К. М. Абишева, С. К. Омарова
жүктеу/скачать 2,13 Mb. Pdf көрінісі
|
| алтай теориясы толық анықталмай отыр. Осы бағытта В. Ванганың
түркі тілдерін салыстырмалы-тарихи тұрғыдан зерттеуге қатысты еңбегін атауға болады (1924). Біздің елімізде соғысқа дейінгі жылдары жазылған салыстырмалы-тарихи саладағы зерттеулердің қатарында Е. Д. Поливанов пен В. А. Богородицкийдің еңбектері ерекше, бұл еңбектер әдістемелік және фактілік жағынан құнды болып табылады. Е. Д. Поливанов түркі компаративистикасы бойынша күні бүгінге дейін маңыздылығы жойылмаған бірқатар мақала жазған [1927; 1968]. В. А. Богородицкийдің арғы түркілік реконструкциясы сипатталған түркі тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасының қысқаша очеркісі бар [1953]. В. А. Богородицкийдің әдістемелік тұрғыдан жазылған еңбегінде түркі тілдері тарихи ареалының фонетикалық белгілерінің маңыздылығы айтылады, бұл әрі қарай түркі тілдері фонетикалық жүйесінің аралық даму сатысы жайлы мәселені көтеруге мүмкіндік береді. Сондай-ақ не Е.Д. Поливанов, не В.А. Богородицкий еңбектерінде түркі фонетикасы салыстырмалы-тарихи тұрғыдан соңына дейін сипатталмаған. 1949 жылы осы еңбектерге ұқсас фин мектебінің өкілі М. Рясяненнің «Материалы по исторической фонетике тюркских языков» [1955] атты толық зерттемесі шығады. М. Рясянен жеке өз басы арғы түркілік жүйені қайта құруға талпыныс жасамайды, ол Г. Рамстедттің үлгісін басшылыққа алады. Ол қазіргі салыстырмалы- тарихи тіл білімі талап ететін арғы түркі тілдерін дәуірлеу, соңғы арғы түркі кезеңіндегі фонетикалық сәйкестіктер, аралық тарихи ареалдар және олардың заманауи ареалдармен байланысы, фонетикалық өзгерістердің салыстырмалы хронологиясы жайлы мәселелерді қарастырмайды. М. Рясяненнің еңбегі бүгінгі күнге дейін мағыздылығын жойған жоқ: ол түркі тілдері мен диалектілеріндегі дауысты және дауыссыз дыбыстардың нақты дамуын картинасын көрсетеді, бұл еңбекте фактіге негізделген материал және өзіне дейінгі зерттеулердің қорытындылары жинақталған. М. Рясяненнің еңбегімен қатар түркі салыстырмалы фонетикасы бойынша Дж. Эмренің [Emre 1949] жинағы жарыққа шығады, ол В. В. Радлов кітабының жалғасы іспеттес. Н.А. Баскаков теориясының негізін барлық тілдік деңгейлердің органикалық изоморфизмін қабылдау идеясы құрайды. Түркі тілдерінің жалпы құрылысын анықтап, морфологиялық құрылымын жасайды, бұл өз кезегінде тілдің фонологиялық заңдылығы мен олардың фонологиялық құрылымының пайда болуына негіз болады (1988). Аталмыш идеяны дамыта келе Н.А. Баскаков ежелгі түркі тілінің құрылысы туралы қорытынды жасайды. Ол мынадай шешім шығарады: 18 «Түркі тілінің құрылымы гипотеза тұрғысынан алғанда түркі тілдерінің көне агглютинативке дейінгі құрылымын аморфты тілдер ретінде көрсетеді, онда абстракт (дерексіз) грамматикалық мағыналар атауыш сөзден құрылған, олар анықтаушы сөздің соңында тұрып, біртіндеп алдымен аналитикалық элементке, кейіннен синтетикалық форманың аффиксіне өзгерген» (1979). Осылайша, Н.А.Баскаковтың ойынша, агглютинативті тілдер көне жағдайының ретроспективті қайта құру тұрғысынан ғана емес, жалпы алғанда өзінің құрылымы бойынша аморфты тілдермен сәйкес келеді екен (1988). Түркі тілдері тарихи тұрғыда аналитикалық техниканы қолданған, сөздер белгілі бір тәртіппен орналасқан, бұл олардың маңызды қасиеті деп танылған. Барлық қызметтік морфемада жекелеген семантика сақталады не аздап байқалады. Қатаң тәртіппен түбірге аффикстер қосылып, көрсеткіш тізбегін құрайды, жалғану кезінде артық тізбек, буын түсіп қалып отырады, яғни сөз формасындағы қызметтік морфеманың белгілі дәрежесі байқалады. Кез келген сөз, әрбір сөз формасы фоно-фонологиялық деңгейді ұйымдастырады әрі жүзеге асырады, онда түбірлі және аффикстік морфема арасындағы қатынас изоморфты басқа деңгейлерге, заңдылықтарға бағынады, түркі тілдерінде сингармонизм заңының пайда болуын түсіндіреді (1988). Фонетикаға қатысты тілдегі мағыналық бірліктердің дыбыстық формаларын ажыратушы және теңдестіру үшін қызмет атқаратын тіл дыбыстарының ерекше белгісі болып табылатын фонема жайлы ғалымдардың болжамдарына тоқталайық. Қазіргі алтай зерттеушілерінің фонетиканы қайта құруға қатысты түркі, моңғол, тұңғыс-маньчжур және тағы басқа тілдердің арғы алтайлық алғашқы еріндік дауыссыздарының дамуына қатысты болжамдары негізінен «Рамстедт-Пельо заңы», яғни алтай қауымдастығының үш негізгі тілдері тобының барлық репрезентативті материалын салыстырмалы талдаудың нәтижесінде жасалған жалғыз фонетикалық заңның модификацияланған нұсқалары болып табылады. Аталған заңның мәнін келесі сұлбаның көмегімен көруге болады: жүктеу/скачать 2,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|