Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- БАЛАМАСӨЗ
- БАЛАНСИРЛЕ
- БАЛАПАН: Балапан мұрт.
- БАЛАХАНА²
- БАЛАШ
- БАЛБАҚ
- БАЛДАҚ
- БАЛДАҚТЫ
- БАЛДЫЗ: Балдыз қалың.
- БАЛПАНАҚ
- БАЛТА
- БАЛЫҚ 1
- БАЛЫҚ: Балық бөлісе алмады.
- Балық үлестіргендей болды.
- БАЛЫҚКӨЗДЕНУ
- БАЛЫҚҚАРЫН
- Б А Л Ы Қ Қ А Р Ы Н Д А Н У
- БАНКІЛІК: Банкілік бақылау. Банктердің халыққа қызмет көрсету ісін бақылау (ҚСЭ, 2, 160). БАНТИКТІ
- БАНТУ
- БАПАЛАҚ
- БАРАБАНДАТУ
- БАРИЙ: Барий гидрототығы.
- БАРҚЫЛДАҚ: Барқылдақ торғай.
- БАРЛАСТАУ
БАЛАМАЛАНДЫРУ Баламаландыр етістігінің қимыл атауы. БАЛАМАЛАНУ Баламалан етістігінің қимыл атауы. БАЛАМАСӨЗ з а т. с ө й л. Термин. Екі томдық «Орысша-қазақша сөздікте» техника саласындағы б а л а м а с ө з д е р (терминдер) тəржімеленбей сол күйінде алынған (Ана тілі, 14.03.1991, 7).
млрд. доллар табыс табады (ҚСЭ, 2, 123). БАЛАНСИРЛЕ е т. т е х н. Машинаның қос иінді білік сияқты айналмалы бөлшектерін теңестіру. БАЛАНСИРЛЕУ Балансирле етіс- тігінің қимыл атауы. БАЛАНСИРЛЕУІШ з а т. т е х н. Машина-тракторларға балансир жа- сайтын құрылғы. Б а л а н с и р л е у і ш – машинаның айналмалы бөлшектерінің оське қатысты дұрыс теңгерілмеген орнын анықтайтын машина (ҚСЭ, 2, 123). БАЛАҢҚЫЛЫҚ з а т. балаңдық, балғындық. Содан соң, ол профессор – алпысқа келсе де б а л а ң қ ы л ы қ т а н арылмаған, көп нəрсені түсінбеген күйінде көз жұмған Əлиханов емес (М. Мағауин, Қиянда., 271).
момақан көнбіс бола қалыпты. Əдемі ернінің үстінен тебіндеп б а л а п а н м ұ р т білініпті (Ə. Тарази. Тасжарған. 90) Балапан тал. Жаңа өсіп келе жатқан тал, жас тал. Шуылы құлағыңды керең етіп, Көл суын сапырады жеребе етіп. Жел тартса сыбызғысын, б а л а п а н т а л, Жан-жаққа жалт қарайды елең етіп (Т. Айбергенов, Бір тойым., 248).
еді, Көлгірсіген құба жон. Қарсақ жүрмес қалыңнан, Қақа жүріп өтеді (Қырымның қырық батыры: Ана тілі, 16. 05. 2013, 3). БАЛАХАНА¹ з а т. к ө н е. Көшкенде түйе үстіне жасалып, ішіне жас бала, кəрі кісілер отыратын жай. Қатарлап бұйда тартқан қос нардың қыр арқасына солқылдақ найза салып, ортасына беті ашық б а л а х а н а жасаған (Д. Досжанов, Тұлпар., 3).
жердегі б а л а х а н а д а (беседкада) қара- торғай секілді бүрісіп бір бала отыр екен (Қаз. əдеб., 28.08.1992, 10). БАЛАШ з а т. э к с п р. Жас баланы жақсы көргенде айтылатын еркелету сөзі (Ө. Тұрманжанов, Менің кітаб., 206). БАЛАШЫҚТА е т. Өсімдікке жас өркен шығу, өскін өсу. Б а л а ш ы қ т а й т ы н өсімдіктерде гүлдің орнына немесе гүл шоғының арасында бүршіктер болады (ҚСЭ, 2, 126).
