Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек
жүктеу/скачать 6,86 Mb. Pdf көрінісі
|
| Рəбиға Сыздық
əдебиеті үлгілері мен ХV–ХVIII ғасырларда жасаған ақын-жыраулар тілін, олардың сөз қолдану ерекшеліктері мен көне сөздер тарихын «Сөздер сөйлейді» (1980, 1994) атты кітабында жан-жақты талдап берді. Дұрысында бұл еңбекті «Қазақ тілінің шағын тарихи-этимо- логиялық сөздігі» дегеніміз жөн болмақ. Ал зерттеушінің Одақтық ғалымдар назарына орыс тілінде ұсынған «Язык Жамиғ-ат-тауарих Жалаири» (1989) атты монографиясы мен тарихшы М.Қойгелдиев - пен бірге жариялаған «Қадырғали би Қосымұлы жəне оның жылна- малар жинағы» (1991) атты кітабы Қазақ Хандығы құрылған кезең - дегі жазба тіліміз бен тарихымыздан хабардар етумен қатар, ескерткіштің 140 жылдан соң екінші рет жарық көруімен, қазақ жа- зуына тұңғыш рет көшіріліп, басылуымен құнды. Əрине, мұндай құнды мұраның араға ғасыр салып барып жарық көруінің себеп- салдары көп. Бірақ оның ең бастысы, біздіңше, өз табиғатында текс- тологиялық жұмыс – аса ауыр еңбек. Сол себепті де кейбір елдер- де ерте кездерде жазаның ең ауыр түрі – қолжазба көшірту болғаны тегін емес-ау, сірə... Ғалым ізденісінің екінші өзекті саласы – тіл мəдениеті мəселе- лері. Рəкең бүгінге дейін үш рет басылған «Қазақ тілі орфография- лық сөздігінің» алғашқы екі басылымына белсене қол құшын қосса, соңғы (1988) кітапқа жауапты редактор болды. Өйткені Рəкеңнің тікелей басшылығымен «Қазақ орфографиясы ережелерінің жаңа нұсқасы» түзіліп, ол 1983 жылы 23 тамызда Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының Указымен бекітілген болатын. Сол сияқты əрбір сауатты адамға қажет, қол астында ұстайтын, «Қазақ орфогра- фиясы мен пунктуациясы жөнінде анықтағыш» (1959, 1974, 1994) атты кітап та – осы саладағы бірден-бір еңбек. Жазудан жаңылып, емлесі ақсап жатса, ол шынында, осы анықтағыштың жиырма жылда бір рет жарық көруінен деп білген жөн. Əдетте елдің өркениеттігі ең алдымен жазу-сызуын түзеуінен, түрлі сөздіктер мен анықтамалық- тарды тұтынушы жұртына көптеп жеткізумен өлшенсе керек... Сон - дай-ақ зерттеуші «Сөз сазы» (1983) атты кітапшасында дұрыс сөйлей білуімізге, орфоэпиялық нормаларды сақтауымызға бағыт- бағдар береді. Бұл санамалап өткен еңбектерде тіл мəдениетінің практикалық, яки қолданбалы жағы сөз етілген. Ал тілші ғалымның тіл тазалығы, тіл нормаларын сақтау, тіл бұзарлыққа жол бермеу ту- расында жазған мақалаларын толық жинап, басын қосып бастырар болсақ, бірнеше томның жүгін арқалар еді. Əдетте жұмыс уақыты са- ғат-минутына дейін санаулы, жазу-сызудан бас көтермейтін Рəбиға Сəтіғалиқызы, бір қайран қаларымыз, «Тіл мəдениетіне қатысты сөйлеп берсеңізші, кеңесіңіз керек еді» десе, бірден келісімін береді. 223 Тіл-ғұмыр Сондықтан да оны баспа мен редакциялардан, театр мен теледидар- дан, студенттік, аудиториялар мен мектеп кластарынан жиі көруге болады... Профессор Р.Сыздықованың қазақ тіл білімі тарихына қосқан үлкен үлесі əрі оның азаматтық келбетін аша түсер қасиеті – кезінде жазықсыз жазаланып, нақақтан шейіт болған профессор Құдайбер - ген Жұбанов пен ағартушы Ахмет Байтұрсыновты ақтауға, мұра- ларын жарыққа шығаруға елдің алды болып атсалысуы деп білеміз. Ақтөбе жұртшылығына бүгінде Құдекеңді таныстыру артық іс. Ал 1957 жылдың 3 қазанында СССР Жоғарғы соты Соғыс коллегиясы- ның оны ақтау туралы жаңа шешімі шыққанша оның есімін атауға, баспа бетінде жазуға, мейлі тіптен қаралап болса да, еңбектерін оқып, пайдалануға тыйым салынған болатын. Осы жиырма жыл жер астына тығылған жауһар еңбектерді табу, жинастыру, бағасын беру, ақталған арыстарымыздың өнегесін жаңғырту қажет болды. Мүмкін отыз жетінің құрбаны болған өз əкесінің тағдыры өзегін өртеді ме, Рəкең профессор Қ.