ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДА ТЕХНИКАЛЫҚ ОҚУ ҚҦРАЛДАРЫН
ТИІМДІ ҚОЛДАНУ
Сҥлейменова Ж.Н.-п.ғ.д., доцент (Алматы қ., Қазмемқызпу)
Қазақ тілін оқытумен байланысты техникалық қҧралдарды қолдану
әдістемесі жӛнінде еңбектер кӛп емес. Осы тҧрғыдан алғанда, қазақ тілі
сабақтарында ТОҚ-ты қолданудың жҥйесін алғаш жинақтап айтқан ғалымдардың
бірі – Б.Қҧлмағанбетова. Ғалым «Қазақ тілі сабағында техникалық қҧралдарды
пайдалану» атты (1984) еңбегінде қазақ тілі сабақтарының мазмҧнын жетілдіру
мақсатында графопроектор, эпидиаскоп, диапроректорларды қолданудың, сондай-
ақ лингофон кабинетіндегі жҧмыстар мен ТОҚ кабинеттерін ҧйымдастыру
істеріне кӛңіл бӛлген. Автордың бағдарламалап (программалап) оқытуға
байланысты оқушы білімін тексеруде тәжірибеде қолданылған «Ласточка»,
«Экзаменатор» машиналарымен жҥргізген сабақтары да назар аударарлық, себебі
білімді тексеру және бағалау ҥдерісінің дидактикада ӛз шешімін таппай келе
жатқаны белгілі. Сондай-ақ қазақ тілі сабақтарында ТОҚ-ты қолдануға қалам
тартқан ғалымдарды атап ӛтсек, Ә.Қҧрышжанова, Қ.Қадашева, Р.Шаханова,
А.Қыдыршаев, Ш.Бектҧров, Г.Бектҧрова, С.Дҥйсенова т.б.
Қ.Қадашева еңбегі студенттің оқу - танымық белсенділігін арттыруда
техникалық оқу қҧралдарын, оның ерекше тҥрі компьютерді тиімді қолдануды
әдістемелік қырына негіздеген.
Р.Шаханова зерттеулерінде де электронды оқулықтарды қолданудың
әдістемелік жҥйесі біршама қарастырылған /1/, Г.Бектҧрова орфаграфияны
оқытуда электрондық оқу қҧралы қолданудың жолдарын кӛрсеткен /2/.
Орыс тілді дәрісханаларда қазақ тілін оқытып -ҥйретумен байланысты
ТОҚ-ты қолдану әдістемесін арнайы қарастырған С.Дҥйсенова /3/. Ол ТОҚ-ты
қолданылу ерекшеліктеріне қарай тӛмендегідей топтайды: 1) дыбыстық
ақпараттар (электройнатқыш, магнитафон, лингафон кабинеті, кҥйтабақ,
грамжазба); 2) Проекциялық ақпараттар (статикалық, динамикалық). Статикалық
тҥріне диаскопиялық (диапроректор, диаскоп), эпископиялық (эпидиаскоп,
грофопроектор) деп бӛлінеді. Сондай-ақ динамикалық ТОҚ-қа кинопроректор,
бейнемагнитофонды жатқызады. Сонымен қатар автор компьютерлік сабақ
ҥлгілерін кӛрсетеді. Ол студенттердің қазақ тілінен дәрісханадан тыс ӛздік
жҧмысына арналған компьютерде оқыту бағдараламасының жобасын жасап
ҧсынған.
Жоғарыда аталған еңбектерге талдау – сипаттамалар жасай келе, Қазіргі
қазақ тілі морфологиясын оқытумен байланысты оқыту тәжірибесінде ТОҚ-тың
мына тҥрлерін қолдандық:
1.
Проекциялық қҧралдар (диапроекторлар). Бҧл қҧралдар арқылы 24х30 мм.
ӛлшемдегі слайд (диапозитивтерді) транспоранттарды кӛруге болады. Кейінгі
кездері (диапозитивтің орнына компьютерге қосылған электрондық проекциялы
панелі бар) арнайы диапроректорлар қолданыла бастады. Бҧл компьютерлерге
арналған проектор немесе мультипроректор деп аталады. Компьютердегі ақпарат
материалдарын осы мультипроектор арқылы экранға ҥлкен етіп шығаруға болады.
Лекция мен семинарларда қолданылатын электронды слайдтар ҥшін Power Point
бағдарламасын қолдануға болады (бҧл Microsoft Office пакетінің қосымшасы
болып табылыды).
Графопроектор – оқыту ҥдерісінде жиі қолданылатын аппарат. Қолдануға
ӛте ыңғайлы, қарапайым, 24х24 см. ӛлшеміндегі фолия арқылы (тҥссіз пленкада
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008.