тұқымның өнуі үшін экологиялық қолай- сыз жағдайдың тууына байланысты (ҚСЭ, 2, 126). БАЛБАҚ з а т. Қазақ «балбақ» деп көзге өрескел көрінетін еңгезердей кісіні айтады (ҚСЭ, 2, 126). БАЛБАЛ з а т. к ө н е. 1. Тастан қашап жасалған адам бейнесіндегі тас мүсін. 2. 89 Байынқол Қалиев Тік орнатылған ескерткіш тастар; тас тізбек; сынтас (Қаз. этнография., 1, 391). Əрбір тас белгінің бітім-болмысына қарап мықтас, дың, б а л б а л, тұнжыр, сын- тас деп айдар таға ажыратып айтады (А. Сейдімбеков, Күңгір-күңгір., 9).
10.01.1975, 4). БАЛҒАШОТ з а т. ж а ң а. Альпинистер тау шыңына шыққанда қолдарына ұстап жүретін, мұзды оятын, екі басты шот сияқты құрал. Қалаған кезде арқан сыртта қалып қойыпты. Əмбебап б а л ғ а ш о т та жоғалған (Н. Ақыш, Бейуақта., 155).
су ішінде б а л д а ойнау сəттері бар (М. Қуанышбаев, Тайталас, 234).
(Ата салты., 52). БАЛДАҚТА е т. а у ы с. Көмкеру, жиектеу. Айғаныстың алтын түсті оқамен б а л д а қ т а ғ а н, желбіреуікті ақ жібек шымылдығы сонда құрылған (Ж. Молдағалиев, Алғ. қоңырау, 66). БАЛДАҚТЫ с ы н. Сақиналы, шы- ғыршықты. Қылыштың б а л д а қ т ы сабы зерленген (Т. Жұртбаев, Жер-бесік, 24). БАЛДАХАНА з а т. к ө н е. Көлік үстіне орнатылған немесе төрт адам иықтарына салып, көтеріп жүретін, ішіне ұлық отыратын, төбесі жабық, қабырғалары перделенген жай. Император (қытайдың) қалада, үйдің арасында үнемі б а л д а х а н а м е н жүреді (Қ. Жұмаділов, Дарабоз, 2, 119). Əмірші б а л д а х а н а н ы ң пердесін сырып қойып, көшедегі халықтың өзіне жарылып жол бергенін, тəжім еткенін көріп келеді (Қ. Жұмаділов, Тағдыр, 132).
алғашқы қалыңдығына ұрын келіп үлгерген болса, ол өліп қалғаннан кейін, балды- зы үшін бұрынғы келісілген қалыңмал үстіне «б а л д ы з қ а л ы ң» төлейтін (Х. Арғынбаев, Қаз. халқы., 180). БАЛЕТ: Балет падишасы. п е р и ф р. Шара Жиенқұлова д.м. Олардың арасын- дан «б а л е т п а д и ш а с ы» атанып кеткен ғажайып биші Шара Жиенқұлованы айрықша бөліп айтуға болады (Қаз. əдеб., 19.10.1971, 4).
Келсе, апасы б а л к ү л ш е пісіріп жатыр екен. Бір тілгізіп салып алып, отыра қалды (С. Үсенұлы, Елік., 75). БАЛҚҰЙМАҚ з а т. Ұлттық тағам- дардың бір түрі. Бүгін ол б а л қ ұ й м а қ – омлет жасамақшы екен (Р. Тоқтаров, Ғасыр наны, 282).
