Келеді деме, қайдан мұң?

10

№27-28 (1285-1286) 

10 – 22 шілде 

2015 жыл

АНА ТІЛІ

(Н.Ә.Назарбаев. «Өмір өткелдері» сұхбат кітабы.

мысалдармен қамшы  рім болып, кітаптағы 

оқиғаға, әңгіме желісіне қатыстырылып 

отырады. Металлург мамандығын алған 

Д н е п р о д з е р ж и н с к і д е г і   ж ы л д а р   ү ш і н 

Н. .Назарбаев «Жастық жылдарымда 

жолыққан жандардың бәріне қарыздармын» 

деп есептейді. 

Таным мен түйсік, талап пен бақ қатар 

жүреді. Н. .Назарбаев  мірінің Теміртаудағы 

жылдары толысу мен тағылым кезеңі болды. 

Кітаптың «Теміртау – алтын бесік» атты 

үшінші б лімі де оқырман үшін біршама 

таныс. К птеген мақалалар, сұхбаттар, 

мәліметтер жарияланған. Бірақ кейбір мәлім-

беймәлім сәттерді Елбасының  з аузынан есту 

басқа әсер береді.  йткені Н. .Назарбаев 

1960 жылғы 3-шілдедегі Қарағанды метал-

лургия комбинатының салтанатты ашылуына 

қатысты. Бірінші рет Қазақстанда шойын 

құйылыпты. «Бұл – тарихи оқиға». Иә, сол 

тарихи оқиғаның сыртында қандай мәселелер 

бар. Мұны бүкпесіз айту үшін жүрек керек. 

Бір жыл ішінде Нұрсұлтан  бішұлы кіші 

к мекшіден аға к мекшіге, одан газшының 

к мекшісінен аға газшыға ауыстырылды. 

Тағы бір жыл  ткенде аға горновойшы бо-

лады. Мұнда да зауыттың ауыр жұмысы мен 

талабына шыдамаған жас мамандар болған. 

Кейбір жігіттерді зембілмен цехтан к теріп 

әкетіп жатады екен. «Бұлар мал бағу үшін 

ғана жаратылған ғой!». Бұл с здер Нұрсұлтан 

Назарбаев жүрегіне тікенше қадалды.  з 

с зі: «...Мен  зіме ант етіп едім: осы жерде 

лермін,  ртеніп те кетермін. Бірақ мен тура-

лы әлгіндей с з айтылмайды!». 

Теміртау мінезді ғана шыңдаған жоқ, 

к зқарасты да қалыптастырды. Нұрсұлтан 

Назарбаев партия қатарына  тті. Бірақ 

кітапта кейбір дәйексіз деректерге жауап 

бере кетеді. «...КПСС мүшелігіне кандидатқа 

қабылдандым. Кейбір кітаптарда менің 

бұл қадамымды мансап сатысы үшін жа-

салды деп те түсіндіреді». Президент осы 

мәселенің мәнін түсіндіреді. Бұл – шындық. 

йткені партия қатарына ең алдымен 

алдыңғы қатарлы жұмысшылар тартыла-

тын. Екіншіден, партия мүшелігіне сенім 

артылатын, жауапты жұмыстар, лауазымды 

жұмыстар тапсырылатын. Үшіншіден, олар 

қоғамның қозғаушы күші деп есептелетін. 

Сондықтан да Н. .Назарбаев коммунистік 

қоғам тәрбиелеген заманның ұрпағы. Бірақ ол 

жүйенің құндылықтарынан да жоғары ұлттық 

мүдде барын ерте сезінген ренесанстық 

тұлға екені де рас. Білім мен ғылымға, қоғам 

дамуының заңдылықтарына сүйене отырып, 

кейін ол егемен елдің нарықтық экономи-

касын құрды. Бұл басқа тарауларда кеңінен 

таратылып айтылатындықтан, сол дәуірге 

сараптама жасау барысында бұл кезеңге қайта 

оралатын боламыз.

«Махаббат, қызық мол жылдар» да осы 

Теміртаумен тығыз байланысты. Бүгінгі 

Қ а з а қ с т а н н ы ң   б і р і н ш і   х а н ы м ы   С а р а 

Алпысқызымен Нұрсұлтан Назарбаевтың 

кездесуі, келісуі, шаңырақ к теруі жеке бір 

деректі, болмаса к ркем әңгіменің желісі 

боларлық жайт. К ру мен танысудың арасы 

қаншалықты ыстық, қаншалықты қызық? 

Бүгінгі күннің биігінен сол жылдарға оралсақ, 

зіңе байланысты. Бұл жол сені не  сіреді, 

не  шіреді. Партияға бір жағы принципшіл 

т ұ л ғ а л а р ,   е к і н ш і   ж а ғ ы н а н   м ә с е л е н і 

жоғарыға жеткізбей «жабулы қазан жабулы» 

принципін ұстанатын адамдар қажет-тін. Ал 

Карметкомбинаттың партком секретары болу 

одан да жоғары. Партком секретары КПСС 

Орталық Комитетінің номенклатурасы. Ал 

шешілмеген мәселе к п. Не істеу керек? 

