмыс істегендерін айтады. 
Біз  автордың  соғыс  жылдары  инженер-техникалық  кадрлардың  қатары 
эвакуацияланған кадрлармен толықты деген кӛзқарасымен толық келісеміз. Ал 
село кадрларының толығуы жастар мен әйелдер есебінен жүрді деген кӛзқарасы 
шындыққа сәйкес келеді [268, 221 б.]. 
1966  жылы  А.Н.  Нүсіпбековтің  монографиясында  кеңестік  кезеңдегі 
республикадағы  маман  жұмысшылардың  қалыптасуы,  даярлау  жолдарына 
тоқтала отырып, ұлттық мамандармен толықтыру, кәсіби даярлығы жайлы атап 
ӛтеді [264]. 
Егер  тӛңкеріске  дейін  Қазақстан  ӛнеркәсіп  орындарындағы  инженер-
техниктер  арасында  қазақтар  жоқ  болса,  1929  жылдың  1  қаңтарында  олардың 
үлестік  салмағы  -  3  пайыз,  ал  1933  жылдың  1  қаңтарында  –  8,4  пайыз  құрап 
отыр  деген  деректер  келтіреді.  1968-ші  жылдары  ӛнеркәсіп  тарихы  жайлы 
жарық кӛрген еңбектердің бірі  - Н. Киікбаевтыкі. Ұлттық жұмысшы табы мен 

 
167 
инженер-техникалық интеллигенцияның пайда болуы, олардың қазақ ұлтының 
құрамындағы үлестік салмағының артуына, қоғамдық дамудың шешуші саласы 
болып  саналатын  ӛнеркәсіп  ӛндірісіндегі  теңсіздікті  нақты  жоюдың  айқын 
кӛрінісі  болды  деген  ой  қорытады  [352,  142-143б.].  Әрине  бұл  кӛрсеткіш 
теңсіздікті  жоюдың  жарқын  кӛрінісі  бола  алмайды,  автордың  сол  кезеңдегі 
ресми орныққан теорияға қарсы келе алмағандығын аңғарамыз.  
Қазақстанда  индустриялизацияны  ӛнеркәсіп  жұмысшы  кадрлары  мен 
инженер-техникалық  интеллигенциясы  жоқ  шаруалар  елінде  бастау  қиындық 
әкелді деп саралайды Н. Киікбаев. Бұл қиындық ұлы орыс халқы мен еліміздің 
басқа  халықтарының  бауырлас  кӛмегі  арқылы  шешілді.  Москва,  Ленинград 
және  Кеңестер  Одағының  басқа  ӛнеркәсіптік  қалалары  жүздеген  маманданған 
жұмысшыларды, инженерлерді, техниктерді жіберді. Тек қана 1931 жылы Қазақ 
ССР-іне Ленинград тұрақты жұмысқа 545 инженер-техник қызметкерлерді; 500 
Москва  метрополитенінің  алдыңғы  қатарлы  екпінділері  Балқаш  мыс  қорыту 
заводының  құрылысында  еңбек  етті.  Қарағандыға  кӛмектесу  үшін  Кеңестік 
Украина  тұрақты  жұмысқа  400  маманданған  жұмысшылар  мен  инженер-
техникалық  қызметкерлерді  жіберді  деген  мұрағат  құжаттарын  ұсынады  [352, 
130-137 б.]. Демек, автор инженер-техникалық қызметкерлердің қатары соғысқа 
дейінгі  бесжылдық  жылдары  жоғары  және  орта  арнаулы  оқу  орындарымен 
қатар,  сырттан  келген  мамандар  арқылы  толықты  деген  де  пікір  білдіреді. 
Қазақстанда  индустриализациялану  барысында  ұлттық  инженер-техникалық 
интеллигенция қалыптасты деген ойын ортаға салады [352, 137-141 б. ].  
С.Б.  Нұрмұхамедов,  В.К.  Савосько,  Р.Б.  Сүлейменовтың  ұжымдық 
зерттеуінде Қазақстан ӛнеркәсібіндегі ұлттық мамандардың қалыптасуының әр 
қырлары жӛнінде нақты баға берілген [353, 142-143 б.]. 
Қазақстандық  тарихнамалық  зерттеулер  қатарында  1960-шы  жылдары 
жарық  кӛрген  Г.Ф.  Дахшлейгер  еңбегін  ерекше  айтқан  жӛн.  Қазақстан 
тарихнамасында  қазақ  кеңестік  интеллигенциясының  қалыптасуын  мәдени 
құрылыс тарихымен байланысты қарастырған [4, 94-95 б.]. 
Зерттеушілер 
О.М. 
Малыбаев 
[133], 
Н.Н. 
Дауылбаев 
[278],                               
Д.А. Шаймұханов [354], А. Иваненко [355], Т.Т. Мұстафин [356], Ш. Құсанова 
[357]  еңбектерінен  Қарағанды  қаласы,  Қазақстандағы  социалистік  ӛнеркәсіпті 
құрудың  КСРО-ғы  үшінші  Қарағанды  кӛмір  бассейні  тарихына  арналып, 
партияның  ұлт  саясатының  тарихи  тәжіріибесіне  арналса  да,  тарихи 
материалдары  ӛндірістік-техникалық  интеллигенцияның  ұлттық  құрамы, 
тұрмысы, еңбек жағдайы жайлы біраз мәлімет алуға болады.  
О.М.  Малыбаев  Қарағанды  кӛмір  бассейні  соғыс  жылдары  инженер-
техникалық  қызметкерлермен  едәуір  толыққандығын  дәлелдеді.  Еліміздің 
үшінші  кӛмір  базасы  болып  есептелетін  Қарағанды  кӛмір  бассейнін  зерттеуге 
кӛптеген  геолог-барлаушылармен  қатар  З.П.  Семенова,  Б.Л.  Афанасьев,  Л.И. 
Циг,  Л.П.  Жебенов,  П.И.  Кирюхин,  Н.С.  Ермоленко,  С.П.  Гридина,                
М.Ф.  Дашко,  А.П.  Выходцев,  А.А.  Костоливцев  сияқты  инженерлердің  еңбек 
еткендігі  жӛнінде  мәлімет  береді.  Зерттеуші  еңбегінен  мемлекеттің  берілген 
тапсырмасын орындау олар үшін міндетті болғандығын кӛреміз. 

 
168 
Қарағанды  кӛмір  бассейнінде  тәжірибе  алмасу  үшін  жұмысшылар  мен 
инженерлер бригадаларын іссапарларға жіберу дәстүрге айналды. Осы жӛнінде 
О.М.  Малыбаев  1934  жылы  Донбасқа  жіберілген  осындай  топ  донецкілік 
шахтерлардың  алдыңғы  қатарлы  іс-тәжірибелерімен  таныса  отырып,  Серго 
Орджоникидзеге хат жолдады. 
КСРО  Халық  Комиссарлар  Кеңесінің  қаулысына  сәйкес  Қарағандыға 
Донбасстан  3200  маманданған  тау-кен  жұмысшылары  мен  2000  жұмысшылар 
шахта  құрылысына,  45  инженер-техникалық  қызметкердің  жіберілгендігі 
жайлы  мұрағат  құжаттарын  ұсынады  [133,  252  б.].  Республиканың  кӛмір 
ӛнеркәсібі  кәсіпорындары  инженер-техникалық  қызметкерлермен  бұрынғыдан 
да  жақсырақ  толыға  түсті  деген  қорытынды  жасайды.  Егер  1931  жылдың 
басында  барлық  бассейнде  3-ақ  инженер  мен,  4  техник  болса,  1948-1950 
жылдары  Қарағанды  кӛмір  бассейніне  200  тау-кен  инженері  мен  600-ден  аса 
тау-кен  техниктері  келгендігі  жайлы  деректерді  береді  [133,  255  б.].  Біз 
автордың 
инженер-техникалық 
интеллигенцияның 
әлеуметтік 
даму 
тарихнамасындағы  «даму  эволюциясы»  теориясын  байқаймыз.  Әрине  еңбек 
ресми методологиядан аса алмаса да, тарихнамада алар орны бар.  
Егер  соғысқа  дейін  98  инженерлер  мен  86  техниктер  болса,  1943  жылы 
олардың  саны  853-ке  жетіп,  оның  483-і  инженерлер  мен  370-і  техниктерге 
жеткендігі жайлы фактілік материалдарды ұсынады [133, 252 б.]. 
1926  жылғы  бүкілодақтық  халық  санағы  мәліметі  бойынша  Қазақстанда 
20,3  мың  адам  инженер-техникалық  қызметкерлер,  педагогтар,  дәрігерлер 
болса,  оның  небәрі  2,5  мыңы  қазақтар  болды.  1936  жылы  осы  қызметкерлер 
қатары 63 мың адамға жетіп, оның 18,8 мыңы қазақтар, яғни 29,5% -ын құрады. 
Соғысқа  дейінгі  бесжылдықтарда  Қарағанды  кӛмір  бассейнінде  ірі 
шахтерлер  ұжымы  құрылып,  қазақ  ӛндірістік-техникалық  интеллигенциясы 
пайда 
болды. 
Кӛмір 
ӛнеркәсібіндегі 
ұлттық 
ӛндірістік-техникалық 
интеллигенцияның  қалыптасуы  кеңестік  Қарағанды  құрылысының  негізгі 
жетістіктерінің бірі болғандығын кӛрсетеді [133, 244 б.]. 
Д.А. Шаймұханов кәсіпорындарға жас мамандардың келуімен байланысты, 
қажетті тәжірибе жинақтаған соң, оларды жауапты қызметтерге жоғарылатып, 
мәселен, Қазақ металлургия заводында 1950 жылы 26 жас осындай басшылық 
қызметтерге жіберілгенін жазады [354, 45 б.]. 
Ғалым  Ш.  Кұсанова  еңбегі  еңбекшілердің  бұқаралық  ұйымдастыру 
жұмыстарына  партиялық  басшылыққа  арналып,  ресми  методология 
тұрғысында  жазылғанымен,  мұрағат  құжаттарымен  ӛте  құнды  мәліметтерді 
келтіруімен  ерекшеленеді.  Еңбек  тоқырау  кезеңінде  жазылғанымен 
тарихнамада 
инженер-техникалық 
мамандардың 
қатарын 
толықтыру, 
әлеуметтік  дамуы  тарихнамасында  да  ӛзіндік  орны  бар.  Ш.  Кұсанованың 
кӛзқарасы  инженер-техникалық  мамандардың  қатарын  еліміздің  орталық 
аудандарынан,  одақтас  республикалардан  келген  мамандармен  толықтырды 
деген  алдында  кӛрсетілген  авторлардың  кӛзқарастарымен  сәйкес  келеді.         
Ш.  Құсанова  1927  жылдың  қыркүйегінде  Орталық  Ресейден  Түрксіб 
құрылысына  100  адам,  1931  жылы  Ленинградтан  Қазақстан  республикасына 

 
169 
тұрақты  жұмыс  істеу  үшін  545  инженер-техникалық  қызметкерлер  келді.  Ал, 
Кеңестік  Украинадан  Қарағандыға  400  маманданған  жұмысшылар  мен 
инженер-техникалық  қызметкерлер,  Москва  метрополитенінің  алдыңғы 
қатарлы  екпінділері  Балқаш  мыс  қорыту  зауыты  құрылысына  келді  деген 
мәліметтерді  келтіреді  [357,  102  б.].  Автор  кәсіби  білікті  мамандар  даярлауда 
партия және кәсіподақ ұйымдары Маркс пен Энгельс нұсқауларын негізге алды 
деп қорытындылайды. 
Республиканың  индустриалдық  аудандарының  бірі  болып  саналатын 
Шығыс Қазақстанда электрификациялау тарихын кешенді түрде зерттеуге үлес 
қосқан  зерттеушілер  1970  жылдары  С.Б.  Нұрмұхамедов,  Н.Г.  Пан,  Ю.И. 
Романовтар  кең  кӛлемдегі  деректерді  пайдалана  отырып,  Алтай  ӛңіріндегі 
энергетика  саласын  дамытудың  лениндік  міндеттері  орындалды  деп 
пайымдайды. 
Шығыс 
Қазақстанның 
ұлттық 
энергетика 
кадрларын 
қалыптастыруда, демографиялық кӛрсеткіштерге ӛзгерістер жасауда үлкен рӛл 
атқарды  деп  зерделейді.  Бірақ  авторлар  энергетик-инженер  кадрлардың 
қалыптасу  процесін  зерттеуге  жете  кӛңіл  бӛлмеген  [358].  Еңбек  ресми 
методология  тұрғысында  жазылғанымен,  кейбір  ой  тұжырымдарының 
тарихнамада алар орны бар екендігіне кӛзіміз жетті.  
Теміржолшы  кадрлардың  қалыптасу  тарихын  зерттеген  М.Х.  Асылбеков 
ӛте  құнды,  аз  зерттелген  деректерді  ғылыми  айналымға  тұңғыш  рет  енгізе 
отырып,  Қазақстандағы  теміржол  жұмысшылары  мен  инженер-техникалық 
қызметкерлерінің саны жӛнінде салиқалы ой түйеді [335]. 
1970-ші  жылдардың  басында  жарық  кӛрген  А.  Игенбаев,  А.Х.  Хасенов,                           
А.Л.  Прокофьев,  И.А.  Ибрагимов,  А.  Ержановтардың  зерттеу  еңбегінде  де 
Қазақстандағы  ғылыми-техникалық,  инженер-техникалық  қызметкерлердің 
саны  ӛскендігі  туралы  мәліметтер  кездеседі  [359].  Қазақстан  ӛнеркәсібі 
тарихын  зерттеуші  ғалымдардың  бірі  А.  Игенбаев  мұрағат  деректерінің 
негізінде  Қазақстанды  индустриаландыруда  соғысқа  дейінгі  бесжылдықтарда 
ұлттық  техникалық  интеллигенция  кадрларын  қалыптастыруға  кӛңіл 
бӛлінгендігіне  назар  аударады.  Республикада  социалистік  индустриаландыру 
жылдары  ӛндірістік-техникалық  интеллигенцияның  үлкен  тобы  ӛсті.  1940 
жылы республиканың халық шаруашылығының әртүрлі салаларында 11, 4 мың 
инженерлер мен техниктер еңбек етті деген деректерді келтіреді [359, 127 б.].  
1974  жылы  жарық  кӛрген  А.  Ержановтың  еңбегінде  инженер-техникалық 
интеллигенцияның санының артқандығы жайлы фактілер келтірілген. Ол 1959 
жылы республикада 85,3 мың жоғары және орта арнаулы білімі бар инженерлер 
мен техниктердің еңбек етіп жатқандығын айтып, жоғары білікті мамандардың 
бұрынғыдан  да  кӛп  дайындалып  жатқандығына  назар  аударған  еді. 
Мамандардың  толығуы  жоғары  және  орта  арнаулы  оқу  орындары  арқылы 
жүзеге асып жатыр деген кӛзқарасын кӛрсетеді [359, 56 б.].  
Б.Н.  Әбішеваның  еңбегінің  де  ӛндірістік-техникалық  интеллигенцияның 
әлеуметтік  тарихнамасында  алатын  ӛзіндік  орны  бар.  Автор  1950-ші 
жылдардың  соңы  мен  1960-шы  жылдарың  басында  ой  еңбегі  мен  дене  еңбегі 
арасындағы айырмашылықтардың азая бастағанын, жұмысшылар мен инженер-

 
170 
техникалық  қызметкерлер  арасындағы  білім  деңгейі  мен  жалпы  мәдениеті 
арасындағы  айырмашылықтардың  жойылу  процесі  интенсивті  түрде  жүріп 
жатыр деген кӛзқарасын білдіреді [275, 120-121 б.]. 
Қазақстан 
халқының 
әлеуметтік 
таптық 
құрылымын 
зерттеген 
ғалымдардың  бірі  М.  Әженов  1975  жылы  жарық  кӛрген  еңбегінде  1930-шы 
жылдардың  екінші  жартысынан  бастап,  Қазақстанның  әлеуметтік  құрылымы 
жұмысшылар  мен  шаруалардан  тұратын  екі  тапқа  және  әлеуметтік  топ-
интеллигенцияға  жіктелетіндігін  алға  тартады.  Соған  орай  екі  тап  пен  бір 
әлеуметтік  топтың  санын  және  олардың  толығу  кӛздерін,  құрамындағы 
ӛзгерістерді  қарастыруды  автор  мақсат  етіп  қойған.  Еңбекте  социалистік 
құрылыстың  артықшылықтары  ғана  дәріптеліп,  интеллигенцияның,  оның 
ішінде инженер-техникалық интеллигенцияның ұлттық құрамындағы, сан және 
сапа  жағынан  артуындағы  келеңсіз  құбылыстардан  айналып  ӛткен.  Автордың 
мәліметі  бойынша  1939  жылмен  салыстырғанда  1969  жылға  дейінгі  30  жыл 
ішінде интеллигенция саны 24, 3 пайызға артқандығын кӛрсетеді [142]. 
Қазақстан  ӛндірістік-техникалық  интеллигенцияның  әлеуметтік  дамуы 
мәселесі  отандық  тарихты  кешенді  түрде  зерттеу  мәселесімен  байланысты 
қарастырылды.  Кеңестік  дәуірдің  1970-1980  жылдары  кеңестік  қоғамның 
әлеуметтік-таптық  құрылымы  жайлы  кӛптеген  зерттеулер  жарық  кӛріп,  онда 
кеңестік  қоғамдағы  таптар  мен  әлеуметтік  топтар  талданды.  Осы  ретте                  
В.С.  Семенов,  М.Н.  Руткевич,  Н.А.  Аитов  және  тағы  басқа  ғалымдардың 
еңбектерін  атауға  болады.  Әлеуметтік  құрылымға  арналған  зерттеулерде 
идеологиялық  бағыттылық  үстемдік  еткендіктен,  зерттеушілерге  әлеуметтік-
таптық  құрылым  жӛнінде  жан-жақты  талдау  жасауға  сол  кезеңнің  ғылыми 
талабы  мүмкіндік  бермеді.  Біз  қарастырып  отырған  мәселені  зерттеушілер 
КОКП  ОК-нің  бағдарламалық  құжаттарына  сүйене  отырып,  кеңес  қоғамы  екі 
туыс,  бауырлас  таптан  –  жұмысшылар  мен  колхозшы  шаруалардан  және 
әлеуметтік  топ  –  интеллигенциядан  тұрады  деп  тұжырымдады.  Халықтың 
қалған  топтары  қарауымыздағылар  (иждевенцы)  деп  есептелді.  Сондықтан 
инженер-техникалық  интеллигенцияның  әлеуметтік  даму  тарихы  осы  тұрғыда 
зерттелді.  1980-ші  жылдары  әлеуметтанушылар  кеңес  қоғамы  жоғарыда 
кӛрсетілген таптармен шектелмейтіндігін түсініп, қоғамда жұмысшы табына да, 
колхозшы  шаруаларға  да,  интеллигенцияға  да  жатпайтын  басқа  да  әлеуметтік 
топтардың бар екендігін түсіне бастады.  
«История  индустриализации  Казахской  ССР»  зерттеу  еңбекте  1931  жылы 
қазанда  Қарағандыға  еріктілердің  ӛз  ынтасымен  Хрустальское  кен 
басқармасынан жіберілгендігін жазылып, 1931 жылы Донбасстан 500 еріктілер, 
1932 жылы жазда құрамында 300 адамы бар үшінші топтың, кейінірек үшінші 
толқынымен 
400 
маманданған 
жұмысшылар 
мен 
инженер-техник 
қызметкерлердің  келгендігі  жайлы  дерек  берілген  [360,  245  б.].  Тарихнамада 
ӛндірістік-техникалық интеллигенцияның қатары еріктілер арқылы да толықты 
деп негізделген. 
Қазақстан  инженер-техникалық  интеллигенциясының  әр  түрлі  тарихи 
кезеңдердегі  даму  ерекшеліктері  мен  құрамы  алдағы  тарауларда  кӛрсетілген          

 
171 
Ж.  Қарағұсовтың,  Р.Б.  Сүлейменовтың,  К.Ж.  Жаманбаевтың,  А.  Қанапиннің,         
Ш.Ю.  Тастановтың,  т.б.  еңбектерінде  кӛрініс  тапты.  Авторлардың  барлығы 
дерлік  интеллигенцияның  толығу  кӛздері  жоғары  және  орта  арнаулы  оқу 
орындарында даярлануын жатқызады. Олар кеңес ӛкіметінің жоғары және орта 
арнаулы  оқу  орындарында  жетістіктеріне  кӛңіл  бӛлді.  Сол  кезеңдегі  ресми 
идеологияға  сәйкес  зерттеушілер  интеллигенция  санының  артуына  ешқандай 
жағдай кедергі келтірген жоқ, керісінше барынша қолайлы жағдай туғызды деп 
есептеді. 1920-1930 жылдардағы әлеуметтік дамуы жайлы кең мәлімет бермеді, 
тіптем  1940-50-ші  жылдары  жеке  басқа  табынушылықтың,  «жылымық 
жылдарының»,  тоталитарлық 
басқару  жүйесінің  инженер-техникалық 
интеллигенцияға  тигізген  әсері  жайлы  зерттеушілер  орныққан  саяси 
ұстанымдарға сәйкес еш нәрсе айтпауға тырысты. Дегенмен де, кеңестік дәуір 
тарихын 
зерттеген 
ғалымдар 
Қазақстан 
инженер-техникалық 
интеллигенциясының саны мен құрамындағы ӛзгерістер жайлы кӛптеген дерек 
кӛздерін  ғылыми  айналымға  тартты.  Сондықтан  бұл  еңбектер  құнды  болып 
саналады. 