шырынынан қауынқұрт, шырынға сүзбе араластырып б а л қ ұ р т та жасайды (Егем. Қазақст., 09.10.1992, 3). БАЛҚЫТУШЫЛЫҚ з а т. Балқыту ісімен айналасушылық. Ол атқарып жүрген б а л қ ы т у ш ы л ы қ жұмыс, жан қинар, денсаулығына залал келтірер ауыр іс емес (Қаз. əдеб., 23.06.1978, 2).
жұмысшы тура бұлардікіндей нейлон көйлек пен б а л о н плащ киіп алыпты (Қ. Олжай, Қанат байла., 147). БАЛПАНАҚ з а т. ж а ң а. Пингвин. Ал- тыншы құрлықтағы байлық сөз болғанда, адамдардың есіне əуелі б а л п а н а қ (пинг- вин), түлен, кит, ақ аю оралатындығы сөзсіз (Егем. Қазақст., 25.02.2009).
басқаны талақ қылып еді, енді «эреванды» менсінбей «экстрамен» ғана сұхбаттасып отыр (Қ. Ысқақов, Қараорман, 206). БАЛТА з а т. Ойын картасындағы ондықтан кейінгі түрі; бəл ет (Қ. Мұханбетқалиев, Тоғай сыбдыры, 95). БАЛТА: Балта сап. – Балтаға сап бо- латын ағаш. Жасағаны – сынғақ, боянғаны – оңғақ, бақаннан б а л т а с а п алмай мазақ болып өтеді (Ж. Ахмади, Айтұмар, 325).
атымен аталған балықтар: балғабалық, арабалық, семсербалық, пышақбалық, б а л
Зоология., 81). БАЛТАЖҰТАР з а т. з о о л. Өлексе жейтін ірі жыртқыш құс. Тазқара, б а л 90 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі т а ж ұ т а р, ақбас құмай, Бұлақта отырғанын көрем ұдай. Жаңғақ бас жұртшы, саржақ субүркіттер, Құмайдың қоғамында құрдасындай (І. Жансүгіров, шығ., 163).
бесік., 4, 98). Б а л т а м т а п ойыны бала- ларды сергектікке, сезімталдыққа баулып, өзгелер өзіне орынсыз талап, өтірік жала жапқан жағдайда сасқалақтамай, қорықпай, табандылық танытуға дағдыландырады (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 4, 99). «Б а л
ойындар басталмай тұрып, зеріккенде ой- налады (Ойын-сауық, 177).
дернəсілдеріне қор жинайды (Қазақст. жануар., 104).
хана, б а л х а н а л а р тұр (Қ. Əбдіқадыров, Əңгім., 6).
(М. Арын, Бес анық, 123). БАЛЫҚ 2 з а т. к ө н е. Қала, шаһар, кент. Үш Алматы б а л ы ғ ы (шаһары) аузындағы қалмақтарға шабуыл жасады (Қазыбек бек, Түп-тұқияннан., 14). Соғыс ескі Жаркент б а л ы ғ ы н а н күншілік жерде Қосқолаң тауының арасында болды (Егем. Қазақст., 07.11.1992, 4). БАЛЫҚ: Балық бөлісе алмады. Да- уласты, керілдесті, керісті. – Бұл не дау, б а л ы қ б ө л і с е а л м а й жатырсыңдар ма? – деді (Б. Омарұлы, Қаратерең., 104). Балық үлестіргендей болды. Улап- шулады, даң-дұң болды. Өздері дабырлап сөйлесіп, б а л ы қ ү л е с т і р г е н д е й б о л ы п жүр (Ж. Өмірбеков, Қызыл су, 163). БАЛЫҚАУЫЗ з а т. Ұста, зергерлер бір нəрсені қысып ұстауға арналған құрал; тістеуік. Б а л ы қ а у ы з темірден соғылып, тұмсығы балық аузына ұқсатып жасалады (Қаз. этнография., 1, 407).
бен, сүйекпен оймышталған заттарда жиі кездеседі (Бұл да).