Жұбанов туралы «Ғалым-азамат» (1966) деген кітап жазып шықты. Бұл басылым күні бүгінге дейін лингвист Құдекеңді жалпақ жұртқа танытқан жалғыз көлемді еңбек екенін айта кеткен орынды. Ал бертінде, 1990 жылы баспа бетін көрген «Құдайберген Жұбанов жəне қазақ совет тіл білімі» атты көлемді еңбектің жауап- ты редакторы болды. Профессор Қ.Жұбанов сынды арыстар əр кез ақталып, қатарға қосылып жатқанымен, халық көзінен жасырылып келген асылдарымыз аз емес еді. Оларды ақтау, еңбектерін көпші- лікке жеткізу күні кеше, 1989 жылдан бері-ақ басталғаны да бүгінде тарих еншісіндегі əңгіме. Міне, бұл кезде де біз Рəкеңді алғы саптан көреміз. Алғашқы боп үлкен мінбелерден тайсалмастан атын атады, қауыштыру мақалаларын жазды, еңбектерін жинастырып, баспаларға табыстады. Соның нəтижесінде Р.Сыздықованың қаламынан «Ах- мет Байтұрсынов» (1990) деген кітапша дүниеге келді. Сол сияқты Ахаңның «Тіл тағылымы» атты кітабының жауапты редакторы, көлемді таныстыру мақаласының авторы болды. Уақыт пен шыдам- ды талап ететін бұл мұра жинастыру ісіне əдетте екінің бірі, əсіресе өнімді еңбек етіп жатқан ғалымдар бара бермейді. Өйткені олар араб қарпымен басылған, архив-кітапханаларда сақталуы нашар, то- зып, шаң басқан .... Міне, осындай қастерлі іс атқару кезінде бар шаруасын ысырып қойып, арманда кеткен арыстарымыздың орта- мызға қайта оралуына елдің алды боп бел шеше кірісуін ғалымның үлкен азаматтығы екенін тағы да айта кеткіміз келеді. Əрине, дəл бүгін Рəбиға Сəтіғалиқызы туралы айта берсек, сөз көп. Оның басшылығымен екі докторлық, он бір кандидаттық дис- 224 Рəбиға Сыздық сертация қорғалды. Көптеген шəкірті қазақ тіл білімінің бір-бір уығы боп, жас мемлекетіміздің əр жерінде жемісті еңбек етіп жүр. Оның жауапты редакторлығымен ондаған монография, ғылыми еңбектер, сөздіктер жарық көрді. Бірнеше рет бүкілодақтық, халықаралық ға- лымдар басқосуында сөз алып, қазақ тілінің түрлі мəселелері жө - нінде байыпты ойларын айтты. Сол себепті түркітанушылар оны Түркияның негізін Ататүрік қалаған атақты «Діл құрымы» атты лингвистикалық коғамына корреспондент мүше дəрежесіне ұсынып отыр. Сондай-ақ, Рəкең Шахан Мусин ағамыздай Халық əртісінің жары, отбасының ұйтқысы, балаларға ана, немерелерге сүйікті əже. «Мен ең алдымен анамын, əйелмін. Содан кейін ғана ғалыммын. Əйел адамның басты парызы – отбасының қамын жеу...» – деген Рəкеңнің өмірлік кредосы жалаң сөз емес екенін ол үйдің отбасымен арала - сып жүрген жандар жақсы біледі. Ғалымы бар ел – өскен ел, өркениет жолына түскен ел. Бірақ «Білімің болса-дағы ұшан-теңіз, Пайдасы жоқ халқына қызмет ет- пей», – деп Шал ақын сынды бабаларымыз баяғыда-ақ түйіп айтып кеткен ғой. Бір кезде өзі қазақ тіл білімінің негізін қалаушы, ғұлама ғалым Құдайберген Жұбанов туралы «Ғалым-азамат» деп тебірене сөз қозғаса, бұл күндері сол бір салмақты да салауатты түйінді са- налы ғұмырын Ана Тіліне қызмет ету жолына жұмсап келе жатқан, халқының адал перзенті Рəбиға Сəтіғалиқызы Сыздықоваға бағыш - тай арнап айтсақ, өте орынды болмақ. Өйткені Ол – Ғалым. Өйткені Ол – Ұстаз. Өйткені Ол – Азамат. Сегіз қырлы, бір сырлы жан. Ғылым-ғұмыр. – Алматы, 2014. жүктеу/скачать 6,86 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|