Н. .Назарбаев «Правда» газетінің тілшісі 

Полтаранинге қордаланған мәселенің бәрін 

тәптіштеп түсіндіреді. Мақала жарияланысы-

мен Теміртауға КПСС Орталық Комитетінің 

хатшысы В.И.Долгих келіп кетеді. Артынша 

комиссия келіп үлкен шешім қабылданды. 

Кейін В.И.Долгих: «...Қазақстан магниткасы 

Одақтағы озық кәсіпорынға айналып қана 

қойған жоқ, металлургия саласындағы үлгілі 

комбинат қатарына қосылды.

С з жоқ, Нұрсұлтан  бішұлының сол 

кездегі еңбегі ересен. Ол Қазақстан маг-

ниткасын аяғынан тік тұрғызды!» деп еске 

алады.

Н

есін жасырамыз, егер де Назарбаев 

сияқты батыл партком хатшысы 

б о л м а й ,   ж а л т а қ ,   ж а ғ ы м п а з 

біреу кезіккенде, қазақтың маңдайындағы 

жалғыз комбинат әлдеқашан жабылып қалар 

ма еді? 2011 жылы Владимир Иванович 

Долгих айтқан бұл пікір Н.Назарбаевтың 

Карметкомбинаттағы партком қызметінің 

қандай жауапты әрі қауіпті болғанын 

айғақтайды. Бұл жол, бұл тағдыр Нұрсұлтан 

Н а з а р б а е в т ы   А л м а т ы ғ а ,   Қ а з а қ с т а н 

К о м п а р т и я с ы   О р т а л ы қ   К о м и т е т і н і ң 

хатшысы қызметіне алып келді. 1980 жыл 

еді. Кремльде КПСС Орталық Комитетінің 

хатшысы М.А.Суслов «Міне, Сізді  сіріп 

ш ы ғ а р д ы қ ! »   д е й д і .   Б ұ л   қ а н ш а л ы қ т ы 

шындық? Журналист С.Абдрахманов та бұл 

сұрақтан аттап  те алмайды. « ділеттің ақ 

жолы» атты кітапта «Сіз мені басқа адамдар 

сіріп шығарды» дегендей ой айтыпсыз? 

Мұны қалай түсіндірер едіңіз?» дейді. 

Бұған жауап бәрімізді қызықтырады деп 

білемін. Н. .Назарбаев Теміртауда комбинат 

директоры болған Л.Тищенко, қалалық 

партия ұйымының басшысы Н.Г.Давыдов, 

Қарағанды облысының сол кездегі атқару 

комитетінің т рағасы С.Досмағамбетовтің 

атын атайды. Және «...Мұндай жоғары 

лауазымды қызметке жастай к терілуіме 

республика басшысы Д.А.Қонаевтың маған 

деген ықыласты қабағының да белгілі бір 

дәрежеде әсері бар деп ойлаймын» деп ағынан 

жарылады. Яғни Н. .Назарбаевты  сірген 

КПСС Орталық Комитетінің басшылары 

емес, халық, республикалық  ндіріс және 

саяси элита.

Константин Устинович Черненконың 

жағдайы да адам күлерлік сәттерге толы. 

«Черненко күтпеген жерден орнынан 

к терілді де, маған қарай жүрді. Бірақ кенет-

тен теңселіп құлап бара жатқандай болды. 

Жанындағы әлеуетті жігіт зорға дегенде 

сүйеп үлгерді.

...Мұндай кездесулерден кейін еріксіз ойға 

қаласың. Аса ірі мемлекеттің басында осын-

дай адам да отырады екен-ау». « ділеттің ақ 

жолында» жазылған бұл деректердің әңгімеге 

рыш 

рыш  алай шыны ты?!

К

ітаптың жекелеген тарауларын 

«Егемен Қазақстан» газетінен 

оқығанмын. Енді тұтастай кітап 

қолыма түскенде Елбасы мен журналистің 

жаңа пішін тауып, кітаптың құрылымдық, 

тарихи, деректілік жағынан ешкімнің қолына 

түсе бермейтін ұтымды жолын тапқанына 

қызыға қарадым.  йткені  мірде к рген,  зі 

бас болып жүзеге асырған,  мірбаянының 

жұрт біле бермейтін тұстары туралы, үлкен 

саясаттың жұрт к зінен таса қалатын 

жағдаяттары туралы Н. .Назарбаев сыр 

шертеді. Ал сол әңгімелер дәйектеме арқылы 

нақтыланып, тарихи сипат алып отырады. 

Бұл кітап авторына да, сұхбат алушыға да кең 

тыныс береді. 