қалың күйреуікті, жантақты, алаботалы, торғайотты, б а л ы қ к ө з д і, теріскенді, шытырлы болып келеді (Қызылқұм, 19.09.1970. 3).
қамыстардың жұрнағы ғана байқалады (Н. Қазыбеков, Тұсау., 39).
(Қ. Жұмаділов, Соңғы көш, 1, 369). Тақтайдың үшеуі б а л ы қ қ а р ы н д а н ы п майысып тұр (Т. Жұртбаев, Жер-бесік, 7). Б А Л Ы Қ Қ А Р Ы Н Д А Н У Б а л ы қ - қарындан етістігінің қимыл атауы. БАЛЫҚТАЙ... Байшуақтар келгеннен бері қалмақтардың семіз ісек қойларды, б а л ы қ т а й жұмыр құнажын, өгізшелерді қынадай қырып, күндіз-түні ыстап жатыр (К. Сегізбаев, Беласқан, 72).
бөз, б а л ы м б ө з, қазанбөз дейтін мата- ларды үстіне ілмей, көйлегін кілең таза ақтықтан тіктіретін болған (Қаз. əдеб., 28.11.1975, 4).
күлтесінің түбінде б а л ш ы р ы н жиналады (Қ.Сыбанбеков, Жабайы өсімд., 117).
рын мекендейді, ағашқа жақсы өрмелейді (ҚСЭ, 2, 150).
91 Байынқол Қалиев БАНКІЛІК: Банкілік бақылау. Банктердің халыққа қызмет көрсету ісін бақылау (ҚСЭ, 2, 160). БАНТИКТІ с ы н. Бантигі бар, бан- тик таққан. Ақ б а н т и к т і қыздар мен жасөспірімдердің шат күлкісі мұнда таңнан кешке дейін бір тынбайды (Лен.жас, 29.06.1974, 3). БАНТУ з а т. Африка құрлығының оң- түстігінде тұратын халық (ҚСЭ, 2, 160). Банту тілі. Банту халқының қарым- қатынас тілі. БАПАЛАҚ з а т. с ө й л. Бапан. Бұлар қамыс басының б а п а л а ғ ы н а н қор- қып бұқпантайлап келе жатқан төртеуін ұстайды (Ана тілі, 06.11.08). Терезеге көзі түскенде қамыс басының б а п а л а ғ ы н
(Қ.Сəрсекеев, Қызыл жалау, 2, 36). БАР з а т. Теңіз толқынының тынық күндердегі анда-санда, ұзақ тербелуі. Каспий теңізінің жағасы. Шөп басы қозғалмайтын желсіз, тымық күндері де толқындар анда-санда ұзақ тербеліп қояды. Мұны теңізшілер «б а р» деп атайды. Міне, сол «б а р» теңіз астынан жасырына, ұрлана тепсініп, жағаға ауыр нəрсе салмағымен құлап түскендей гүрс-гүрс етеді (Жұлдыз, 1973, 4, 201).
Кремльге қарады (Қ. Аманжолов, Таңд., 43). БАРАБАНДАТУ Барабандат етіс- тігінің қимыл атауы. БАРАҒЫМ з а т. с ө й л. Барақ итім д.м. ... Май жемесе қонағым, Қан жемесе б а р а ғ ы м, Он кісіге жараса, Бір кісіге арнап тартқан табағым! (Алдаспан, 112). БАРАҚАТ з а т. д і н и. Алла тағаланың сүйікті құлдарына ерекше ықылас көрсетіп, керемет кие дарытқаны; жаратқан иеміздің жарылқауы; алла жіберген бақ. Бірде əкемнің Ыбырай Жақай баласы тура- лы: - Алланың б а р а қ а т ы дарыған кісі ғой, - деген сөзі естігенім бар (Жас алаш, 01.12.09). Алланың б а р а қ а т ы тек ізгі ниетті адамдарға ғана дариды (Бұл да). БАРАҚАТШЫ з а т. Басына барақат дарыған адам. Осының тура жолын білсек, көке-ау, бəріміз де сол б а р а қ а т ш ы л а р қатарына барып қосылуға əрекет етпейміз бе? (Жас алаш, 01.12.09). БАРАНДАН... Ауылға жақын көлеңкелі беті көгере б а р а н д а н ы п, майда толқындарымен əлсіз ғана жарқ-жұрқ етіп қалса, күн түскен алыс шеті əлі де айнадай жарық шашады (Т. Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 395). БАРАНКА з а т. с ө й л. Машинаның рөлі. Ол енді өзіне-өзі келіп, б а р а н к а с ы н бекем ұстап, жолдың жарық жетер жеріне көз салды (Қаз. əдеб., 29.06.1973, 2). БАРАШАҚ с ы н. с ө й л. Бармақ болған, баратын. Тотайдың б а р а ш а қ күйеуін қомсынатынын ол кезде Жанай қайдан білсін (Т. Əлімқұлов, Сырлы наз, 93).
желісін б а р ғ а н с а й ы н ұзарта тартып барады (Ж. Еділбаев, Бүгінгі ауыл., 23).
түзу киім кие алмасақ, балалар да үсті- бастарынан жүдеп жүрсе, барлық пен б а р
Əлқанұлы, Тірліктен., 97). БАРДАМШЫЛЫҚ з а т. Баршылық, əл-ауқаттылық. Б а р д а м ш ы л ы қ заман болса, ұлан-асыр той жасайтын жағдай ғой (Ш. Мұртазаев, Жұлдыз., 68).
2, 167). Барий карбонаты. х и м. Тұз жəне азот қышқылдарында оңай еритін, түссіз кри- стал. Б а р и й к а р б о н а т ы – барийдың өте маңызды қосылыстарының бірі (ҚСЭ, 2, 167).
өндірістерінде, медицинада қолданады (ҚСЭ, 2, 167).
гидрототығын б а р и й т о т ы ғ ы н сөндіру арқылы алуға болады (ҚСЭ, 2, 167).
ауыл шаруашылығында, тері өнеркəсібінде қолданады (ҚСЭ, 2, 167).
соң, Көпіріп, шалқып толған соң, Қара 92 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі қарға болса да, Б а р қ ы л ы ем зар-зар! (С. Торайғыров, Таңд. шығ., 241).
орманды мекендейтіндерге жатады (Қарқаралы, 172).
Ол 33 жылға дейін тіршілік етеді. 2. Осы ағаштың сүрегі. Б а р қ ы т а ғ а ш ы н а н мебель, шаңғы, фанер сияқты əр түрлі бұйымдар жасалады, авиация құрылысында пайдаланылады (ҚСЭ, 2, 168).
рахаттана күліп алып, қонағының жүзін б а р л а с т а ғ а н (К. Ахметбеков, Ақдала, 2, 311). БАРЛАСТАУ Барласта етістігінің қимыл атауы. БАРЛАУШЫ қ. Көктамақ. Байқап қарасам торғай дегенім кесіртке екен. Ұзындығы 15-20 см. Мырзакең маған бұрылып: - Көрдің ғой, мұны «көктамақ» деп атайды. Кейде «б а р л а у ш ы» дейтіндер де бар, - деді (Лен. жас, 20.06.1973, 4). БАРЛЫҚ е т. Болдыру, шаршау, зорығу, қажу. Əйелдердің б а р л ы қ қ а н қамырық беттерінде шаң-тозаңның опасы, қатқан тердің айғызы ғана қалыпты (Қ. Ысқақ, Тұйық, 137). БАРЛЫҚҚАНДАУ с ы н. Дауыстың аздап барлығуы; барқ-барқ етуі. Ол əн сал- ды. Даусы б а р л ы қ қ а н д а у (Б. Майлин, Таңд., 349).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|