52
кӛрсетуге болады. Бірінің ҥстіне бірін қойып, тілдік материалды ҥнемдеп
динамикада қозғалыста кӛрсете беруге болады. Фолияға аранайы фламастермен
жазу арқылы немесе алдын ала терілген мәтін т.б. оқу материалын принтерден
шығарып кӛрсетуге мҥмкіндік береді.
Графопроектор - оқыту ҥдерісінде жиі қолданылатын, қолайлы, оңтайлы
тиімді техникалық оқу қҧралы. Бҧл оқу қҧралы дәрісхананы қараңғылауды ӛте
қажет ете бермейді. Мҧның ерекшелігі тҥссіз полиэтиленге жазылған мәтін
немесе ӛрнектелген сызба, кесте, сҧлба, сурет т.б. ҥлкейтіп кӛрсетуге болады.
Сондай-ақ тҥссіз транспорттарды бірінің ҥстіне бірін қою арқылы тілдік
қҧбылыстардың кҥрделі мәселелерін қамтуға болады. Транспорттардағы
жазуларды алдын ала компьютерге теріп, принтерден шығарып та алуға болады.
Графопроекторды дәріс оқу барысында да тиімді қолдануға мҥмкіндік бар.
Мысалы, қазақ тіліндегі негізгі граматикалық ҧғымдарды тҥсіндіруде
граматикалық жинақ кестесін (слайд) пайдалануға болады. Оның ҥлгісі келесі
бетте кӛрсетілген. Мҧндай кестелер студенттің морфологиялық ҧғымдар туралы
тҥсініктерін жҥйелейді, оқу материалын санасында берік сақтауға мҥмкіндік
береді. Қазақ тіліндегі шылауларды қайталау барысында студенттерге мектеп
оқулықтарында осымен байланысты берілген лексика-граматикалық оқу
материалдары бойынша даярланған сҧрақтармен жҧмыс жҥргізіледі. Осы
тҧрғыдан мектеп оқулықтарындағы ережелер мен жаттығулар проекцияланып,
лекция материалдарымен салыстырылып, талданып, ҧжым болып талқылап
жҧмыс істеуге мҥмкіндік болады. Лекция арасындағы логикалық байланыстарды
жҥзеге асыруда кӛрнекіліктерді проекциялап кӛрсету алдымен сабақ уақытын
ҥнемдейді, сондай-ақ дәріс мазмҧны проблемалық сипат алғанда, қойылған
сҧрақтарға дҧрыс жауап беруге, теориялық материалды жинақтап, білімді жҥйелі
етіп беруге мҥмкіндік береді. Нақты тілдік материалды тҥсіндіргенде, оқытушы
сӛзі мен кӛрнекіліктің ҥйлесім табуы білімді қабылдау, ҧғу сапасын
арттыратынын психологиядан белгілі, осымен байланысты слайдтар мен
транспорантарды бірінен соң бірін кӛрсетіп, тілдік материалды ҥнемі қозғалысты
динамикалы етіп ҧғындыру студенттердің тілдік категорияларды терең
тҥсінулеріне кӛмектеседі. Грофопроекторды студенттердің ӛзін-ӛзі тексеру
жҧмысын орындағанда да тиімді қолдануға болады. Ӛзін-ӛзі тексеру әдісі
оқытудың модульдік жҥйесінде жиі қолданылады. Студенттердің ӛзін-ӛзі
тексеруін жҥзеге асырудың мазмҧны әртҥрлі. Мысалы, тапсырма беріліп, жауабы
бірінің ҥстіне бірі, арасына қара қағаз (кӛшіру қағазы) қойылған параққа
жазылады. Тапсырма орындалып болған соң, ҥстінгі бетін оқытушы жинап алады
да, астынғы кӛшірмесі студент қолында қалады. Сонан соң оқытушы жауабы
жазылған транспорантты графопроекторды арқылы кӛрсетеді. Студенттер сол
арқылы жауаптарын тексеріп, қателерін анықтайды да оқытушыға тапсырады.
Оқытушы жауаптарды салыстыра отырып, студенттің ӛзін-ӛзі бағалауын
бақылайды.
2.
Дыбыстық - бейне қҧралдары (магнитофон, ҥнтаспа жазбалары
бейнемагнитофон-бейнетаспа жазбалары, бейнекамера, теледидар) аталмыш оқу
қҧралдарының атқаратын қызметі, негізінен, оқыту процесін жеңілдете отырып,
оқу уақытын ҥнемдеу, сондай-ақ сабақ мазмҧнының интерактивтілігін кҥшейту,
мол ақпарат беру оқытушы мен студенттің оқу әрекетінің тиімділігін қамтамасыз
ету.
ТОҚ-ты жоспарлы тҥрде пайдалануда дидактикалық талаптарды орындау
назардан тыс қалмауы қадағаланады. Олар оқу материалының мақсат, мазмҧнына
сәйкес қҧрылуы; сабақтың қай буында қолданылатындығы, қаншалықты тиімді
екендігін айқындылығы. Қазіргі қазақ тілі морфологиясы курсынан
ҧйымдастырылған дәріс, тәжірибелік, зертханалық сабақтар мен дәрісханадан тыс
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №5 2008.
53
орындалатын студенттердің ӛздік жҧмыстарының орындалуы барысында
магнитофонға арналған дыбыстық ҥнтаспалар, графопроекторге арналған оқу
слайдтары,
транспарантар,
бейнемагнитофонға
арналған
бейнетаспалар
(педпрактика барысында тҥсірілген оқу фильмдері), теледидар компьютер
материалдары (электронды оқу қҧралы) қолданылады.
Ҥнтаспа жазбаларын қолдану. Дәріс – жоғары оқу орындарында оқытуды
ҧйымдастырудың негізгі тҥрі ретінде ғылыми курстан ақпарат берудің кӛзі. Дәріс
мазмҧнын қызықтық, кӛрнекі етіп игертуде ҥнтаспаларды қолдану тәжірибемізде
нақты кӛрініс тапты. Қазіргі қазақ тілі морфология курсынан «Морфологиялық
мағына мен граматикалық форма сәйкесттігі», «Морфологиялық мағына тҥрлері,
ерекшеліктері», «Морфологиялық тҧлғаның белгілері, тҥрлері», «Морфологиялық
категория, мағыналық қҧрылымы», «Сӛздің граматикалық формалары», «Нӛлдік
морфема мен нӛлдік форма», «Болымдылық болымсыздық категориясы» т.б.
кҥрделі тақырыптардан дәріс оқу барысында ҥнтаспа жазуларын қолдану оның
тиімділігін арттырады. Лекция кіріспесінде суденттердің зейінін мақсатты тҥрде
шоғырландыруда жағымды уәж тудыру ҥшін, тақырыптың болашақ кәсібіне
қатыстылығына назар аударту маңызды. Мысалы, лекция тақырыбының
практикалық мәнін арттыру мақсатында ҥнтаспадан педагогикалық практика
кезінде жазылып алынған (тҥсірілген) оқушылардың шақ тҥрлеріне қҧрылған
сӛйлемдерін оқытып аудару сәті тыңдалады. Ҥзіндіні тыңдату мақсаты – қазақ
тілінде жиі кезедесетін етістік сӛздердің жіктелуін бір-бірінен ажырата алу
біліктерін бақылау, тексеру, талдау. Студентер мысалдарды тыңдау барысында
оқушылардың сӛйлемді дҧрыс тҥсінген-тҥсінбегенін және қателердің болу
себептері неде екендігіне назар аударады. Бҧл әрекет студенттің белмегенді
білуге деген ҧмтылысын тудырады. Сондай-ақ тәжірибелік зертханалық
сабақтарда ҥнтаспаларды тыңдатып, тілдік қҧбылыстарға талдау жасату да тиімді.
Тәжірибелік зертханалық сабақтарда ҥнтаспамен мынадай жҧмыс тҥрлерін
жҥргіздік: мәтінді тыңдата отырып, морфологиялық сӛздік, граматикалық терме
шығармашылық диктант жаздыру; мәтіннен сӛз тҥрлендіруші жҧрнақ жалғанған
сӛздерді теріп жазу, сӛйлемдегі етістік тҧғаның шағын ӛзгерту, заттанған сӛздерді
теріп жазып, сӛз табына ажыратып, граматикалық сипатын тҥсіндіру, кӛмекші
есімдерді тексеріп тҧрған сӛзімен бірге теріп жазу, кӛлемдік септік
тҧлғаларындағы сӛздерді теріп жазу; мәтінді тыңдау отырып, шылауларды алып
тастап жазу ондағы стильдік ерекшеліктерді тҥсіндіру т.б. Сондай-ақ
граматикалық тапсырмалары бар бақылау жҧмысын да аудиожазба негізінде
тиімді етіп жҥргізуге болады. Білімді бақылау, тексеру – негізінен семинар,
зертханалық сабақтарда жҥзеге асатын ҥдеріс. Алынған білім ҥнемі бақылауда
болып жіберілетін қателер уақытында тҥзетіліп (коррекция), бағаланып отырудың
тілбілімдік, тәрбиелік маңызы да бар. Бҧл біріншіден, білімді жҥйелі, берік етеді.
Екіншіден, студенттердің оқуға жауапкершілігін арттырады, тиянақтылыққа,
жинақылыққа ҥйретеді. Әдетте, тәжірибелік – зертханалық сабақтарда 20-25
студенттің немесе бір уақытта кӛп студенттің білімін бақылап, тексеру мҥмкін
емес (бағдарламалап, дидактикалық тесті негізінде тексеру) білім жҥйелі тҥрде
тексерілмесе, кері байланыс ҥдерісі әр сабақта жҥзеге аспаса, білім-білік
бағаланбаса, оқыту тиімділігі білім сапасы тӛмендейді. Кейінгі кезде білімді
бағалаудың рейтинг жҥйесін тәжірибеде қолданудың қолайлы ҥнемді әдіс болып
кең тарауы да студенттің сабақта жҥзеге асатын әрбір оқу әрекетінің бағалануына
байланысты екені тәжірибеде дәлелденді.
Бейнетаспа жазбаларын қолдану. Тәжірибелік-зертханалық сабақтарда
бейнекамера арқылы арнайы тҥсірілген оқу фильмдерін кӛруге болады. Қазіргі
қазақ тілі сабағында оқытудың болашақ кәсібіне сәйкес қҧрылу ҧстанымын
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008.
54
қамтамасыз етуде кӛбіне педагогикалық практикада тҥсірілген сабақтардан
грамматикалық тақырыптарды тҥсіндіру кезеңіндегі ҥзінділерді кӛрсету тиімді
болады. Мысалы, №128 қазақ орта мектебі мен №15 тіл гимназиясының №95
орыс орта мектебінің 6-7-сыныптарында практикант студенттердің жҥргізген
сабақтарын кӛрсете отырып, ондағы негізгі мәселелерді сабақта кӛрсету арқылы
оқыту мазмҧнын тиімді етуге болады. Педагогикалық практика оқу тәрбие
ҥдерісінің қҧрамдас бір бӛлігі болып табылады. Педагогикалық практиканың
негізгі міндеттеріне студенттерді болашақ кәсібіне икемдеу, әдістемелік- кәсіби
даярлығын қалыптастыру, мамандығын тани білуге, болашақ кәсібіне
қызығушылығын оятуға, теориялық курсты практикада қолдану, бекіту, орта
білім мен жоғары білім арасында сабақтастық орнату, қазіргі оқу тәрбие
жағдайларынан хабардар ету. Практиканың негізгі кезеңіне пән бойынша сабақты
ҧйымдастыру және оны ӛткізу кіреді. Грамматиканың морфолгия саласы қазақ
мектебінің 6-7 сыныптарының бағдарламасына жоспарланған, ал басқа ҧлт
мектептерінде оқу материалының мазмҧны консентрациялық ҧстанымға
негізделіп қҧрылған. Сондықтан оқулықта морфологиялық ҧғым сӛйлеу
қажеттіліктеріне қарай шашыраңқы, аралас тҥрде беріледі. Практикант студенттің
міндеті – аталған пәннен оқу бағдарламасы мен жҧмыс бағдарламаға сәйкес
тақырып бойынша оқушыларға білім, іскерлік, дағды қалыптастырудың амал –
тәсілдерін, әдістерін, қҧралдарын іздестіру, озық тәжірибелерді бақылап – байқап,
жинақтау, қорыту қолдану, мектепте қазақ тілі пәнін оқытудың тәжірибесін
жинақтау, соған қатысты оқу – тәрбие жҧмыстарымен, жоспарларымен танысу
т.б. Осы міндеттерді жҥзеге асыру ҥшін практикант студент ӛз тәжірибелерін
қолдана отырып, оқу-тәрбие ҥдерісін ҧйымдастырушылардың бірі ретінде сабақ,
факультатив сабақ, сыныптан тыс оқу - тәрбие жҧмыстарын ҧйымдастырады.
Студенттердің морфологиядан ӛткізген сабақтарының кейбір бӛліктерін
(фрагменттерін) тҥсіріп, семинар, зертханалық сабақтарда тиімді қолдануға
болады. Мысалы, «Зат есімнің граматикалық категориялары» тақырыбына дәріс
пен семинар сабақтарында мектептегі жалғауларды қайталауға арналған бекіту
сабағынан тҥсірілген бейнеҥзінді кӛрсетіледі. Бҧл әрекет білімнің кәсіби
ҧстанымы негізінде берілуін жҥзеге асырады, себебі студент ӛз білімін практикада
жҥзеге асыру жолдарын нақты мысалдар арқылы кӛріп, материалды оқушыларға
игертудің әдіс-тәсілдерін меңгереді. Бейнематериалды кӛру барысында мынадай
сҧрақтар қойылады: 1. Мҧғалім шақ тҥрлерін дҧрыс бекітті ме? 2. Келтірілген
мысалдар жеткілікті ме? 3. Бекітуге арналған жаттығу, тапсырмалар тілдік
жағынан мазмҧны дҧрыс қҧрылған ба? 4. Шақ тҥрлерін меңгертуді жетілдіруге
байланысты қандай ойларың, ҧсыныстарың бар? Мҧндай жҧмыстар сабақты
талдауға, яғни оқу материалын тҥсіндіру, бекіту, қорыту, жаттығу жҧмыстарын
жҥргізу, кӛрнекіліктерді (кесте, ӛрнек, сызба, сурет, т.б. сондай-ақ ТОҚ
материалдары) қолдану әдістемесін талдап, пікірталастар, сҧхбаттар қҧруға
негізделеді. Сондай-ақ тілге қатысты телехабарлардың (бейнетаспаға кӛшірілген)
ҥзінділерін кӛрсетіп, талдау-сипаттау жҧмыстары жҥргізіліп отырады.
ӘДЕБИЕТТЕР
1.Шаханова Р.Ә. Техникалық жоғарғы оқу орындарында орыс бӛлімдерінде қазақ
тілін мамандыққа қатысты оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед. ғыл.
докторы... дисс. афторефераты. А., 2002. – 50 б.
2.Бектҧрова Г. Обучение орфографии с помощью ЭВМ. Кан. дис... пед. наук.
А.,1999.
3.Дҥйсенова С. Жоғары оқу орындарының орыс бӛлімдерінде қазақ тілін оқытуда
техникалық оқу қҧралдарын қолдану. Пед. кан...дис. А. 1999.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №5 2008.
55
ТҤЙІНДЕМЕ
Мақала жоғары мектептің оқу ҥрдісінде техникалық оқу қҧралдарын
қолдану әдістемесіне арналған.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются проблемы эффективного использования ТСО в
учебном процессе вуза.
ФОРМЫ ОРГАНИЗАЦИИ ДЕТСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПРИ ОБУЧЕНИИ
ГЛАГОЛЬНОМУ СЛОВООБРАЗОВАНИЮ
Ханина Н.Н.- к.п.н., ст.преподователь.
(Жетысуский государственный университет им. И.Жансугурова)
Развитие речи и обучение родному языку в дошкольном возрасте является
важной стороной умственного воспитания ребенка, которая тесным образом
связана с расширением его ориентировки в окружающем и общении со
взрослыми.
Говоря о больших потенциальных возможностях детей 5-7 лет,
А.В.Запорожец указывал на то, что при современном состоянии практики
воспитания эти возможности используются лишь в незначительной мере. Эти
положения можно отнести ко многим сторонам воспитания и обучения детей, в
частности, к речевому развитию детей 5-7 лет. Общая задача развития речи
состоит из ряда специальных задач, одной из которых является
совершенствование грамматического строя речи детей (Ф.А. Сохин).
Чтобы понимать родную речь, мало знать лексическое значение слов, из
которой она состоит, надо еще понять грамматические отношения между этими
словами. Понимание смысла грамматических значений родного языка есть
процесс становления и развития интеллекта растущего человека. Ребенок,
который не усвоил в практической речи грамматического строя родного языка до
школы, испытывает затруднения в усвоении учебного материала.
Формирование глагольного формо-и словообразования происходит в общем
русле освоения детьми грамматического строя языка (морфологии, синтаксиса).
Поэтому знания закономерностей усвоения детьми способов грамматического
структурирования высказывания, позволяет глубоко понять также и
закономерности освоения ребенком глагольного слова в единстве с формами
словоизменения и словообразования.
Глагол сложен и труден для усвоения. Но вместе с тем, глагол, как никакая
другая часть речи соответствует психике ребенка. Речь ребенка динамична,
предикативна, можно сказать «глагольна». И тем большее искусство требуется
педагогу, обязанному отыскать наиболее рациональные пути обучения детей
глаголу, обеспечить такой уровень формирования, при котором будут
использованы все возможности ребенка для наиболее полного усвоения.
Указывая на «глагольность» детской речи, К.И.Чуковский отмечает, что в
существительном ребенок ощущает скрытую энергию глагола. По его словам,
почти все исправления, вносимые ребенком в нашу «взрослую» речь,
заключаются именно в том, что он выдвигает на первое место динамику. Многие
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008.
56
существительные ребенок превращает в глагол по причине недостаточности тех
отыменных глаголов, которые дают им взрослые,
например: «часикают», «балалай», «задверил», «замолоточь»,
«откнопкалась», «лодошкаются», «лопатить» и др.
Вопросы детских ошибок описаны многими авторами (В.И.Ядэшко,
А.М.Бородич, Г.А.Фомичева, С.Н.Цейтлин и др.).
Так, В.И.Ядэшко считает, что неточности, которые наблюдаются при
обозначении ребенком действий или состояний происходят в основном по двум
причинам.
Во-первых, потому, что один и тот же предмет, название которого хорошо
известно ребенку, может восприниматься им в моменты, когда он подвергается
различным действиям, находятся в различных состояниях. В зависимости от этого
действие, производимое над предметом, в каждом отдельном случае требует
соответственного словесного выражения. Помимо того, одно и то же по своему
характеру движение, но производимое различными субъектами, требует также
соответственного выражения в слове, в каждом отдельном случае. Такое
разнообразие действий и многозначность обозначения их в слове, по словам
автора, представляют большую трудность для детей при овладении этой группой
слов и свидетельствуют об отсутствии тонкой дифференциации смыслового
значения слова.
Как отмечалось, характерной особенностью речи детей является
глагольность. Глаголы занимают второе после существительных место в словаре
дошкольников и составляют в старшем дошкольном возрасте 32%, в младшем -
25,7%. Выделяют несколько групп глагольной лексики. Основную группу
составляют глаголы движения. Вторую - глаголы, обозначающие трудовые
действия. Самую малочисленную группу составляют глаголы, обозначающие
действие органов чувств, состояние человека.
Исследователями детской речи изучен широкий спектр средств
педагогического воздействия на формирование грамматического строя речи во
взаимосвязи с развитием познавательной сферы детей (Н.Ф. Виноградова, М.С.
Лаврик). Это наблюдения в природе, решение логических задач, обследование
предметов и их деталей, установление связей и отношений, создание особых
речевых ситуаций. Особое внимание педагоги уделяют игре, прежде всего игре
дидактической.
Специальная словесная дидактическая игра определяется как одно из
основных средств формирования грамматического строя речи. Поэтому
обратимся к анализу дидактической игры как средства развития умственной и
речевой сфер детей 5-7 лет.
Игровая мотивация, побудительная сила которой очень велика, имеет для
детей огромное значение. Особо важна роль игры в обучении детей дошкольного
возраста, когда произвольность психических процессов и основывающиеся на
этом предпосылки учебной деятельности находятся в стадии формирования.
Значимость дидактической игры как средства образовательной работы в этом
возрасте определяется еще и тем, что упор делается на самостоятельность детей.
В дидактической игре обучение направляют правила игры, игровые действия, в
учебно-игровых заданиях-инструкция для выполнения такого задания, в
дидактическом материале-способ действия с ним. Ребенок самостоятелен в
рамках предложенного. В дидактических играх функцию контроля выполняет
сами дети, взрослый может действовать только наравне с играющими детьми, то
есть в рамках правил игры и игровых действий. В учебно-игровых заданиях - за
взрослым остается разработка и содержания, контроль за их выполнением и
индивидуальные объяснения в случае затруднений детей.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №5 2008.
57
Важное значение для развития речи детей 5-7 лет, имеют словесные
дидактические игры. Все словесные дидактические игры способствуют решению
одной из главных задач умственного воспитания, а именно развитию речи детей:
пополняется
и
активизируется
словарь,
формируется
правильное
звукопроизношение, развивается связная речь, умение правильно выражать свои
мысли. В этих играх ребенок должен решать самостоятельно разнообразные
мыслительные задачи, описывать предметы, отгадывать по описанию, по
признакам сходства и различия, группировать предметы по различным свойствам,
признакам, находить алогизмы и суждения, самому придумывать рассказы. Игры
характеризуются оригинальными сюжетами, многообразием вариантов игр.
Игры и упражнения являются важным средством формирования
грамматической правильности речи. Однако, на наш взгляд, такие авторы как
О.И.Соловьева, А.М.Бородич, В.В.Гербова недооценивают их роль, рассматривая
их как средство «затверживания» той или иной трудной единичной
грамматической формы. Смысл имеет, прежде всего, активный поиск ребенком
правильной грамматической формы, своеобразный лингвистический эксперимент,
со словом, осуществляемый ребенком в процессе этого поиска. Мы
рассматриваем эти игры как основу для языковой игры в сфере формо - и
словообразования.
Основная задача этих игр - привлечь внимание ребенка к звучанию слова и
его частей.
Игра «Кто и что делает?» проводилась с целью закрепления умения
образовывать глаголы на материале звукоподражания животным. Основное
правило игры - животное появляется только тогда, когда правильно названы кто
это? и что делает? Игра требовала самостоятельного образования глаголов с
неизменной основой слова и суплетивным способом (ржет, лает).
Педагог устанавливал ширму. За ширмой слышались голоса животных и
птиц. Педагог в начале игры называл голоса птиц и зверей, которые хорошо
известны детям. От этих звукоподражаний глаголы образуются простым
способом с неизменной основой слова. «Ква-ква -кто это?» (лягушка). Лягушка
«ква-ква», что делает (квакает). (Корова - мычит, кошка - мяукает, гусь - гогочет,
утка - крякает, свинья - хрюкает, ворона - каркает, воробей -чирикает, кукушка -
кукует, тигр - рычит). Далее шло усложнение - дети образовывали глаголы со
сменой основы слова (конь - ржет, собака - лает). Основное правило игры
обращало их внимание на грамматическую правильность речи, т.е. возникали
оценочные ситуации. Так, если слово называлось неверно - то животное не
появлялось, и педагог спрашивал:
«Почему же кукушка не появляется, ей не понравилось ваше слово. Как
можно иначе сказать?» Дети искали правильный вариант ответа. В заключение
игры каждый ребенок мог поиграть понравившейся игрушкой.
Задача образования глаголов совершенного вида приставочным способом
решалась в игре «Трудолюбивая Поночка». Игра проводилась в вербальном
плане. Педагог рассказывал детям, что однажды дядя Дональд дал своим
племянникам и Поночке задание. И сказал, что если они все сделают хорошо и
быстро их ждет подарок. Обрадовались Билли, Дилли и Вилли. Их-то было трое, а
Поночка одна. Но Поночка была трудолюбивым и терпеливым утенком и все
делала быстрее. «Давайте расскажем, что сделала наша Поночка». Если Билли
моет пол, то Поночка уже... (помыла). Если Дилли трет стекло, то Поночка уже...
(протерла). Если Вилли вытирает пыль, то Поночка уже... (вытерла).
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008.
58
Предлагались такие пары слов: складывает - сложила, сушит -высушила,
выносит - вынесла, готовит - приготовила, .делает - сделала, читает - прочитала,
смотрит - посмотрела.
Закрепление этого материала осуществлялось в игре «Пушок и Пушинка».
Педагог начинал игру с чтения стихотворения: Жили на свете два милых
котенка: Братец Пушок и Пушинка - сестренка. Славно жилось котятам вдвоем,
Но вот захотелось построить им дом. Столько вещей нужно сразу собрать, Но
только не хочет Пушок помогать. Ленится братец. Пушинка одна Трудится,
трудится, все строит сама. Ребята, Пушинке и вы помогите. Все, что она сделала,
вы назовите.
Далее педагог называл глаголы несовершенного вида, дети образовывали
совершенный вид этих глаголов (несет - принесла, идет-сходила, кладе-сложила,
готовит - приготовила, моет - помыла).
Проведенные нами игры видоизменялись по мере усложнения содержания, а
использование различного наглядного материала позволяло не только
разнообразить игру, но и сделать ее привлекательной для детей.
Дидактические
игры
с
грамматическим
содержанием
сохраняли
свойственным играм занимательный и эмоциональный характер, благодаря чему
повышалась работоспособность детей. Темп, продолжительность игры, оценка
детских ответов, спокойная, доброжелательная реакция на ошибки детей,
правильное образование грамматических форм контролировались и направлялись
педагогом. В этих играх ярко видны радость от усилий, активность и упорство в
преодолении трудностей.
Знакомство с многообразием способов приставочного (отглагольного)
образования проходило также в играх «Научи Мишку делать гимнастику» и
«Обезьянка- шалунья». Развитию умений формо и словообразования
глаголов была посвящена дидактическая игра «Мы попросим, а вы сделайте». В
этой игре (помимо задач развития словаря и обучения связной речи) стояла задача
на материале наименования игры на музыкальных инструментах показать детям
способ образования глаголов при помощи суффикса. Игра была организованна на
речевом занятии. К детям пришли зверята (зайчик, лисенок, бельчонок) с
музыкальными инструментами (барабаном, дудочкой, трубой, гитарой,
гармошкой). Звери сказочные, они могут играть на различных музыкальных
инструментах: на барабане-барабанить, на дудочке-дудеть, на трубе-трубить,
играть на гармошке и гитаре. Надо только попросить вежливо и правильно.
Помимо задач обучения способам словообразования в играх решались
задачи формирования грамматической правильности речи, точности образования
глагольных форм (повелительного наклонения). Здесь использовалось игровое
правило, побуждавшее детей говорить правильно (если ошибся, задание не
выполняется).
В процессе игры роль взрослого была неодинакова. При объяснении педагог
сообщал детям знания грамматического характера, образец правильных просьб и
наименований действий. По ходу игры педагог выполняет действия по
моделированию игровой ситуации и контролирует правильность речи, но не
прямо, а через игровые правило.
В конце игры детям задавались проблемные вопросы: «Что будет делать
этот зайчик, если он взял в руки барабан?» «Что будет делать бельчонок, если он
взял в руки дудочку?» «Что будет делать лисенок, если он взял в руки трубу?»
Вопросы подводят детей к тому, что со всяким музыкальным инструментом
можно что-то делать, и это действие имеет свое наименование. Это обобщение
после детских ответов было словесно сформулировано педагогом.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №5 2008.
59
Закончилась игра разрешением зверят поиграть на музыкальных
инструментах. Ребенку предлагалось выбрать наиболее понравившийся
музыкальный инструмент и ответить на вопрос, что он будет делать.
Игра «Волшебный зоопарк». В детский сад приехал зоопарк. Он состоял из
волшебных клеток, волшебных зверей и представлял собой 12 картин с
изображением животных, птиц, зверей, закрытых другими листами бумаги, на
видной стороне которого изображен фасад клетки. Клетка открывалась только
после того, как дети правильно отгадают загадку. Педагогом загадывались
загадки, подобранные таким образом, чтобы в их тексте был мотивированный
глагол по звукоподражанию (мурлычет, мяукает, лает, крякает, гогочет, чирикает,
рычит, жужжит, фыркает, воет, квакает, кукарекает и кукует). Когда все клетки
были открыты, педагог предложил послушать волшебных зверей. Указывая на
отдельную клетку и звукоподражая животному, которое в ней находится, детям
задавались вопросы: «Что делает...?» После ответов, делается акцент на то, что
звери волшебные и умеют подавать свой голос по - другому, затем следовало
звукоподражание не свойственное животному (зверю или птице), указанному
педагогом, и предлагалось ответить на вопросы: «А что теперь делает (лев)?
Он (рычит), как кто?».
Задание такого типа закрепляли предыдущий материал и создавали условия
для творческого применения опыта.
Содержанием игры «Оркестр» опять создавалась сложная ситуация:
приехавшие музыканты (зверята) из лесного оркестра забыли, как называется
музыкальный инструмент, на котором каждый из них играет, но помнят его
описание. Педагог предлагает помочь зверятам, (детям загадываются загадки о
музыкальных инструментах). После сообщения дошкольникам знаний о том, что
в оркестре каждый играет на том музыкальном инструменте, на котором у него
лучше всех получается, детям загадывались вопросы оценочного характера:
«Почему зайчонок взял себе барабан? Почему бельчонок взял дудочку? Почему у
лисенка труба?»
Игра «Помоги капитану». Цель: учить детей образовывать повелительное
наклонение глагола.
Детям читалось стихотворение: «Из космоса к нам пришел странный сигнал:
Команды свои забыл капитан. Корабль его скоро вниз упадет. Ну кто ж капитану
на помощь придет? Ребята, давайте поможем ему. Команду: «Взлетай»- я ему
говорю. «Смотри, капитан, корабль летит», Но впереди - метеорит. Команды ему:
«Курс поменяй». «Внимательно слушай» и «не зевай». Ну, вот пролетел метеорит,
Но, кажется, где - то планета горит. Скорей, капитан, планету «спасай!» Ребята
помогут, ты это знай. А вот и планета, нужна нам вода. Из бака «достань»,
«заливай» вот сюда. Пожар потушили - в дорогу пора. Налево «Сверни», ответь,
как дела? «Держись», капитан, по курсу звезда. Ты с ней «не столкнись».
Случится беда. Ну вот, капитан, теперь «возвращайся». Команда тебе: на Землю
«спускайся». Ракета, ребята, уже приземляется. И путешествие наше кончается.
Наш капитан долетел хорошо. Мы все ему помогли. Но, чтобы он снова ничего не
забыл Команды ты все повтори».
Стихотворение читалось повторно, дети самостоятельно образовывали
формы глагола повелительного наклонения.
Игра «Почтальон принес открытку». Цель - образование формы глаголов
настоящего времени (рисует, танцует, бежит, скачет, лакает, поливает, мяукает,
лает, бежит, гладит, барабанит, трубит и т.д.).
В данной игре используется материал виде открыток, на которых
изображены люди и животные, выполняющие различные действия.
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008.
60
Перед началом игры воспитатель показывает детям открытки. - Ребята, нам
почтальон принес открытки. Давайте их рассмотрим все вместе. Посмотрите, кто
на этой открытке? Что он делает? Эта открытка адресована Диане. Диана,
запомни свою открытку. Когда рассмотрим все открытки, я ее тебе отдам.
Запомнила? Все, запоминайте свои открытки. Вот эта открытка адресована Вите.
Кто здесь? Что он делает? Запомнил, Витя, свою открытку?
Таким образом рассматриваются 4 -5 открыток. После этого воспитатель
спрашивает:
- Запомнили каждый свою открытку? «Девочка поливает цветы» - чья
открытка? «Ежик лакает молоко из блюдца» - чья открытка? И т. д. игра
проводится с небольшой группой детей. После просмотра открыток детям
предлагается нарисовать действия людей и животных, изображенных на их
открытке.
Игра проходила в веселой атмосфере дети, отвечали на все вопросы без
особых затруднений. Все формы глаголов настоящего времени детьми были
названы правильно. Таким образом, обучение с помощью игр и упражнений
обеспечивало формирование и главное закрепление правильности речи в
отношении словоизменения и словообразования глагольных форм.
Грамматические игры и упражнения являются важным средством
стимулирования языковых игр детей, их поисковой активности в сфере
грамматики. Задача формирования грамматической правильности речи актуальна
для детей дошкольного возраста и успешно решается при опоре на развитие
лингвистического отношения к слову.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются формы организации детской деятельности при
обучении глагольному словообразованию.
ТҤЙІНДЕМЕ
Мақалада етістік сӛзжасамды ҥйрету барысында балалар іс-әрекетін
ҧйымдастырудың тҥрлері қарастырылады.
Достарыңызбен бөлісу: |