Бұл мемуарлық кітап қана емес, ол 

Елбасының халқымен сыйласуы мен сырла-

суының, « ділеттің ақ жолы» сияқты ойтол-

ғау кітабының заңды, байытылған, жаңар-

тылған, кеңейтілген, толықтырылған нұсқасы 

сияқты әсер береді. Кітапқа кіріспе с зінде 

Н. .Назарбаев: «...1991 жылы, Тәуелсіздік 

жарияланғанға дейін Мәскеу дің «Молодая 

гвардия» баспасынан жарық к рген « ділеттің 

ақ жолы» деген кітабымда  мірбаянымның 

ткелдері жайында біршама әңгімелеген 

едім. Одан бері де ширек ғасырдай уақыт  тті. 

мір  згерді. Сана  згерді. Кейінірек шыққан 

«Ғасырлар тоғысында», «Қазақстан жолы» 

кітаптарымда негізінен экономикалық, сая-

саттану мәселелері қозғалды. Оларда  зім 

туралы әңгімелеп жатуды артық к рдім. 

Сауытбек ұсынған сұхбат жанры  з бетінше 

қозғаудың кілтін таба бермейтін жайларды 

айтуға жақсы мүмкіндік жасайды екен. Ал 

дұрысында, айтатын жай жеткілікті» деп 

жазады.

Бұл Елбасының, Мемлекет басшысының 

жан сыры, жан толғанысы. Ақын Қасым 

Аманжолов жырлағандай, « зге емес,  зі 

айтатын» бұрмасыз, бүркеусіз  мірбаяны. 

Кітаптың құрылымдық ерекшелігі Елба-

сын мазалайтын, алаңдататын, қуантатын 

мәселелерге назар аударуға, ұғынуға, 

с а р а п т а у ғ а   м ү м к і н д і к   б е р е д і .   А ш ы қ 

саясаттағы адамның қызметі,  мірі әркез 

жұртты қызықтырады. Сондықтан да Елба-

сымен, журналиспен бірге Н. .Назарбаев 

мірінің  зекті,  рнекті шақтарына саяхатқа 

шақырамын.

* * *

Ұшқан ұя ұлағаты. Бұл – Президенттің 

балалық, жас спірім, саясаттың алғашқы 

жылдарындағы ізденістері мен іркілістері 

туралы  мірбаян беттері. Бұл туралы белгілі 

мемлекет және қоғам қайраткері Мұхтар 

Құл-Мұхаммед екеуміздің «Халықтан жа-

сыратын ештеңе жоқ» деген сұхбатымыз, 

жазушы-журналист Бейбіт Сапаралының 

«Президенттің балалық шағы» атты кітабында 

біршама жайттар қамтылған еді. Содан бері 

он сегіз жыл  те шықты. Бірақ Президент 

жадынан ештеңе қалыс қалмайды. Нұрсұлтан 

бішұлының қай жылы, қай кезде, кіммен 

және қандай мәселелер ж нінде әңгіме 

болғанын сол күйінде бүгінгідей жеткізетін 

таңғаларлық есте сақтау таланты бар. Ол 

«Ұшқан ұя ұлағаты» б лімінде беймәлім 

қандай жайларды айтты? Міне, бұл сұрақтар 

мені де қызықтырып әкетті. 

...Ұлыбританияның танымал саясаткер-

қаламгері Джонатан Айткен «Шамалған» 

атауы қазақтың «шам», яғни «жарық» деген 

с зінен шыққан деп жазған. Міне, осыған 

Н. .Назарбаев т мендегіше түсініктеме 

жасайды. «Айткен оны қайдан білсін? 

С йлескен адамдарының біреуі солай деген. 

Естігені бойынша жаза салған. ...Бізде топо-

нимика әлі де онша дамымай келеді. ...Жеріңе 

қойылған ат еліңнің ұрпақтарға қалдырған 

хаты...»

Иә, осы жерде сәл-кем шегініс жасап 

алғым келеді. «Жастар» газетінің бас редак-

торы болып жүрген кезімде Н. .Назарбаев 

Наурызбай батырдың Жоңғардың Шамал-

ғанын да, Қаскелеңін де жекпе-жек ұрыста 

шаншып  лтіргенін айтып, бұл туралы «га-

зет неге үндемей отыр?» деген-ді. Кейін 

газетте бірнеше материал жарияланып, 

Қаскелең ауданы Қарасай батыр ауданы бо-

лып  згертілген еді. 

Н.Назарбаевтың  з халқының тарихын 

к птеген тарихшылардан к п біле тініне 

талай к з жеткізгенмін. «Мен Қазақстан 

мемлекетінің басшысы ретінде  з халқымның 

кемінде бес мыңжылдық тарихын білуге 

тиіспін» деген с зі  мір шындығымен 

үндесіп жатыр. «Тарих тол қынында» кітабы 

мен Ұлытаудағы сұхбаты осы деректерді 

айшықтай, айқын дай түседі.

Нұрсұлтан  бішұлының «Шұбарат» 

атты  леңі шығуының тарихы да тартымды 

оқылады. Бұған кейін Шәміл  білтай ән жа-

зып, оны Досымжан Таңатаров орындап жүр.