Кеңестік дәуірдегі әлеуметтік құрылымдағы таптар мен топтардың дамуын 
зерттеген  ғалымдар  К.Ж.  Жаманбаев  [281]  Қазақстан  интеллигенциясының 
дамуын  кезеңдерге  бӛлуде  жоғары  оқу  орындарының  артуымен  байланысты 
қарастырса,  Р.Б.  Сүлейменов  [5,  196-197  б.]  еңбегінде  елде  жүрген  мәдени 
процестердің  ерекшеліктерін  басшылыққа  алуды  ұсынады.  Авторлар  сол 
кезеңдегі  орныққан  теориялық  ұстанымға  сәйкес  әрекет  етіп,  одан  артық 
объективті  талдау  жасай  алмады.  Уақыт  талабы  солай  еді.  Ӛндірістік-
техникалық интеллигенция қатарының ӛндірістен қол үзбей еңбек ете отырып, 
жұмысшылар  мен  колхозшылардың  орта  арнаулы  және  жоғары  оқу 
орындарына  түсіп  білім  алуымен  де  толықты  деген  концепциясын  ұсынады. 
1936 жылы Қарағандының жұмысшылары мен қызметкерлерінің ӛндірістен қол 
үзбей  оқып  жатқандардың  саны  тау-кен  техникумында  200  адам,  кен 
училищесінде  400,  мамандықты  жетілдіру  институында  163,  десятниктер 
курстарында да оқып жатқандардың бар екендіктерін жазады.  
Алдыңғы  қатарлы  еңбек  етіп,  практиктерден  Қарағандыдағы  ӛндірістен 
қол  үзбей  жалпы  және  техникалық  білімдердің  негізін  алып,  туысқан 
республикалардың  жоғары  оқу  орындарына  жіберілгендердің  қатарында 
Бахтығали  Маулетовтың,  Файзулла  Серғазин,  Бағымбек  Спатаев,  Абылқас 
Сағыновтардың бар екендігін саралайды.  
1970-ші  жылдардың  соңында  зерттеуші  Ю.И.  Романов  инженер-
энергетиктердің  санының  артып,  оның  ұлттық  құрамындағы  қазақтардың 
үлестік  салмағының  артуына  Қазақстанға  келген  кадрлардың  географиясының 
кеңеюі  едәуір  әсер  етті  деген  кӛзқарасты  кӛрсетеді.  1967  жылы  энергетика 
құрылысы  саласы  бойынша  инженер-техникалық  қызметкерлер  құрамындағы 
қазақтардың  бар  жоғы  –  5,1  пайызды  құрағандығын,  ал  электр 
энергетикасының  дамуы  осы  саладағы  инженер-техникалық  қызметкерлердің 
сан жағынан артуына ықпал еткендігін, 1960-1970 жылдары олардың саны 4,3 
есе артты деген тарихи деректерді келтіреді.  

 
172 
Ю.И. Романов 1960-шы жылдардағы энергетика кадрларының сан жағынан 
артуы,  ӛнеркәсіптегі  ӛнеркәсіп-ӛндіріс  персоналының  үлестік  салмағының 
артуына  әкелді  деген  пікірге  келеді  [337,  248-249  б.].  Мамандардың  сан 
жағынан  ғана  емес,  сапалық  құрамында  да  едәуір  ӛзгерістер  болғандығын 
саралайды. 
Зерттеуші 
техникалық 
прогрестің 
инженер-техникалық 
қызметкерлердің  үлестік  салмағының  артуына  үлес  қосты  деген  кӛзқарасын 
білдіреді.  1960  жылы  инженер-техникалық  қызметкерлердің  үлестік  салмағы 
15,1 пайызды құраса, 1965 жылы -16,6, 1970 жылы ол 20,5 пайызға жеткендігін 
кӛрсетеді.  Инженер-техниктердің  құрамы  сан  жағынан  емес  сапа  жағынан 
артты деген қорытынды жасайды [337, 251 б.]. 
1930-шы 
жылдардағы 
техникалық 
мамандардың 
қатары 
ӛзге 
республикалардан  келген  мамандармен  толыққандығы  жӛніндегі  деректерді 
Ш.Ю.  Тастанов  ұсынып,  1934  жылы  Ресейдің  түрлі  халық  комиссарлары 
республикаға 34 инженерді тұрақты жұмыстарға жібергендігін жазады [273, 81 
б.]. 
Ғылыми-техникалық революцияның кеңінен қанат жаюы кезеңінде жоғары 
маманданған 
инженер-техникалық 
кадрларға 
деген 
сұраныс 
едәуір 
артқандығын 
саралаған 
М.Қ. 
Қойгелдиев 
«Мұның 
негізгі 
себебі 
интеллектуалдық  еңбектің  рӛлінің  артуы  мен  оның  ауқымының  одан  әрі 
кеңеюіне,  ең  алдымен  мамандардың  сан  және  сапа  жағынан  ӛсуінде  деп 
түсіндіреді.  1959-1970  жж.  аралығында  республикадағы  қант  заводтарындағы 
инженер-техникалық  қызметкерлер  саны  390  адамға  артты,  немесе  27,2%  деп 
кӛрсетеді.  Заводтардың  инженер-техникалық  қызметкерлерінің  жалпы  санына 
шаққанда  жоғары  және  орта  арнаулы  білімділер  68,47%  деген  мұрағат 
құжаттары негізінде деректер келтіреді [361, 23-24 б.]. 
1980-ші  жылдардың  соңына  қарай  тұңғыш  рет  демограф  ғалым  Ә.Ғалиев 
1897-1926 жж. халық санақтарының қорытындыларына негізделген, республика 
халқының 
ұлттық, 
әлеуметтік, 
мамандардың 
құрамына 
арналған 
диссертациясын қорғады. Бұл зерттеудің жаңалығы сонда, Қазақстан халқының 
этнодемографиялық  ерекшеліктері,  географиясы,  әлеуметтік  құрылымы  мен 
мамандардың құрамы зерттелген [362]. 
1980-ші жылы ғалым Х.М. Мадановтың Қазақстандағы аграрлық саясатты 
жүзеге  асырудағы  Компартияның  қызметіне  арналған  монографиялық  еңбегі 
жарық кӛрді. Автор 1950-ші жылдардың соңында 1960-шы жылдардың басында 
ӛзінің  білімін,  тәжірибесін  республиканың  химия  ӛндірісі  ӛнімін  одан  әрі 
кеңейтуге  арнаған  кадрлардың  құрамында  инженерлер  мен  техниктер  артып 
келеді  деп  тұжырымдайды  [288, 122  б.].  1961-1966  жж.  химия  ӛнеркәсібіндегі 
жұмысшылар  мен  инженер-техник  қызметкерлер  екі  есеге  жуық  артты  деген 
фактілерді келтіреді [288, 123].  
Интеллигенция  тарихнамасында  елеулі  еңбек  сіңірген  ғалым  В.К.  Янулов 
1960-шы  жылдардың  соңына  дейін  Қазақстан  интеллигенциясы  тарихын 
зерттеу мәдени құрылыс мәселелерімен ғана байланысты қарастырылғандығын 
ескертеді [363, 100 б.].  

 
173 
Д.И.  Дулатованың  тарихнамалық  еңбектерінде  революцияға  дейінгі 
Қазақстан  тарихы  мәселелерімен  қатар,  ӛнеркәсіп  орындарының пайда болуы, 
патша ӛкіметінің қоныс аудару саясатының халықтың әлеуметтік құрылымына 
тигізген ерекшеліктері кӛрсетілген [364].  
Тоқырау  заманындағы  зерттеулер  сол  кезде  орныққан  ережелерге,  саяси 
ұстанымдарға, теориялық қағидаларға қарсы келе алмады. Уақыт, заман талабы 
оны кӛтермеді. Дегенмен де ғылыми зерттеулерде социалистік идеяларға сәйкес 
келмейтін  ойлар  әр  жерден  байқалып  жатты.  Сондықтан  бұл  еңбектер 
теориялық және методологиялық негіздік бағасын ешбір жоймақ емес. 

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: