АХМЕТ БАЙТҦРСЫНОВТЫҢ РУХАНИ МҦРАЛАРЫНДАҒЫ
ТІЛДІҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Ашекеева Қ.Н. – филос.ғ.к., доцент, Толысбай К. – филос.ғ.к., доцент м.а.
(Алматы қ., Қазмемқызпу)
Егер біз ойлау объектісі ретінде тіл туралы ғылымда қолда бар ҧғымдарды
қарастырсақ, онда бҧл ҧғымдардың тілдің әр тҥрлі теориясымен тең емес екенін
кӛреміз. Екі мың жылдан астам тілді зерттеудің еуропалық дәстҥрлерінде тілдің
философиялық және эмпирикалық теорияларын қатаң бӛлу болған жоқ (мысалы,
Платонның ―Кратил‖ диалогы лингвистика бойынша Европадағы бірінші арнайы
шығарма болып табылады), тек соңғы екі жҥз жылдықта тәсілдердегі
айырмашылықтар философияда да, позитивті ғылымда да зерттеудің дербес
тәсілдеріне айналды.
Ахмет Байтҧрсыновтың тіл философиясына байланысты кӛзқарастарының
қалыптасуына не әсер етті деген сауалға жауап іздесек, ол Европа мәдениетімен
салыстыра келе мынадай тҧжырым жасайды: ―қазақ ақындарының ӛздерінің де,
сӛздерінің де міндері, кемшіліктері, жаман әдеттері ӛнерпаз Европа жҧртының
сындар әдебиетін кӛргеннен кейін байқалып, кӛзге тҥскен. Сонан кейін ғана
Европа әдебиетінен тҧқым алып, қазақ әдебиетінің сҥйегін асылдандырып,
тҧлғасын тҥзетушілер шыға бастаған‖ /1. 277/. Демек, біздің ойымызша,
А.Байтҧрсынов Европа әдебиетімен жақсы таныс болған. Ал жоғарыда аталған
тҥзетушілер қатарына А.Байтҧрсынов Абайды жатқызады, сӛйтіп қазақ
әдебиетінің сындар дәуірін Абайдан бастайды. Абай тілі қазақ тіліне ҥлкен
байлық әкелген, сондықтан Байтҧрсынов осы тілді ӛзі де жақсы меңгеру
нәтижесінде тіл мен ойға қатысты ӛз тҧжырымдарын жасаған деп тҥсінеміз. Баяғы
заманда тілді сый ретінде таныса, қазіргі ғылым оны адам санасында пайда
болатын кҥрделі жҥйе деп есептейді. Тіл философиясы тіл жҥйесінің логикалық
және абстрактылы сипатын айқындайды. Тілдік зерттеу мына принциптерді
ҧстанады: тілдің белгілі бір жҥйесі болады және тілдің дамуындағы тарихи
кезеңдер шартты тҥрде белгіленеді /2. 9/. Сондықтан қазіргі тілдердің ортақ тегін
анықтауда қиындықтар бар.
Тілді жинақтаудың бір жолы – бҧл дегеніміз оны менгеру, сол тілде сӛйлеу.
Солай бола тҧрса да біз бҧл жерде басқа, қандай да тілге кӛзқарасты жинақтайтын
синтетикалық жолды тҥсінеміз немесе қысқаша айтсақ, тіл философиясын
айтамыз. Тіл философиясының болуы мҥмкін бе және ол не? Бір тілдің жҥйесінің
басқа тілдің жҧйесінен айырмашылығы болатыны бҧл – факт. Әр тіл, егер,
тавтологиядан қорықпасақ, жеке логикасы немесе жеке тіліне ие болады.
Мысалы, қазақ тілі қандай? Не ӛзбек тілі қандай? Дәстҥрлі грамматикалық
тҧрғыда қарасақ, онда алғашқы жауапты табамыз, онда қазақ тіліне тән
кӛзқарастардың нақты жҥйесін оларға бейнелеу тҧрғысынан немесе қарапайым
тҥрде айтсақ, қазақ тілінің қазақ менталитетімен байланысын қарастырып кӛрейік.
Жалпы бҧл мәселелер әр тҥрлі пікір туғызуы мҥмкін. Солай бола тҧрса да
А.Байтҧрсынов шығармашылығы арқасында ӛз мҥмкіндігімізше тілдік
қҧбылысты, ең алдымен, тілдің әр деңгейіндегі ерекшеліктерді бақылайық және
тҥсінуге тырысайық әрі оның ішкі логикасын тҥсіндіруге талпынайық. Жеке сӛз
табының ерекшелігін талдауды бастамастан бҧрын жалпы базаны, кӛптеген
тілдерге тән қандай да бір қалыпты белгілейік. Бҧл жерде фонологияны
қарастырмаймыз, себебі, біріншіден, арнайы еңбектер баршылық, ал, екіншіден,
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008.
134
бҧл ӛзі жеке мәселе, оған толық бӛлімше не тарау арнауға болады деп ойлаймыз.
А.Исмоилидің айтуынша, жалпы тілдің сӛз табының қҧрамын адам танымының
қҧрылысымен тікелей байланыстырсақ, былай болады:
зат есім – тілде, әдетте объектіні,
есімдік – субъектіні,
сын есім – олардың сапасын,
сан есім – санын,
етістіктер және етістер – әрекетті,
ҥстеулер – осы әрекеттердің сапасы мен саны,
кеңістіктік – уақыт қатынастарын білдіреді /3. 16/.
Егер тіл бірліктерінің материалдық жағының белгі табиғаты болмаса, онда
сезімдік таным ҥрдісіндегі шындықты бейнелеу мәні мен сол бейнелеудің әдісі
болып, жҥзеге асырудың қажетті қҧралы болып табылатын тіл арасында айрықша
айырмашылық болмас еді. Белгі дегеніміз (ағыл. sіgn, фр. sіgne, нeм. zeіchen, итaл.
sіgne) сезіммен қабылданатын материалды зат (қҧбылыс, оқиға, әрекет),
адамдардың танымы мен қатынасында кейбір заттардың немесе қҧбылыстардың,
немесе заттардың қасиеті мен қатынастары және қолдану, сақтау, қайта қҧру,
хабарлама (ақпарат, білім) хабарлама компоненттерін беру ҥшін қолданылады /4.
177/. Сонымен, белгі (знак) 1) материалды сезіммен қабылданатын зат; 2) бҧл зат
ӛкіл ретінде басқа затқа жіберілді, яғни басқа затты белгілейді. Гегельдің
анықтамасы бойынша белгі тікелей пайымдаушы, ӛзіндегіден гӛрі мҥлдем басқа
мазмҧнды кӛрсетеді /5. 265/. Материалды сезіммен қабылданатын зат ретінде ӛзі
кӛрсететін затқа қатысты анықтай қоймайды, бірақ олар қажет, яғни қандай да бір
белгіні басқа белгіден айыру ҥшін қолданылады. Осыған байланысты Гегель
белгіні (знак) таңбадан (символ) айыра отырып, таңба ӛз мәні мен ҧғымы жағынан
таңба ретінде ӛзі бейнелейтін аз болсын, кӛп болсын мазмҧнды білдіреді /5. 265-
266/. Мәселені гносеологиялық шеңберде қарастырғанда, белгі бейнеге (образ)
қарама-қарсы қойылады, бейне ӛзі сияқтыға ҧқсас. Тіл бірліктерінің материалдық
жақтарының белгі қызметі туралы айта отырып, әдетте ол коммуникация
ҥрдісіндегі затты кӛрсетеді, яғни бҧл затты коммуникация актісінің мҥшелері
ҥшін, яғни, айтушы мен тыңдаушы ҥшін бейнелейді. Табиғи тілдің тілдік
бірліктерінің материалдық жақтарының белгі қызметі абстрактілігі, жинақталған
ойлау мен таным ҥрдісінің қажетті компоненті мен шарты.
Тіл адамның ойлау ҥрдісін жҥзеге асыратын қажетті қҧрал емес деген
қӛзқарасқа сәйкес 1) тіл бірліктерінің материалдық, белгілік жақтары адам
ойлауының міндеті, органикалық компоненті бола алмайды; 2) бҧл тіл
бірліктерінің идеалды жақтарын қолданбай таза тҥсінікті формада (әсіресе, соған
сәйкес келмейтін сӛздің мағынасы) жҥзеге асады; 3) тіл бірліктерінің сәйкес ойлау
бірліктері мен байланысының таза сыртқы, ассоциативті мәні бар. Осы ережеден
тҥсінетініміз, егер тіл адам ойының пайда болуында және дамуында қандай да бір
роль атқарса, онысы тек ақпаратпен алмасуды қамтамасыз етуі болып табылады
/6. 50/. Мәселені осылай қойғанда, тіл ойлауға қандай да бір кері әсер етеді деген
ой болмау керек, демек ойлау мен тіл арасындағы ӛзара әрекет бір бағыт ретінде
қарастырылады, яғни, тек ойлау тілге әсер етеді, біреқ кері орны болмайды.
А.А.Потебняның пікірі бойынша ―ойдың жетілуі тек оны сӛз арқылы ғана
кӛрсетумен мҥмкін болса, ал сӛз тек ой жетілгенде ғана пайда болады немесе
сӛзге айналады‖ /7. 39/. Осы позиция тҧрғысынан қазіргі халықтардың
тҥсіндірмелік ойлау жиынтығы бір деңгейдегі әлеуметтік және рухани дамуға
жеткенімен, олардың тілдері ӛз семантикасы жағынан бір-бірінен айырмашылығы
болады. Тіл білімінің философиялық мәселелері бойынша жазылған еңбектерге
қарағанда тіл мен ойлау ҥрдісі арасындағы ӛзара байланысты алғаш рет ғылми
тҥрде қарастырған неміс ғалымы Вильгельм фон Гумбольдт.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №5 2008.
135
Тілді ойдан, адамды ойлау ҥрдісінен тыс қарастыруға болмайды әрі олардың
арасындағы табиғи байланыстың бар екенін де ҧмытпау керек. Ӛйткені, сыртқы
қоршаған орта алғы шарттарына және адамзат рухына негізделе отырып, тіл адам
мен сыртқы орта арасындағы аралық ой әлемін жасайды /8. 30/. Адамзат
баласының саналы іс-әрекетінің жемісі - ой әлемі болғандықтан, ой дҥниесі
әлемнің жалғыз бейнесі ретінде қабылданады, сондықтан ойлау тек тілдік
жаратылысқа ғана тән қҧбылыс. Тілдің философиялық мәні рухани дҥниенің кҥші
ретінде кӛрінеді.
Ахмет Байтҧрсынов қазақ әліппесі мен қазақ тілі оқулықтарын жазды. 1910
жылдардан бастап қолға алды. Онымен қоса қазақ графикасын жасауға кіріседі.
Қазақ графикасының негізінде қазақтың кӛп ғасырлық дәстҥрі бар, ӛзге тҥркі
халықтарды да пайдаланып отырғандықтан, туыстық жақындық сипаты бар араб
таңбаларын алады. Оны қазақ фонетикасына икемдейді, ол ҥшін қазақша
дыбыстары жоқ таңбаларды алфавиттен шығарады, арабша таңбасы жоқ қазақ
дыбыстарына таңба қосады, қазақ тілінің жуанды-жіңішкелі ҥндестік заңына сай
жазуға ыңғайлы дәйекші белгі жасайды. Сӛйтіп 24 таңбадан тҧратын, ӛзі ―қазақ
жазуы‖ деп ӛзгелер ―Байтҧрсынов жазуы‖ деп атаған қазақтың ҧлттық
графикасын тҥзеді. Одан осы жазуды ҥйрететін әліппе жазады. Жалпы тілді
философиялық тҧрғыда зерттеудің бір бағыты герменевтика, ол ӛзінің объектісі
ретінде лингвистикалықтан гӛрі философиялық абстракцияны, әдеби мәтіндердің
жиынтығын қарастырады. Бҧл жерде идеализациялау жинақтау мәтінде
болмайды, сондықтан герменевтика тілдің эмпирикалық теорияларынан
шеттетіледі. Демек, екі принцип ӛте маңызды: таңба жҥйесі идеясы мен оның
методологиялық салдарлары, ең алдымен, тілдегі семантикалық рӛлді
синтагматикалық қатынасқа беру, таңбаның айналасы мен ішкі формаларына
оның мәні тәуелді болатынын мойындау. Сондықтан да Байтҧрсыновтың ғылыми-
теориялық мҧрасында тілдің философиялық мәселесі және кӛркем әдебиет
шығармашылығы жайлы зерттеулер елеулі орын алатындығы ешкімді таңдандыра
қоймады. А.Байтҧрсыновтың философиялық ілімі марксизм-ленинизмнің
ықпалынан тыс қалыптасқан. Сондықтан да болар оның ілімі тәуелсіз тҥрде
пайымдаумен, сӛз, сӛйлеу, тіл туралы ғылымының бірқатар кҥрделі мәселелерін
шешуде ӛзіндік ӛзгешеліктерімен кӛзге тҥседі.
А.Байтҧрсынов қаламынан қазақ тіліне қатысты жалғыз жоғарыда аталған
екі оқулығы емес, ӛзге де қҧралдар мен кітаптар туындады. Ол осы кҥні
қолданбалы грамматика деп атап жҥрген кітаптар қатарына жататын 1928 жылы
Қызылордада жарық кӛрген екі бӛлімнен тҧратын екі кітап – ―Тіл жҧмсар‖.Ол
методика саласында 1910 жылдардан бастап 1927-1928 жылдарға дейін бірнеше
материалдар жариялаған. Жазу таңбаларын (әріптерді) ҥйрету амалдарын
тҥсіндіретін ―Баяншы‖ атты методикалық еңбегінде тағы кӛрсетеді. 1927-1928
жылдары ―Жаңа мектеп‖ журналында қазақ тілі методикасына арналған бірнеше
мақала жариялайды.Сӛйтіп оқу-ағарту идеясына сол кезеңдегі қазақ
интеллигенциясы жаппай мойын бҧрды. Әрбір зиялы азамат халқына қара
танытып, сауатын ашуды, ол әрекетті ―Әліппе‖ қҧралдарын жазудан бастауды
мақсат етті. Сол 1911-1912 жылдары жасалып, Уфа, Орынбор қалаларының
баспаханаларында жарық кӛрген Мҧхамедораз Нҧрбаев, Мҧстақым Малдыбаев,
Закария Ерғалиев, тағы басқалардың ―әліп-билері‖ еді /9/. Бірақ олардың кӛбі
бірер басылымнан соң кең қолданыс таба алмады. Солардың қатарында шыққан
А.Байтҧрсыновтың әліппесі ―Оқу-қҧралы‖ деген атпен 1912-1925 жылдар
арасында 7 рет қайта басылып, оқыту ісінде ҧзақ әрі кең пайдаланылды. 1926
жылы ғалым әліп-бидің‖ жаңа тҥрін жазды. Бҧл осы кҥнгідей суреттермен
безендірілген оқулықтар сияқты болды. А.Байтҧрсыновтың қазақ тілінің
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008.
136
табиғатын, қҧрылымын танып-танытудағы қызметі енді мектепте қазақ тілін пән
ретінде ҥйрететін оқулықтар жазумен ҧласады. Осы тҧста оның атақты ―Тіл-
қҧрал‖ атты ҥш бӛлімнен тҧратын, ҥш шағын кітап болып жарияланған
оқулықтары дҥниеге келеді.―Тіл-қҧрал‖ тек мектеп оқулықтарының басы емес,
қазақ тілін ана тілімізде танудың басы болды, қазіргі қазақ тілі атты ғылым
саласының іргетасы болып қаланды. Жалпы қазақ тіл білімін қалыптастырып,
зерттеп, танып-білу тарихында А.Байтҧрсыновтың ―Оқу қҧралы‖ мен ―Тіл-
қҧралдарының‖ орны айрықша. Кезінде қазақ қауымы Байтҧрсынов десе, ―Тіл-
қҧралды‖, ―Тіл-қҧрал‖ десе, А.Байтҧрсыновты танитын болған. Сӛйтіп оның бҧл
еңбегі қазақтың ҧлттық жазуын қалыптастырудағы алғашқы табысы болды.
Байтҧрсыновтың ойынша, тілдің ғҧмыры ҧзақ. Сол ҧзақ ғҧмырында тілдермен
бірге олардың жазулары ӛзгеріп отыратындығын айтады. Ҧзақ жылдар тәжірбиесі
тҧңғыш зерттеу еңбек, оқулық кітап – ―Оқу қҧралында‖ бір жҥйеге тҥсті. Жаңа
дыбыстық әдіспен тәртіп етілген тӛл қазақша әліппе – жаңа емле басы тӛңкеріске
дейін де, одан кейін де бірнеше рет басылды. Бізге белгілі соңғы 7-ші басылымы
Орынбордан 1925 жылы жарық кӛрген.Ахаң бҧл әліппелерге ҥнемі ―бірінші
кітап‖ деп кӛрсетіп отырады. Ал екінші кітаптың бізге бір-ақ басылымы белгілі.
Оның толық аты – ―Оқу қҧралы‖. Қазақтың басқа тҥркі, араб, парсы сӛздеріне
жазылатын әріптерді ҥйрету ҥшін һәм оқуға тӛселу ҥшін тәртіп етілген. Алифбаға
жалғас. Екінші кітап‖ (Орынбор, 1913, 52 бет). Сондай-ақ талай буын ―қара
танып‖, сауат ашқан бҧл әліппе 1926-27-28 жылдары жетілдірілген, суретті
(қазіргі ―Әліппелер‖ секілді тҥрінде жарық кӛрді. Бҧл әліппе – ―Әліпби. Жаңа
қҧрал‖ деп аталады. Оның және бір тҥрі - ―Сауат ашқыш‖. Дыбыс жолымен
тәртіптелген қазақша әліпби. Сауатсыз ҥлкендер ҥшін бірінші кітап‖ та бірінші
рет (Орынбор, 1924; Семей. 1926) кӛп тиражбен басылып, кең тарады.
Байтҧрсыновтың қағидалары тілдің философиялық қҧндылығын былай
ашып кӛрсетеді: ―Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры, жҧмсайтын қаруының
бірі. Осы дҥниедегі адамдар тілінен айырылып, сӛйлеуден қалса, қандай қиындық
кҥйге тҥсер еді. Осы кҥнгі адамдар жазудан айырылып, жаза алмайтын кҥйге
ҧшыраса, ондағы кҥйі де тілінен айырылғаннан жеңіл болмас еді. Біздің
заманымыз – жазу заманы; жазумен сӛйлесу ауызбен сӛйлесуден артық дәрежеге
жеткен заман‖ /10. 141/. Бҧл оқулық қазақ мәдениетінің тарихында бҧрын-соңды
кездеспеген мҥлде жаңа қҧбылыс болып қалды. Ол бҧрын татарша, орысша оқып
келген балалардың ендігі жерде ӛз тілінде оқу мҥмкіндігі туғандығын
әңгімелейді. Осы еңбегінде қазақтың дыбыстық жҥйесімен жазу дағдыларын
егжей-тегжейлі жазған. Мҧның тосын дҥние екенін Байтҧрсыновтың ӛзі де
мойындай келе, кітап кіріспесінде ӛз ойын былай жеткізеді: ―Тіл қҧрал‖ деген аты
қандай жат кӛрінсе, ішкі мазмҧны да әуелгі кезде сондай жат кӛрінер, ӛйткені, бҧл
қазақта бҧрын болмаған жаңа зат. Халықта бҧрын болмаған нәрсе, жаңа шыққан
кезінде жат кӛрініп, бірте-бірте бойы ҥйренген соң жатырқау қалатын. Арабша
һәм наху, сарф ҥйренгендерге жат кӛрінгенмен, тҥсініксіз болмас. Араб һәм орыс
наху, сарфаларында оқылатын заттар мҧнда да оқылады. Айырмасы сол ғана:
онда арабша иә орысша айтылған есімдер мҧнда қазақша айтылады. Олай
болғанда оқылатын заты бір, аты ғана басқа‖ /10. 142/. Сӛйтіп, қазақ тілін ана
тілімізде тҧңғыш зерттеуші А.Байтҧрсынов ӛзінің алдына жҥйелі бағдарлама
қойғаны байқалады, яғни, ол әуелі қазақтың жазуын (графикасын) жасауды
мақсат еткен, бҧл ҥшін араб алфавиті негізіндегі ―Байтҧрсынов жазуы‖ дҥниеге
келген, екінші – сол жазумен сауат аштыруды ойлаған, бҧл ҥшін ―Оқу қҧралы‖
атты әліппе оқулығын жазған, одан соң қазақ тілінің граматикалық қҧрылымын
ана тілінде талдап беру мақсатын қойған, бҧл ҥшін ―Тіл - қҧралды‖ жазған,
тӛртінші – тілді дҧрыс қолдана білу тәртібін кӛрсетуді кӛздеген, бҧл ҥшін ―Тіл
жҧмсарды-ны‖ жазған, бесінші – сауат аштыру, қазақ тілін оқыту методикасын
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №5 2008.
137
жасауды міндетіне алған, бҧл ҥшін ―Баяншы‖ мен ―Әліп-би астарын‖ жазған.
Міне, бҧлар Ахмет Байтҧрсыновтың қазақ тілін зерттеудегі және оқу-ағарту
саласындағы еңбектері. Сонымен, А.Байтҧрсыновтың осы бағыттағы еңбектерін
философиялық тҧрғыда қарасақ, структурализм әдісі байқалады деп ойлаймыз.
Структурализм тілді зерттеудің философиялық бағыты. Бҧл философиялық
ағымның негізі тілдің арнайы теориясының методологиясына соссюровтық
лингвистикаға жатады, оның мәнісі элементтердің индивидуалдығына немесе
олардың материалдығына емес, қатынастарға негізделген тіл жҥйесін уақыттан
тыс квантикативтік зерттеу мҥмкін. Сондықтан, мынадай принциптердің маңызы
зор: тілдің әр элементі жҥйе қҧрамында басқа элементтерге қатынасына қарай
болады; жҥйе шеңберіндегі қатынастар элементтерге ҥстемдік етеді; тілге сияқты
адам ынтымақтастығында әрекет ететін кейбір басқа жҥйелерде де қарастырады,
яғни фольклор, әдет-ғҧрыптар мен рәсімдер, туысқандық қатынастар болып
табылады.
Яғни, ықшамды қорытындыласақ біздің пікірлеріміз бен болжамдарымыз
А.Байтҧрсыновтың жалпы тіл білімі оның ішінде қазақ тілі теориясының
қҧрылымы мен оның мәнділігінің философиялық сипаттамаларының алуан
салаларының бастамасы деп пайымдауға болады.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Байтҧрсынов А. Жазу әдебиеті Шығармалары. –А.: Жазушы, 1989. –261-298 бб.
2. Абақан Е.М. Тілдің мәдени философиясы. –Алматы: Айкос, 2000. –184 б.
3. Исмоили Абдулхамид. О философии узбекского языка Звезда Востока. –2002.–
№2. –16 с.
4. Философская энциклопедия. –Москва: Сов. энциклопедия, 1962. Том 2. –575 с.
5. Гегель Г. Сочинения. Энциклопедия философских наук. Часть третья.
Философия духа. –Москва: Гос.изд.полит.лит., 1956. Том 3. –372 с.
6. Панфилов В.З. Гносеологические аспекты философских проблем языкознания.
–Москва: Наука, 1982. –356 с.
7. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. –Москва: Искусство, 1976, –614 с.
8. Раев Д.С. Қазақ шешендік сӛз ӛнерінің әлеуметтік-философиялық негіздері:
Философия ғылымдарының докторы дәрежесін алу ҥшін дайындаған
диссертация.–Алматы: 2003. –309 б.
9. Сыздықова Р. Ахмет Байтҧрсынов – қазақ тіл білімінің негізін салушы.
А.Байтҧрсынов творчествосына арналған ғылыми конференцияда сӛйлеген сӛз
Қазақ әдебиеті. – 1990. –20 шілде.
10. Байтҧрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. –448 б.
ТҤЙІНДЕМЕ
Мақалада А.Байтҧрсыновтың қазақ тіл білімін қалыптастырудағы алғашқы
логикалық қисындар мен ойшылдың субъективті ойлау ерекшеліктері
қарастырылған. Қазақ тіліндегі тҥбір сӛздердің мәнділігінің бастау бағыттары
сарапталады. Тіл қҧндылығының философиялық мазмҧны айшықталады.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются изначальные гносеологические принципы
становления и формирования казахского языка, ее причинно-следственные и
логические принципы в языковедческом наследии А.Байтурсынова. В
сопоставительном контексте выявлены цели и содержание развития казахского
языка как многопланового объекта философского анализа.
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008.
138
СПЕЦИФИКА СИНТАКСИЧЕСКОГО ФУНКЦИОНИРОВАНИЯ
СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ СО ЗНАЧЕНИЕМ ДЕЙСТВИЯ В
СОВРЕМЕННОМ РУССКОМ ЯЗЫКЕ
Искакова А.Г. – ст.преподаватель (г., Алматы, Казгосженпу)
Синтаксис отглагольных существительных со значением действия (имен
действия) — весьма сложная и малоисследованная область лингвистики. Его
изучение представляет интерес не только в плане теоретическом, но и в
практическом, в частности, в преподавании русского языка. Авторы методических
статей и разработок по русскому языку неоднократно отмечали сложности,
которые возникают у обучающихся при разборе предложений с различными
падежными формами имен действия.
Специфика существительных со значением действия определяется тем, что
они соединяют семантику глагола и категориально-грамматическое значение
существительного. Результатом этого является семантико-грамматическая
двойственность данного подкласса существительных.
Каким же фактором обусловлено употребление этих существительных в
синтаксических конструкциях? Как известно, имя действия может выступать в
роли любого члена предложения. Ср.: 1) Осмотр ее комнаты... не удовлетворил
любопытства. (А. Толстой); 2) Она не в силах остановить этот смех. (Чехов);
Жить в этом доме — пытка. (Чехов); Он слишком устал за секунды ожидания. (В.
Конецкий) В приведенных примерах имя действия выступает в роли
подлежащего (1), дополнения (2, 4), сказуемого (3).
Если остановиться на этом, то нужно признать, что только морфологическая
принадлежность слова (принадлежность к определенной части речи)
обусловливает его синтаксическое функционирование. Традиционный анализ
приведенных выше предложений опирается именно на эту точку зрения.
Однако наши наблюдения над синтаксическим функционированием имен
действия приводят к другим результатам: синтаксическое функционирование
имени действия в значительной мере определяется его семантикой, а не
принадлежностью к классу существительных.
Рассмотрим имя действия в позиции подлежащего и попытаемся, показав
особенности синтаксических функций имени действия, отличных от
синтаксических функций других подклассов существительного, доказать, что
синтаксический статус имени действия определяется его семантикой, а не только
принадлежностью к классу существительных.
Семантика имени действия — действие. Обозначение действия косвенным
средством номинации (называния) — существительным — не меняет его
смыслового значения и назначения.
Если сравнивать имя существительное с собственно предметным значением
и имя действия как подлежащее, то имя действия в силу своей семантики
участвует в организации иных типов предложения.
Рассмотрим первый момент. Находясь в позиции подлежащего, имя
действия принимает активное участие в создании причинных (каузативных)
конструкций, обозначая причину чего-либо. Действие, названное именем
действия, может явиться причиной действия (1), эмоциональной реакции лица (2),
признака предмета, лица(3), количественных или качественных изменений (4).
Ср.:
1) Крик этот заставил Новикова поднять голову. (Ю. Бондарев);
Нарастающий свист заставил нас прижаться к стенке. (А. Рекемчук); 2) Приезд
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №5 2008.
139
Мишки очень обрадовал меня. (Н. Носов); Тебя страшит любви признанье.
(Пушкин); 3) —Я теперь никто,— ответил Мастер, и улыбка искривила его рот.
(М. Булгаков); Гнев преобразил его: он даже выше стал. (Д. Гранин); 4) Широкое
внедрение компьютерной техники значительно улучшит подготовку наших
учеников. (Из газет).
Во-вторых: имя действия в позиции подлежащего участвует в создании
авторизованных конструкций, вводя второй субъектно-предикатный план.
Соединение имени действия и имени предиката осложняется введением
авторизующего глагола—глагола восприятия. При этом лицо воспринимающего
может быть не выражено. Ср.: 1) Непрерывно слышались крики и стоны раненых.
(В. Ардаматский) (ср.: Я слышал, как кричали и стонали раненые); 2) Слабый шум
слышался то справа, то слева. (Ю. Нагибин); 3) Слышатся кашель и стук. (Чехов).
В авторизованных конструкциях с именем действия в именительном падеже
функционируют только возвратные глаголы: доносилось пение, ощущается
тревога, слышался крик. При личном глаголе представлен винительный падеж
(аккузатив) имени действия. Даже такой, казалось бы, небольшой грамматический
сдвиг способен в какой-то степени изменить назначение модели.
Проанализированный материал показывает, что авторизованные конструкции с
именем действия в именительном падеже предназначены больше для описания,
для характеристики места, пространства, времени, в то время как предложения с
личным глаголом восприятия и именем действия в винительном падеже более
ориентированы на сам факт восприятия субъекта. Это можно объяснить, видимо,
более явной формой выражения субъекта восприятия. Как известно,
авторизованные конструкции — это такие конструкции, в которых
«взаимодействуют элементы модели сообщаемого содержания и элементы модели
рече-мыслительного действия личного субъекта («автора» оценки или
восприятия). Ср.: Кричат чайки.— Я слышу крик чаек; Я слышу, как кричат
чайки» /1/.
Авторизованные конструкции, в которых не замещены позиции субъекта
действия и субъекта восприятия (типа: Слышатся кашель и стук), близки по
своему значению конструкциям типа: Пыль, крик, лошадиное ржание
(А.Н.Толстой).
Не случайно они часто встречаются в ремарках. Сведя всю нагрузку к имени
действия, можно достичь эффекта неопределенного значения, что и создает
возможность для описания, характеристики, места, времени, состояния.
Третьим моментом может служить многообразный круг моделей с именами
действия в функции подлежащего, имеющих оценочное значение. Оценка также
предполагает введение в предложение нового субъектно-предикатного единства:
субъект оценки саму оценку. Имя действия чаще всего получает этическую,
эстетическую и утилитарную оценку. Способы оценки весьма разнообразны;
здесь могут употребляться и слова категории оценки (на -о), и вводные слова и
предложения, и оценочные прилагательные, и фразеологизмы. Ср.: Курение
вредно (ср.: Курить вредно); Дружба — прекрасно! (В. Белов); Пойду, пойду,
только без пользы мое хождение будет. (Ю. Нагибин) (ср.: Ходить туда
бесполезно; Я считаю, что ходить туда бесполезно); Все его поведение было
глупым, стыдным. (Д. Гранин) (ср.: Я считаю, что он ведет себя глупо, стыдно так
себя вести).
В четвертых, имеем следующее объяснение:
поскольку любое действие
имеет
свое
начало,
продолжение
и
конец,
имя
действия может сочетаться с единицами, способными выразить эти времен-
ные варианты. Ср.: У доктора начались шум в ушах и сердцебиение. (Чехов); Но
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008.
140
длилась эта стрельба очень недолго. (М. Булгаков). Ср. также необычные,
метафорические средства выражения начала — продолжения — завершения
действия (состояния): Страх улетучился, веселье иссякло, остался стыд. (А.
Рекемчук); И, кажется, мой быстрый гнев угас. (Пушкин).
Следующий, пятый круг моделей, с именем действия — подлежащим
связан с характеристикой действия (состояния) по степени интенсивности. Ср.:
Людской шум немного притихает. (В. Быков); Сухой шелест под сапогами солдат
нарастал. (А. Рекемчук).
Особый интерес представляют индивидуальные способы выражения
интенсивности действия (состояния). Ср.: Эта боль то затихает, то опять
вспыхивает. (Р. Ивнев); Споры между ними обострились. (Л.Левин).
Близки к этим модели, которые содержат значение полноты признака:
За столом воцарилось молчание. (Ф.Искандер); Изумление охватило весь
театр. (М. Булгаков).
Обратимся далее к моделям, образуемым одиночными именами действия в
именительном падеже: Суета, шум, разговоры. (А.Толстой); Звонкие вскрики,
споры, смех, не менее звонкие затрещины. (Ф.Искандер).
В этих предложениях не названо лицо, совершающее действия (ведь кто-то
суетится, шумит, смеется и т. д.). Название деятеля опущено за ненадобностью:
подобные конструкции служат не для того, чтобы сообщать о чьем-то действии;
они призваны характеризовать обстановку, общую картину места, времени и т. д.
Сравним с приведенными предложениями, в которых деятели (часть или все)
названы: Пыль, крик, лошадиное ржание. (А.Толстой); Звуки двери. Отчаянный
крик. Мяуканье кошки. (М.Булгаков). С введением субъекта (субъектов) типовое
значение модели не меняется. Как характерную особенность этой конструкции
отметим то, что здесь только одно имя действия (имеется в виду количество)
почти не употребляется. Само типовое значение модели и ее назначение
предполагают наличие ряда компонентов для характеристики места,
пространства, времени и т. д. Обычной для таких конструкций будет
сочинительная связь со словами категории состояния. Ср.: Мельканье людей,
хлопанье дверей, душно и жарко. (В.Тендряков). Описываемая модель может
входить в состав сложного бессоюзного предложения, первая часть которого
обозначает то, что характеризуется. Ср.: Пляж привычно гомонил: жужжание
голосов, смех и крики, плач детей, транзисторы. (Р.Киреев); В Москве
невозможно жить: шум, грохот, толчея, нечем дышать. (Ю.Бондарев).
Мы проанализировали не все, но, на наш взгляд, самые характерные модели,
в которых «работает» имя действия. Анализ материала позволяет сделать вывод о
том, что синтаксические свойства существительных этого подкласса
определяются преимущественно семантикой слова, а не его частеречной
принадлежностью. Это, в свою очередь, дает возможность считать, что анализ
предложений с именем действия следует вести с учетом семантики компонентов
этих предложений. Только в этом случае можно увидеть живое предложение с
реальным (а не формальным) его значением и назначением.
К данному вопросу имеет непосредственное отношение и понятие об
«именительном
темы».
В
современной
лингвистической
литературе
«именительный темы» рассматривается как выделяемый в речи интонационно (а
на письме с помощью знаков препинания) именительный падеж субстантива (или
субстантивного словосочетания) со специфической функцией действительного
«представления», «предупреждения» о предмете последующей речи, которая
часто оформляется как самостоятельное предложение со специальным указателем
(обычно местоименным), отсылающим воспринимающего к выделенному
«предупреждающему»
субстантиву.
На
специфику
употребления
и
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №5 2008.
141
интонирования такого изолированного имени существительного в именительном
падеже (или словосочетания с опорным словом – существительным в
именительном падеже) впервые в русской грамматической традиции указал
А.М.Пешковский /2/. Это явление А.М.Пешковский обозначил термином
«именительный представления» и определил как именительный падеж
существительного, «обозначающий изолированное представление тех предметов,
которые
этими
существительными
названы».
Термин
«именительный
представления», выдвинутый А.М.Пешковским, был воспринят широким кругом
синтаксистов и довольно долго господствовал в учебных пособиях по синтаксису
русского языка. В последние годы для обозначения этого синтаксического
объекта
используется
термин
«именительный
темы»,
предложенный
А.С.Поповым, т.к. наименование А.М.Пешковского «вступает в противоречие с
известным положением о том, что в системе языка слова соотносится именно с
понятиями, а не с представлениями» /3/. Характеристика «именительного
представления» (именительного темы), данная А.М.Пешковским, определила
основные вопросы исследования этого явления русского синтаксиса: 1) вопрос о
лингвистическом статусе именительного темы; 2) определение основных
структурных особенностей конструкций с именительным темы; 3) выявление
стилистических функций конструкций с именительным темы. В определении
лингвистического статуса именительного темы нет единства взглядов. Более
того, накопившаяся со времени 3-го издания «Русского синтаксиса в научном
освещении» литература по этому вопросу отличается диаметральной
противоположностью высказываемых положений и мнений о месте
именительного темы в системе синтаксических единиц русского языка. В
исследованиях последних десятилетий наблюдается две тенденции в решении
проблемы именительного темы. Первая ставит вопрос об отношении проблемы
именительного темы к структуре предложения. При этом именительный темы
либо «включается», «втягивается» в состав предложения, либо определяется как
особая разновидность номинативного предложения. Вторая – обращается к
коммуникативному аспекту синтаксиса и рассматривает именительный темы в
структуре высказывания. На уровне высказывания именительный темы
рассматривается как сегмент высказывания с функцией темы, или как
«относительно независимое высказывание, не воспроизводящее структурных
схем предложения». (Н.Ю.Шведова). В качестве исходной точки рассуждения
принимаем концепцию А.С.Попова и И.П.Распопова, рассматривающих
конструкцию с именительным темы как сегментированное высказывание с четко
разграниченным сегментом темы высказывания и основной базовой частью
высказывания. При этом следует отметить, что в связной речи в функции
высказывания выступают не только отдельные предложения, но и группы
предложений, образующие сложные синтаксические целые, синтаксические
единства, комплексы синтаксических целых, и, наконец, текст. Конструкция с
именительным темы как особым образом организованное высказывание имеет
следующие специфические черты:
1) Синтаксическую двучленность - подчеркнутое (интонационно, а на
письме с помощью знаков препинания) деление на сегмент темы высказывания и
«базовую часть» высказывания.
2) Информативную неравнозначность частей: сегмент темы, занимающей часто
синтаксически независимую позицию, характеризуется высокой степенью
смысловой зависимости от последующей части высказывания, в которой
сосредоточена вся основная информация о предмете высказывания. Способы
выражения сегмента темы могут варьироваться (от одиночного существительного
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008.
142
в именительном падеже до сложного непредикативного словосочетания во главе с
этой формой), но независимо от способа его выражения, сегмент темы не является
сообщением в полном смысле этого слова. Это не самостоятельное сообщение, а
лишь сигнал о последующей информации.
3) Если сегмент темы имеет достаточно строгую формально
грамматическую оформленность, то «базовая», комментирующая часть
высказывания может быть представлена на конструктивно синтаксическом уровне
различными единицами: от предложения до текста (в зависимости от того, на
основе какого типа высказывания создается конструкция с именительным темы).
Конструкции, в которых именительный темы - заголовок, а базовая часть - текст
(сегментированное структурно осложненное высказывание). Ср.: Итальянские
шарманщики (А.И.Куприн) Происхождение их чрезвычайно темно; большей
Достарыңызбен бөлісу: |