Кейде, әзіл с з шындыққа айналып 

кетеді. Нұрекең бір журналиске бала күнінде 

Үшқоңырдың биігінен алысқа қарайтынын, 

«Мүмкін, Теміртауды к рген болармын» деп 

әзілдейді. «Сол кезде астананы Алатаудан 

Сарыарқаға к шіруді ойлаған шығар» деп 

асыра мақтап жазса керек журналист әріптес. 

« р нәрсенің қисыны болуы керек» деп, 

Нұрағаң ж нсіз мадақтау қажет еместігін ай-

тады. Бұл, әрине, кісілік келбет қой.

ж ү й е м е н   б ә с е к е д е   ж е ң і л і с к е   ұ ш ы р а й 

бастағанын дер кезінде тани алмағаны деген 

дұрыстыққа келетін шығар». Бұл ойын келесі 

бір пікірінде нақтылай түседі «...Ол кісінің 

қалыптасқан жағдайды ж ндеуге ұмтылыстың 

бәрін  з беделіне нұқсан келтіру әрекеті 

деп қабылдағаны менің жанымды қатты 

жабырқататын».

Н .

. Н а з а р б а е в т ы ң   ж а н ы н   қ а т т ы 

«жабырқатқан» мәселелер Қазақ КСР Минис-

трлер Кеңесінің Т рағасы Н. .Назарбаевтың 

Қазақстан Компартиясының XVI съезінде 

жасаған баяндамасында тұр. Сол баяндаманың 

үзіндісі кітапқа енгізілген. 

Ілгері-кейінді оқиғалар ішінде қазақ 

халқы үшін 1986 жылдың Желтоқсаны ерек-

ше орын алады. Бұл қанды қырғын қазақ 

тарихында алтын әріптермен жазылған. 

Алтын деп отырғаным, біздің алтындай 

қыздарымыз бен ұлдарымыз КПСС Орталық 

Комитетінің шешіміне тұңғыш рет қарсы 

шықты. Ұлттық сана-сезім  сті. Ұлттық на-

мыс оянды. Жергілікті биліктің, халықтың 

пікірімен санаспай жоғарыдан кадрларды 

тоғыту саясаты енді жүрмейтіндей еді. Кеңес 

Одағы билеген 70 жыл ішінде Қазақстан 

Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші 

хатшылығына үш-ақ адам сайланған екен. 

Бұл қалыпты жағдай сияқты к рінетін. 

Бірақ Горбачевтің қайта құру саясаты кешегі 

тұншығып жатқан ұлттық намысты оятты. 

Қонаев тақтан кетіп, Қазақстанға бірінші бас-

шы болып аты-ж ні белгісіз Г.В.Колбиннің 

келуі және оның қанды қырғынға ұласуы 

халықтың кәріне ұшырады. Қазақ Жастары 

Орталық алаңда қан жоса болып, «Менің 

Қазақстаным» әнін айтып шеруде жүрді. 

Кімнің кім екені айқындалған күндер еді 

бұл. Осы Желтоқсан к терілісінің азасы мен 

наласы айқындалып болды ма? Бұл ұлттық 

патриоттарды ғана емес, бүкіл қазақ халқын 

әлі күнге толғандырады, әлі күнге ойландыра-

кезде О.Сүлейменовтің «Танк пен Танька» 

деген юморы айтылғаны есімде. Бірақ уақыт 

бәрін орнына қойды. Ол шешім – дұрыс 

шешім! Мен – куәгермін! Сол күндердегі халық 

сабырлылығын Н. .Назарбаев ашық жазады, 

рахмет айтады.

«...халқымыз, айналайын халқым сол бір 

қиын күндерде де даналығынан таймады, 

сабырлылығынан айнымады. Зарығып к рген 

тәуелсіздігінің алғашқы белесінде, тіпті ашқұрсақ 

жүруге де бейілді болды. Қазақстандықтар маған 

сенді. Сайлауға дейін де  йтемін де бүйтемін, 

үлде мен бүлдеге ораймын демегенімді, қайта 

қиындыққа қарсы қайрап салғанымды бағалады. 

Алда қиын күндер тұрғанын айтқанымды ескерді. 

Ақыры бұл елеулі проблеманы да елді ереуілдетуге 

жеткізбей еңсеріп шықтық». 

Міне, Президенттің жан сыры. Сол кезеңдегі 

Қазақстандағы жағдай алақанға салынғандай 

ашық к рсетілген. Біреулерді «мазалайтын», 

біреулердің «ұйқысын» алатын жағдаяттар осы. 

Президенттің халқынан жасырар сыры жоқ. 1991 

жылы 16-желтоқсанда ел Тәуелсіздігі жарияла-

нып, инаугурация  ткізілді. Сол ұлы оқиғаның 

ішінде болғанымыз үшін біз де бақыттымыз. Сах-

на жабыларда Тәуелсіздік Туы орнатылған тұғыр 

қозғалып, Ту жантая бастағанда Н. .Назарбаев 

оны жедел барып ұстап, орнына нығарлап 

бекітіп қойды. Біз соны к рдік. «Тәуелсіздік Туы 

берік қолда екен» деп біз де Салтанат сарайынан 

кеудеміз к теріліп шықты. Іштей «Ұзағынан 

сүйіндірсін» деп тіледік.

Халқы Президентіне, Президент халқына 

сенген осы тұста жұрт к зінен таса жұмыстар 

жүріп жатты. Қазақстан теңгесін шығару қолға 

алынды. Ұлттық валюта «теңге» болады деген 

с зге қарсы болып, «сом» қала берсін деген дау-

ыстар шығып жатты. Тіпті қазақта «теңге» деген 

с з жоқ деп даурыққандар да болды. 

...Президенттің Шығыс Қазақстан облы-

сына сапары басталған. Үлбі комбинатында 

шығарылып жатқан тиындарды к рдік. Онан 

соң баспас з мәслихаты  тті.  ңі қазақ, тілі орыс 

журналист осы жерде Н. .Назарбаевқа:

− Нұрсұлтан  бішұлы, қазақта теңге деген 

с з жоқ. Соны білуіңіз керек қой. Рубль деп т л 

валютамызды атаудан неге қашасыз? – деп сұрақ 

қойды. 

Нұрсұлтан  бішұлы әсте эмоцияға беріле 

бермейді. Сабырлы, салмақты с йлеп, әсем 

юмормен күрмеулі с здің түйткілін шешіп 

жібереді.

Журналист с зі жақпады, шымбайына батты, 

намысына тиді.

−  Сіздің қазақ фольклорынан хабарыңыз бар 

ма еді,  зі? «Айман-Шолпанды» оқып па едіңіз? 

Егер оқысаңыз, сонда мынандай жолдар бар 

емес пе? «Базарда теңге болсаң, пұл боларсың, 

К текемнің айтқаны рас болса, қолыма су 

құятын күң боларсың». Қазақта теңге с зі болма-

са, баяғы фольклорлық мұрамызда қайдан жүр?

Тыныштық. Біз ду қол шапалақтадық. Ка-

мерасын сүйреткен журналист топтан жарылып 

шыға берді. Ал ұшаққа мінгенде Н. .Назарбаев 

т мендегіні айтты.

− Ұлы Жібек жолы бойымен мыңдаған ке-

руен Шығыстан Батысқа, Батыстан Шығысқа 

қарай ағылып жатты. Сауда қазақ даласында бір 

сәт тоқтаған емес. С здер сіңіп, бірін-бірі бай-

ытып жатты. Ал теңге – кірме с з. Бірақ қазақ 

Сұхбат барысында Нұрсұлтан  бішұлы 

әкесі  біш пен анасы  лжанның  нерге 

ж а қ ы н   е к е н і н ,   з   б о й ы н д а ғ ы   н е р г е 

құмарлық, әсіресе анасынан жұққанын 

ерекше ықыласпен әңгімелейді. Тортай 

Сәдуақасов кезінде «Назарбай би және туған 

лке тарихы» атты кітап шығарып, сонда 

Назарбай бидің де ақындықтан құралақан 

болмағанының дәлелі ретінде Алпысбай 

т реге айтқан базынасын жариялайды. 

ңгіме барысынан Н. .Назарбаевтың 

ата-анасын қалай сыйлайтынын, жақсы 

к ретінін сезінесің.

«Ауылдағы той атаулы менің анам бар-

май басталмайтын, бәрі « лжан келсін» деп 

күтетін.  кем  біштің де суырыпсалмалығы 

барын тұстастары айтып отыратын». 

Ал  лжан ананың тегіне келсек, ол 

кісі – ұлы Т ле бидің, Ноғайбай, Кебекбай 

деген би-шешендердің тікелей ұрпағы. 

Мұны Нұрсұлтан  бішұлы ертеректе берген 

сұхбатында айтқан-ды. 

рине, оқырманды Н. .Назарбаевтың 

Жамбыл бабаны к рген сәттегі к ңіл күйі 

бейжай қалдырмайтынына сенімдімін. 4-5 

жастағы бала Нұрсұлтан зеректігімен, есте 

сақтау қабілетімен ерекшеленеді. Сондықтан 

да Алғадайдың қайтыс болғанына к ңіл 

айта келген Жұмабай Шаяхметовті, Сәбит 

Мұқановты к ргенін еске алады. Және 

бір қызық дерек келтіреді. Ол − Сәбит 

Мұқановтың «Колхозды ауыл осындай» деген 

леңінің соңғы шумағы  біш Назарбаевтың 

үйінде жазылуы. Зерек Нұрсұлтан жадында 

бұл тақпақ болып қалып қойыпты.

Түнгі дауыл тым алысқа кетеді,

Жаңғырықтырып, тауды дірілдетеді. 

Жайлауында жаздай думан қайнаған, 

Қандай ғажап малшылардың мекені!

Н ұ р с ұ л т а н  

б і ш ұ л ы   з   б а б а с ы 

Назарбайдың би болғанын бала кезінен 

білген. Бірақ аумалы-т кпелі замандар 

келіп, біреулер «пролетарлық» тегінен 

қашып, ақсүйектер ұрпағымыз деп жатқанда, 

сол баяғы колхозшы-шаруа әулетінен 

шыққанында қала бергені несі? С йтсек, 

қазақта ақсүйектер әулеті атадан балаға 

мирас болып қалмайды екен. Сондықтан да 

Нұрсұлтан Назарбаев үшін мәселенің басы 

ашық. 

«... ркім  з бақытын  зі жасауы ке-

рек.  ркім  з несібесін  зі теруі керек. 

Кімнің нешінші ұрпағы болғанымда да 

мына жайдың басы ашық. Менің әкем 

біш – қарапайым  мір сүрген, ғұмыр 

бойы жұмыс істеген адам... Отбасын  зінің 

ақ-адал еңбегімен асыраған». Міне, бұл 

Н. .Назарбаев үшін үлгі,  мір сүру кодексі.

Есею жылдары атақты Магниткада бас-

талды. Елбасы  мірінің бұл құрыштай мінез 

қалыптастырған жылдары есею ғана емес, 

азаматтық к зқарасын қалыптастырды. 

Біз Н. .Назарбаев  мірінің осы тұсын 

тереңірек білетін де сияқтымыз. Бірақ кітап 

оқып отырғанда бұрын к п біле бермейтін 

деректерге толы екеніне к з жеткізесіз. 

Шынында, «ғасырлық құрылыс» атанған 

Магнитка түтіні бұрқырап жатқан шойын-

ды к ргендей болатынбыз. Сол кезде жас 

Нұрсұлтан Назарбаев не к рді дейсіздер ғой. 

«Теміртауға барып түскенде мен кеңестік 

идеологияның жоқты бардай, барды нар-

дай етіп к рсететін сипатымен алғаш рет 

бетпе-бет келдім десе де болады. Баспас з 

бетінде дүрілдетіп, дүңкілдетіп жатқан алып 

зауыттың орнында құрылыстың жұрнағы 

ғана бар екен...»

Міне, бетбұрыс кезең. Тар кезең. Жап-

жас, сұп-сұлу, күміс медальді мектеп бітіруші 

үшін армандар шытынаған сәт туды. Кері 

бұрылып, «Алматы қайдасың?» деп тартып 

отыруға болады. Кез келген оқу орнының 

есігі айқара ашық екені күмән тудырмас. 

Бірақ сындарлы сағатта Н. .Назарбаев 

аттың басын кері бұрмады. Атасы жаудан 

қайтпаған, Қарасай, Наурызбай, Сұраншы 

м е н   С а у р ы қ   б а т ы р л а р д ы ң   р у х ы   о н ы 

қиындыққа қасқая тұруға шақыр ғандай. 

Ол металлург мамандығын алатын жастар 

легіне қосылып, Украинаға – Днепродзер-

жинск қаласына аттанды. Ал мұнда нағыз 

ндіріс екен. «Балқыған шойын арық тағы 

суша ағады... Міне, осындай тозақта бүкіл 

міріңді  ткізуге тура келетінін ойлаудың 

зі де бізді сораптап шығарып жібере алма-

ды». Кейбіреулер қиындыққа шыдамай кері 

қайтуға бел байлапты. Бірақ Н.Назарбаевты 

намыс жібермеді.  зге халық үйренген 

мамандықты қазақ неге үйренбейді? Топ-

шыл, к пшіл жігіт спортпен, балуандықпен 

айналысып, алғашқы жеңіске жеткенде 

қарсыласы «Жарайсың, Қазақстан!» депті.

Қазақстан намысы қазақтың намысы 

екенін жас Нұрсұлтан осылай түйсініп 

еді. Осы ұлттық намыс оны талай сыннан 

сүріндірмей  ткізді, талай  мір тайталасында 

жеңімпаз етті. Есіме мына сәт оралып отыр.

Бірде Н. .Назарбаев Теміртауға бар-

ды. Нұрекең айтқан «тозақ» сияқты от 

шашқан, арықтан суша аққан шойынды, 

80-90 градус ыстықтағы цехты к ргенде қара 

терге түскеніміз есімде. Сонда Нұрсұлтан 

бішұлы: «Міне, осындай от-тажалға шыдау 

үшін тұз қосылған су ішетінбіз» деген-ді.

Ш о й ы н   б а л қ ы т у ш ы   ғ а н а   е м е с , 

Н. .Назарбаев еркін күрестен спорт шебері 

де атанды. Лев Рудольфович Ежевский 

жаттықтырған еді. Кейін, 1996 жылы 

Л.Р.Ежевскийді Нұрағаң Қазақстанға 

шақырып, елін, Шымбұлақты к рсетеді 

және «Қазақстан Республикасының еңбек 

сіңірген жаттықтырушысы» деген атақ 

берілуіне себепкер болады.

Н. .Назарбаев әркез с зге ұста. К п ой-

ланбай с збен орып түсіреді. Мұндайда атам 

қазақ «С з тапқанға қолқа жоқ» деп жатады.

− Лев Ежевский Қазақстанда ешкімді 

жаттықтырған жоқ қой?

− Неге? Президентті жаттықтырғаны, 

мемлекеттің басшысын шынықтырып 

бергені елге еткен еңбегі емес пе?..

Жақсылық ешқашан ұмытылмайды. 

Ұмытатын да кез болар. Бірақ Н. .Назарбаев 

ешқашан жақсылықты ұмытпайды. «Сол 

мектептің тағылымы әлі күнге маған күш 

қосып келеді». Н. .Назарбаев ұстаздарымен, 

кластастарымен, теміртаулық достарымен 

байланыс жасап, кездесіп тұратыны сол 

ұлттық қасиетінде жатыр. «Ұлық болсаң, 

кішік бол» деген осы!

Құрыш құйып бірге  мір мектебінен 

ткен достары М.Нәрікбаев, Т.Сүлейменов, 

С.Ибрагимов сияқты азаматтар Қазақстанда 

ірі саяси-қоғамдық жұмыс атқарды. Оларды 

достастырған қазақы мінез, ұлттық на-

мыс, кеңпейілді ата салты. Осыған дәлел 

болатын деректер дәйектемелердегі қысқа 

не к рер едік?  рине, Н. .Назарбаев болашақ 

жары Сара Алпысқызын би кешінде к ріп 

танысады. Ал Сара Алпысқызы би алаңына 

кімді іздеп келді?  лбетте, Нұрсұлтан 

бішұлын ол хорға қатысқан кезінде к рген. 

Нұрағаңның тамаша қасиеті осы сұрақтар 

кезінде де айқын к рінеді. «...Сараны түсіну 

де қиын емес. Болашақ күйеуімді алдымен 

зім барып к ріп едім деуге ыңғайсызданған 

да шығар, кім біледі?  йелдерді ұғу да оңай 

емес қой  зі».

Хош делік. Жас Нұрсұлтан партиялық 

«темір» тәртіптің ызғарын сезді. Теміртау 

қалалық комсомол комитетінің бірінші 

хатшысы қызметінен бас тартқаны үшін 

есеп карточкасына жазылған с гіс алды. 

Нұрсұлтан  бішұлы үшін партиялық жаза 

қоғамдық-саяси жұмыстың есігін тарс 

жапқандай еді. Сол кездегі Теміртаудың 

бірінші хатшысы Л.Катковтың жұмыс 

стилі оған түрпідей тиіп еді. Кейін  зі 

президенттікке дейінгі қызметінде адам 

тағдырын шешуде Катковтың стилін 

қ а й т а л а м а у ғ а   т ы р ы с а т ы н .   А д а м д ы 

келісімінсіз, зорлап жұмысқа қоюға бол-

майды. Бірақ Н. .Назарбаев кейін қалалық 

партия комитетінде  ндіріс б лімін де 

басқарады. Николай Григорьевич Давыдов 

Л.Катковты ауыстырып, Теміртау қалалық 

комитетінің бірінші хатшысы болған кез еді. 

Бұл мүлдем б лек жұмыс стилі-тін.

Н .

. Н а з а р б а е в   ү ш і н   К о м с о м о л 

болашақ қызметтерінің баспалдағы болды. 

Комсомолдағы жарқын күндердің бірнеше 

парасын, Ю.Гагаринмен суретке түсу та-

рихын, Дүниежүзі жастар фестиваліндегі 

шетелдік журналистің сұрағына тосқауыл 

жауап бергенін «Егеменде» «Бірінші» де-

ген мақалада егжей-тегжейлі жазып едім. 

Сондықтан да бұл сәттерді айналып  тіп, 

оқырманды партиялық жұмыстағы жағдаяттар 

туралы естелік беттеріне шақырғым келеді. 

Сонымен, Н. .Назарбаев Теміртау қалалық 

партия комитетінің екінші хатшысы бо-

лып сайланады. Мұндай  су бұрын-соңды 

болмаған шығар. Сол кездің тілімен айтсақ, 

жоғары номенклатуралық қызмет. Бәрі 

сыналап кіргізілуі Нұр ағаң ның пікіріне мысал 

ретінде алынып, қабысып отырады.

Республика жұртшылығын, қаламгер лерді 

Д.А.Қонаев пен Н. .Назарбаев арасындағы 

қызметтік, адами қарым-қатынастар әрі 

қызықтырып, әрі алаң дататы нын жұртшылық 

пікірінен аңдайтын едік. «Қазақтың екі 

марғасқа ұлдарының арасындағы қарым-

қатынас қалай  рбіді? Олар қалай бірге жұмыс 

істеді? Түсінісе алды ма? Екеуінің арасына 

сызат неге түсті?» деген сауалдар, қаңқу-

саңқу с здер әлі де ара-тұра естіліп қалады. 

Н.Назарбаевтың « мір  ткелдерінде» бұл 

сұраққа жауап бар ма екен? – деп шұқшия 

оқығанымды да жасыра алмаспын. Жоқ, 

Нұрсұлтан  бішұлы бұл сұрақтардан да айна-

лып  тпепті. 

«...Жалпы, бұл тақырып – Қонаевпен 

қарым-қатынас күрделі тақырып. Бір 

жағынан, біз жасы үлкенді сыйлаған, олардың 

алдынан қия  тпеуге тырысатын халықтың ба-

ласымыз, оның үстіне Дінмұхамед Ахметұлы 

– бүкіл елге сыйлы тұлға. Димекеңнің 

халық үшін еткен еңбегі ж нінде Қонаевтың 

туғанына жүз жыл толуына арналған іс-

шаралар кезінде айтқанымды  зің білесің».

Иә, Д.А.Қонаевтың 100 жылдығына 

а р н а л ғ а н   с а л т а н а т т ы   ж и ы н д а   « Қ а з а қ 

елінің тағылымды тарихында заман жүгін 

арқалаған талай толағай тұлғалар болды. Аса 

к рнекті мемлекет және қоғам қайраткері 

Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев – сондай 

біртуар болмыс иесі» деген с здері жады-

мызда жаңғырып тұр.  ңгіме барысында 

Н. .Назарбаев ағынан жарылып, Д.А.Қонаев 

туралы былай дейді: «Дінмұхамед Ахметұлы... 

орталықтандырылған жүйенің қыспағында 

тұрып та ел үшін к птеген іргелі шаруалар 

атқара алды. Мұны ол кісінің Брежневпен 

к ңілі жақындығымен ғана түсіндіре салатын-

дар мәселенің бетінен қалқитындар».

Сонда мұның сыры неде? Н.Назарбаевтың 

ойы т мендегідей: «Мәскеуде жыл сайын 

бірінен кейін бірі ауысқан басшылардың 

тұсында жаңа уақыт талабына бейімделе ал-

май қиналған кездерінен және социалистік 

даму жолын таңдаған жүйенің  зге қоғамдық 

ды. Міне, осы мәселелер Н.Назарбаевтың « мір 

ткелдерінде» қаншалықты к рініс тапқан. Шы-

рылдап шындық жетті ме екен?! Сондықтан да 

Н.Назарбаев кітабының «Сын сағаты соққанда» 

тарауын ерекше мән беріп, шұқшия қарап, 

с йлемдердің астын сүзгілеп оқығанымды жа-

сыра алмаймын. 

...Соңғы ширек ғасыр – Қазақстан ғасыры 

болды десем жаңылыспаспын, сірә! Бәрінен де 

Тәуелсіздік қымбат! Бірақ «Егемендіктің елең-

алаңы» да баршылық. Н. .Назарбаев кітабының 

алтыншы тарауы осылай деп аталады. Саяси 

әдебиетте, қоғамдық ортада егемен ел атанған 

Қазақ стан саясатын қалай құру керек? деген 

Н. .Назарбаев саясатына ерекше мән беріліп 

жүр. «Алдымен – экономика, сонан кейін сая-

сат» деген тұжырым орныққалы да біршама бол-

ды.  уелде түсінбеушілік те орын алды. Елбасы 

ұсынған Кеден Одағы, Еуразиялық одақ дегенді 

бұра тартып, Н.Назарбаев бұрынғы СССР-ды 

аңсайды дегенді айтушылар да, жазушылар да 

табылды. Бұл  ліара шақ еді. Егемендікті алу 

бар да оны ұстап тұру бар. Тұралаған экономи-

ка, құлдыраған ауылы бар елдің еңсесін қалай 

к теру керек? «Балық берме, балық аулайтын 

қармақ бер» деген нақыл с здің айтылғаны да 

осы тұс.

А

л осы кездегі Қазақстан экономика-

сы қандай жағдайда еді? Қазақстан 

н і м і н і ң   9 7   п а й ы з ы   о р т а л ы қ қ а 

ыңғайластырылған екен. Сондықтан да билікті 

б лу саясаты қолға алынды. Жоғарғы Кеңесті 

кәсіби Парламентке ауыстыру қажет болды. 

С з арасында айта кетейік, 13-ші шақырылған 

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 

депутаты едім. 1995 жыл. Күні бойы айтыс-тар-

тыс. Министрлер сағаттап депутат кабинетінің 

алдында отыратын. Бір жылға жетер-жетпес 

уақытта, ұмытпасам, бір ғана заң қабылданды. 

Бар мәселені Н. .Назарбаев Жоғарғы Кеңеске 

келіп  зі шешіп отырды. Ал бұл жедел басқару 

жүйесіне кедергі болды, реформаларға кедергі 

келтірді. 

Жоғарғы Кеңес таратылғаннан кейін Пре-

зидент қол қойған заңдық күші бар 190-нан 

астам заң қабылданды. Бұл Қазақстанды 

экономикалық тығырықтан алып шықты. Сол 

Уәлихан ҚАЛИЖАНОВ, 

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры, 

филология ғылымының докторы, Ұлттық ғылым академиясының мүше-корреспонденті, 

Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері

жүктеу/скачать 31,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: