Келеді деме, қайдан мұң?

18

№27-28 (1285-1286) 

10 – 22 шілде 

2015 жыл

АНА ТІЛІ

Бақыт МЕРЕКЕНОВА

«КҮЛШЕЛІ БАЛА – 

СҮЙКІМДІ»

(Әңгіме)

Т

оқтарбайдың жүрегі жұмсақ 

б о л а т ы н ,   м і р і н д е   д а у -

ыс к теріп, қатты жекіріп, 

ешкімге ұрса алмайтын. Үлкенге де, 

кішіге де елпілдеп, қолындағы барын 

беріп, шамасы жеткенше жұрттың 

бәріне к мектесуге тырысатын. Ал әйелі 

Күлзипа керісінше тым пысық, епті әрі 

еңбексүйгіш. Кейде Тоқтарбай ауыл-

дан келіп, қонатын жер таппай жүрген 

қазақтарды топырлатып, тегін қонақасы 

беріп, сый-сияпатын қоса жасап, 

жомарттығын к рсетіп шығарып салса, 

кейде жора-жолдастарын шұбыртып ала 

келетін.  йтеуір, Күлзипа ылғи ақк ңіл 

күйеуіне кейіп жүретін.

–   С е н і ң   а қ к ң і л д і л і г і ң   б і з д і ң 

түбімізге жететін болды, балалардың 

үсті-басын қарасаңшы, киімдері тозып 

кетті. Сенің айлығың шайлығыңа жетпей 

жүрген жүрісің мынау. Ана Анардың Ба-

зарбайы сияқты кәсіпкер болып, жұртқа 

киім-кешек сатып, ақша тапсаңшы, – 

деп кейіген.  йелі Күлзипаның ақылы 

әсер етті ме, бір айдан соң еңбекақысын, 

жазғы демалысының әжептеуір ақшасын 

алып, аяқ астынан ақыл кіргендей тосын 

әңгіме айтты.

–  й, Күлзипа, біз  мір бойы  стіп 

кедейліктің қамытын арқалап жүре 

бермей, мен мына тиіп тұрған Қытайға 

барып, жастардың соңғы үлгісі – әдемі 

киім-кешек әкелейін, оны ауылға апа-

рып қымбатырақ сатып, екеуміз бала-

шағамызбен қосылып, шаш етектен 

байысақ қайтеді, – деген.

М ы н а   ж а ң а л ы қ т ы   е с т і п   ә й е л і 

Күлзипаның к зі шырадай жанды, 

тіпті күйеуінің адам болып, ел қатарлы 

мал табатынына қатты сеніп,  зінің 

күйеуінен жасырып, балаларға оқу 

басталарда мектепке жаңа аяқкиім 

әперейін деп, шұлыққа тығып жүрген 

ақшасына дейін шығарды. С йтіп, 

Тоқтарбай Қытай асып жол жүріп, бір 

аптадан соң  артынып-тартынып, киім-

кешекті лық толтырып алып келгенде 

Күлзипа да, балалары да қатты қуанды. 

Балалары с мкедегі к здің жауын 

алатын асыл киімдерді алып киінгісі 

келіп еді, Күлзипа балаларды с мкеге 

жолатпады.

– Балалар, әкелерің алғашқы тауа-

рын сатып, тауар айналымын жасасын, 

келесі жолы киінеміз, – деді. Сонымен 

бар киім-кешекті үш-т рт с мкеге са-

лып, туған ауылы Ақсеңгірге жол шекті. 

Бала-шағасымен қосылып, Күлзипа 

күйеуін ауылға шығарып  салып тұрып, 

біраз ақыл-кеңес айтты. 

–   Т о қ ы ш ,   с е н і ң   « б и з н е с м е н » 

екеніңді біліп, ұры-қары үйір бо-

лып жүрмесін, тауарыңды сатқан соң 

ақшаңды ішкі қалтаңа тығып жүр, 

байқа, алданып қалма, сатып алған 

бағаңа бір баға қосып сат, сонда ғана 

табыс табасың. Ешкімге қарызға берме, 

кейін ақшасын ала алмай құр босқа сан-

далып қаламыз.

Сонымен Тоқтарбайдың Сүмбе ауы-

лына кеткеніне екі аптадан асты. Кешігіп 

жатыр. Бәсе, т рт с мкені лық толты-

рып әкетіп еді. Айтбай нағашысының 

ауылында к п б гелгеніне қарағанда 

қанжығасы майланып қайтатын болды. 

– Келесі жолы шетелге тауарға 

барғанда мен қоса барайыншы,- деп, 

үлкені Сағила қыңқылдай бастады. 

Содан он бес күн дегенде с мкесіндегі 

бір қойдың етін к теріп, Тоқтарбай 

ауылдан қайтты.  кесін к ре салып, ең 

алдымен кішкентайы Құралай құстай 

ұшып, Па-па!-лап, мойнына асылды. 

Содан кейін үлкені Сағила, ортаншы 

ұлы Ермек келіп, еркелей құшақтады.

– Аман-есен келдің бе, жарқыным-

ау, ауылда к п жаттың, тауарыңды түгел 

ткізіп келіпсің ғой, е, бәсе! Аңшының 

кешіккенінен к п олжа тапқанын біле 

бер демекші, шай-пұлыңды айырып, 

тауарыңды сәтімен  ткізген боларсың.

– Күлзипаш, тоқташы, шай ішіп, де-

малып, жаңалықтарды асықпай айтам, 

– деген күйеуі құсжастықты құшақтап 

жатып, шайды сораптап ішті.

–   Н а ғ а ш ы м   А й т б а й   е ң   с е м і з 

қойын сойып берді, саған үнді шайын, 

б а л а л а р ғ а   қ ы м ы з   қ ұ й ы п   б е р г е н , 

с мкеден алдың ба?

–   Н а ғ а ш ы ң   б ы л т ы р   б а л а -

шағамызбен барғанда тышқақ лақ сой-

ып бермеп еді, ақылы кірген бе?

– Е, жаны қалмай күтті, барған 

күні моншасын жағып, кенже ұлы Ер-

кеш арқамды ысып берді. Мен бұрын 

байқамаппын, менің нағашыларым 

қонақ күтудің бабын біледі екен, 

моншадан терлеп-тепшіп келген-

де балдай қаймақ қатып, үнді шай-

ын беріп, кешкілік бағлан қозының 

етін асып, екі апта қонақтан-қонаққа 

шақырып, әбден рахаттанып демалдым, 

келгенімде де, кетерімде де қойын сой-

ып, қолын қусырып қарсы алғанына, 

бала-шағасымен поезға келіп, шығарып 

салғанына қатты риза болдым, – деді 

жантайып жатып.

– Тоқыш, баяғы «Шық бермес 

Шығайбай» нағашыңды жаңа к ргендей 

қатты риза болып келіпсің, олардың 

пейілі түсіп, жақсылап қонақ күткеніне 

таңғалып отырмын, биыл қалай қой 

сойғанына аң-таңмын. Енді тауарыңды 

қалай  ткіздің, қанша ақша шығардың, 

сол жаңалығыңды айт, күз келіп қалды, 

қыркүйекте балаларға жаңа оқу жы-

лына жаңа киім әперетін ақшамды 

саған беріп, сені қашан келер екен деп 

зейнетақысына жармасып жетіскен 

екенсің, – деп естілер-естілмес күбір-

л е г е н   К ү л з и п а ш   а з ғ а н а   а қ ш а н ы 

алып, ертеңіне базарға жол тартты. 

Сонымен, азын-аулақ ақшаға арзан-

дау аяқкиім, киімдер сатып алып, 

балаларды жаңалап киіндірген бол-

ды. Арзанқол киіндіріп, балаларды 

мектепке баруға әрең-әрең даярлап, 

қолында қалған болымсыз қаражатқа 

етсіз қара к же, нан, шаймен әупірімдеп 

күндерін к ре бастаған. С йтіп жүріп, 

күнделікті күйбің тіршілікпен бір жыл 

те шыққанын байқамай қалыпты, 

күн жылынып, жер арқасы кеңіп, жа-

дырап жаз келген. Балалардың оқуы 

аяқталып, жазғы демалыс басталысымен 

Тоқтарбай бұрынғысынша желпініп, 

ауылға қонаққа баратындарын айтып, 

қуаныштан к здері шырақтай жанды.

– Айтбай нағашым «Келесі жазда 

бала-шағаңды алып, қонаққа келіңдер» 

деген, нағашымның ауылына барамыз, 

бізді асыға күтіп отырған шығар, – деп 

болмаған соң, Күлзипа мен Тоқтарбай 

тайлы-тұяғы қалмай бала-шағасымен 

ж о л ғ а   ж и н а л ғ а н .   Н а ғ а ш ы с ы н ы ң 

үйіне жеткенше асығып, жолаушы 

а в т о б у с ы   ж а й   ж ү р г е н д е й   к р і н і п 

тағатсызданған, қуанышы қойнына 

сыймаған Тоқтарбайдың алып-ұшқан 

к ңілі нағашысының үйіне жеткенде су 

сепкендей басылды. 

бүгінгі Жалпақтал орта мектебінің 

а у д а н   е ң б е к ш і л е р і н і ң   б і л і м і   м е н 

мәдениетін к теруге қосқан үлесі ора-

сан. Мектеп түлектерінің бір қатары 

мемлекет, қоғам, білім, ғылым,  ндіріс, 

әлеуметтік саланың қайраткерлері, 

ұйымдастырушылары атанып, олардың 

қатарында 15 Жоғарғы Кеңестің депу-

таты, 10 Социалистік Еңбек Ері, үшеуі 

Парламент Сенатының депутаттары, 

50-ге жуық ғылым докторы мен канди-

даттары ( 15 ғылым докторы, 35 ғылым 

кандидаттары), 5 академик атанды. 

1952 жылы құрылған халық те-

атры (к ркемдік жетекшісі болған 

Қазақ ССР-ның мәдениет қайраткері  

Мұхамеджан Ғұмаров, бас суретшісі 

халықаралық дәрежеде, әлемге таны-

мал Сәкен Ғұмаров), халықаралық, 

республикалық байқаулардың лау-

р е а т т а р ы ,   о н д а   н е р   м е к т е б і м е н 

ткен бірсыпыра  нерпаздар Орал, 

Ш ы м к е н т ,   А т ы р а у   т е а т р ы н д а , 

ал Данагүл Темірсұлтанова Мұхтар 

уезов атындағы Қазақ академиялық 

театрының белгілі актрисасы, « зіл 

әлемі» театрының басшысы Тұрсынбек 

Қабатов республика  нерінің тарихында 

орындары бар  нер қайраткерлері. 

Жалпақтал тоғыз жолдың торабына 

айналып сауда, экономика, мәдениет 

орталығы болып қалыптасқанын тарихи 

деректер айғақтайды. Атап айтқанда, 

1869 жылы Халық мектебі ашылды, 1864 

жылы шіркеу тұрғызылды, 1872 жылы 

мешіт, медресе қызмет істеді, 1904 

жылы күйдірген кірпіштен алғашқы 

үй тұрғызылды, кейіннен Фурманов 

орта мектебінің ғимаратына айналды, 

1910 жыл 2-мамырда алғашқы машина 

селоның к шесінде жүрді.

Тарихи шолудан байқағанымыздай, 

сол кездің  зінде Жалпақталдың 

әлеуметтік-экономикалық дамуына 

кейбір инфрақұрылымдардың негіз 

қалағанына к з жеткізу қиын емес. 

87 жыл тарихы (аудан орталығы бо-

лып бекіткеннен бері) Жалпақтал село-

сында ауданаралық ет комбинатының, 

автобаза, ауыл шаруашылығы техни-

касын ж ндеу орталығы, жол ж ндеу 

және газ шаруашылығы, тубдиспансер, 

екі бірдей орта мектеп (Ғ.Молдашев 

және К.Мендалиев атындағы), музыка 

және спорт мектебі, облыс к леміндегі 

ең биік 210 метрлік телемұнара, т.б. 

ндірістік және әлеуметтік нысандар 

халыққа қызмет етуде.   

Бір  кініштісі, жүз мыңдаған гек-

тар жері, 500 мыңға жуық қой, 5000-ге 

жуық ірі қара бас, 11 мыңнан астам 

жылқы, 3 мыңнан астам түйе малы 

бар, әр жылдары мыңдаған центнер 

ауыл шаруашылығы  німдерін берген, 

ңдеген, ауданаралық бірнеше  ндірістік 

және инфрақұрылымдық нысандары 

бар Жалпақталдың әп-сәтте аудандық 

мәртебесінен айырылғаны. Ойланатын 

жайт. Бұл, әрине, болашақ тың ісі. 

Ілгеріде атап к рсеткен тарихи-

әлеуметтік маңыздылығы бар оқиға-

ларды, автор хронологиялық тәртіппен, 

мұрағат деректерімен дәлелді к рсете 

білген, бірқатарын суреттермен к ркем-

деген. 

Жайсан Ақбай салыстырмалы не-

гізде Жалпақтал  ңірінің кешегісі мен 

бүгінгісін, тіпті болашағына да зор үміт 

артып, нақтылы дерек мысалдармен 

нанымды ғылыми негізде сипаттайды. 

Е ң б е к   қ ұ р ы л ы м д ы қ   т ұ р ғ ы д а н 

Жалпақтал  ңірінің табиғаты, адамда-

ры, экономикасы, мәдениеті,  негелі 

істері туралы энциклопедиялық тұрғыда 

сипаттаған.  ңірдің тарихи тұрғыдан 

әлеуметтік-экономикалық, мәдени 

дамуына үлес қосқан еңбек және соғыс 

ардагерлеріне үлкен құрметпен қарап, 

олар туралы сыр шертеді. 

Ж.Ақбайдың «Жалпақтал» туралы 

еңбегін гуманитарлық ілім саласына 

қосылған жаңаша туынды, тек тарихи 

тұрғыдан ғана емес елтану, ғылыми-

танымдық сипаты бар, жастарға оқу-

әдістемелік қосымша құрал ретінде 

де, іс-тәжірибелік мәнділігі бар құнды 

еңбек деп бағалауға болады. 

«Қара зен – Сары зен арасы – екі 

судың саласы, қазақтың болған пана-

сы» деп  ткендер жырлағандай,  ңір 

болашақта да бай – қуатты болып, оны 

қоныстанған халықтың құтты, берекелі 

мекені болып жайнай берсін. 

Меңдеш ИСҚАЛИЕВ,

Абылай хан атындағы 

Қазақ Халықаралық қатынастар және 

әлем тілдер университетінің профессоры, 

экономика ғылымының докторы,

 Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері 

екі к зім т рт болып, сені күтіп отыр-

мын, балаларға киім-кешек, кітап, 

дәптер, қаламсаптарын да алғанымыз 

жоқ, бар үмітіміз – сенің саудаңда, 

алдымен апарған тауарыңнан қанша 

ақша шығардың, соны айтшы, – деді 

Күлзипа.

– Қайдағы ақша, жолыма қалған 

ақшам әзер жетті. Нағашыма Қытайға 

барып, тауар әкелдім дегенім сол еді, 

бала-шағасымен ауызғы үйге қойып 

қойған с мкемді ашып, жап-жаңа 

киімдерімді киіп, бетімнен сүйіп, 

лып жіберді, – деп күмілжіді Тоқтарбай.

– Қап, жылпос нағашың ашықауыз 

сені тағы да алдап соққан екен ғой, 

бала-шағаңның аузынан жырып берген 

қаражатты сый-сияпат жасап, сыйлы 

қонақ болып, мәз-мейрам болып кел-

ген екенсің. Сондағы сойып бергені – 

тышқақ қозы ғана, тіпті семіз қойын да 

қимапты, ол ақша жүз қой сатып алуға 

жететін еді, қап, әттеген-ай! – деген 

Күлзипа қатты  кінді.

– Болар іс болды, мен білетін «Шық 

бермес Шығайбайдай» сараң, Айт-

бай нағашың ақшамызды қайтарып 

бермейді. Енді біреуден қарыз сұрасаң 

да мына балаларға ең құрымаса жаңа 

аяқкиім, оқулық, дәптер, қаламсап 

әперіп, мектепке даярлау керек. Амал 

жоқ, былтырғы ескі киімдерін киіп 

баруға тура келеді, ұстаздары оқушы 

балаларыңызға жаңа үлгідегі киім 

алыңдар деп еді, оған шамамыз келмеді 

деп, жағдайымызды түсіндірерміз. Сенің 

мұндай шүлендігіңді білгенде  зіміз-ақ 

шырттай киінетін едік, қап, әттең-ай! 

– деп к зіне жас толды. – Тоқтарбай, 

балалардың жазғы демалысы бітуіне бір-

ақ жұма қалды, кімнен қарыз сұраймыз, 

сен анау бастық жолдасың Еңсегеннен 

қарызға ақша сұрап алсаңшы, – деді 

жаны қысылып.

–  й, ол бір сараң, «қусаң құмалақ 

түспейтін» қудың бірі,  ткенде бес жүз 

Ж а л п а қ т а л   –   қ о с   з е н   ( Қ а р а 

және Сары  зендері) алқабы тарихи 

оқиғаларға толы. Оны басқалар түгілі, 

бүгінгі ұрпақтың ата-аналары да туып-

скен жерінің тарихын біле бермеуі 

әбден мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда, 

Жайсан Ақбайдың «Жалпақтал» атты 

еңбегі тек тарихи тұрғыдан ғана емес, 

танымдық тұрғыдан да орны ерекше. 

Мәселен, Жайық қазақтарының 

к т е р і л і с і н і ң   б а с ш ы с ы   Е м е л ь я н  

Пугачевты тұтқындау үшін 1774 жылы 

Ресей империясының патшайымы ІІ 

Екатерина белгілі әскери қолбасшы 

Александр Суворовты жұмсағаны 

б е л г і л і .   А л   ж е ң і л і с к е   ұ ш ы р а ғ а н 

Е.Пугачев бір топ жасақтарымен 

Қара зен маңын – «Құлақ» тоғайына 

келіп тығылады. Ал «Құлақ» деген 

жер біздің ата-тегіміздің орналасқан, 

тіршілік еткен жері, кейіннен «Есқали 

құлағы» аталып халық аузында сақ-

талған. 

1891 жылы Сламихинге  (Жал пақ-

талдың сол кездегі аты) Александров 

– Гай (Алғай) станциясы арқылы орыс 

патшасының мирас қоры – Цесаре-

вич Николай Романов келеді. Оның 

мақсаты әскерге жылқы дайындау-

шы Овичинниковтер жылқыларын 

к ріп, бағасын беру болатын. С йтіп, 

жалпақталдық қазақ жылқыларына 

жақсы баға беріп, сыйлық тапсырады. 

Кейіннен бұл  ңірде №51 және №28 

жылқы зауыттары ұйымдастырылып, 

осы салада жалпақталдықтар Одақ 

шеңберінде үздік жетістікерге жеткені, 

о ғ а н   С о в е т   О д а ғ ы н ы ң   м а р ш а л ы 

С.М.Буденныйдың келіп (1947, 1949, 

1951 жж.)  зі тікелей араласып ықпал 

еткені де тарихи шындық. Міне, осыдан 

да Жалпақтал  ңірі қазақ жылқысының 

байырғы отаны аталуы да тегін емес. 

Жалпақтал сонымен қатар әрі етті, 

салмақты сол жердің табиғатына бейім 

еділбай тұқымды қойдыңда отаны. 

Ресейдің «Казанский вестник» ба-

сылымында Жәңгір хан  «жақын арада 

Үлкен  зен (Қара  зен) бойында ханға 

арнап кірпіш үй салынады, с йтіп, ол 

Еуропа салтымен тұрмақ» деп жазды.  

Алайда патша Қара  зен бойына кардон 

тұрғызып, жоспарының іске аспағаны 

да тарихтан белгілі. Дегенмен, Жәңгір 

хан Қос  зен алқабындағы Еділбай со-

рына келіп ем алғаны туралы мәліметтер 

баршылық. Ұлы күйші Құрманғазының 

К ктерек (Сары  зен бойында) жерінде 

дүниеге келгені, оның сол  ңірде 

И.В.Совичевпен кездесуі де ойға ой 

салады. ХХ ғасырдың 60 жылдары 

кеңес жазушысы Шолоховтың «Но-

бель сыйлығының лауреаты» атағын 

алысымен Жайық  ңіріне, одан әрі 

Жалпақталға (Қос  зен алқабына) келіп, 

мен Донда «казакпын», Жайық  ңірінде 

«қазақпын» деп айтуы, біздің ұлтымызға 

Жалпақталдың табиғаты мен халқының 

дарқандығына берген шынайы бағасы 

деп қабылдаған дұрыс.

Жалпақталдың бір кезде Сламихин 

аталғанын ілгеріде айтып  ттік. Ал 

Сламихин педтехникумы 1925-1945 

жылдары бірнеше ондаған мамандар 

шығарды. Олардың ішінде кейіннен 

Асан Тайманов академик, физика-ма-

тематика ғылымының докторы, про-

фессор, Сарсен Ақмурзин – фило-

логия ғылымының кандидаты, Орал 

педагогикалық институтының про-

ректоры, Ғинаят Молдашев – Қазақ 

ССР-ның еңбек сіңірген мұғалімі, 

Батыс Қазақстан облыстық білім беру 

басқармасының бастығы, Жалпақтал 

орта мектебінің директоры, Ғұбайдолла 

Жанғалиев – ұзақ жылдар аудандық 

партия комитеті мен аудандық атқару 

комитетінде б лім меңгерушісі, совхоз 

партком хатшысы, Ленин колхозының 

басқармасы, Қадырғали Қайбалиев 

Жалпақтал  ңірінде ұзақ жылдар 

ұстаздық қызметтер атқарды т.с., ал 

1866 жылы Сламихинде ашылған 

Конфессиялық – діни мектеп ашы-

лып, оның шәкірттерінің бірі ақын, 

қоғам қайраткері Ғұмар Қарашты, т.б. 

зиялыларды жалпақталдықтар үлкен 

мақтанышпен еске алып отырады. 

1885 жылы алғашқы клиникалық 

фельдшерлік денсаулық мекемесі 

жұмыс істей бастағаны, ал 1925 жылдан 

Обаға қарсы күрес (Сламихин, кейіннен 

Жалпақтал) ауданаралық мекемесі 

ашылып, күні бүгінге дейін жұмыс 

істеп келеді. Кезінде бас дәрігер болған 

Ю.А.Гайский медицина ғылымының 

докторы атанып, безгек ауруына қарсы 

вакцина тапқан ғалым. 

1928 жылы ауданның ашылуымен 

тұспа-тұс келетін бұрынғы Фурманов, 

ПРОЗА

Тоқышым бала-шағамызбен қоса, Бәтіш 

екеумізге жұртта жоқ киім кигізді деп, 

қайта-қайта құшақтап, к ңілі босап, 

ткен-кеткенді айтып, әке-шешемнің 

жақсылығын айтып, к зіне жас алды.

«Сенің әкең  бдірахман мен шешең 

Хадиша қандай асыл адамдар еді, жас 

кезімде сол кісілердің қолында бір жыл 

бірге тұрып едім, мені  з баласын-

дай к ріп, туған балаларынан б ліп 

ешқандай алалаған жоқ. Мына әйелім 

Бәтимашты да Хадиша апам атастырып 

тауып беріп еді, Құдайға шүкір, үбірлі-

шүбірлі болып,  сіп- ркендеп жатыр-

мыз, бұл дүниеде сенің әке-шешеңдей 

асыл адамдар жоқ қой, – деп, арақ ішіп 

алып, к ңілі босап, еңкілдеп жылады. 

Қайтсін, жақсылықты білген адамдар да 

жақсы ғой. Несін айтасың, «Тоқтарбай 

ағам Қытайдан әкелді» деп, с мкемді 

ақтарып, бала-шағаның бәрі шырт киінді. 

Б кенбайдың он баласы, келіндері, құда-

жекжаттары бетімнен сүйіп, ет асып, 

үйлеріне қонаққа шақырып, мені т рге 

отырғызып, алыстан ат терлетіп келген 

қадірлі қонағымыз, туған бауырымыз» 

деп, аса құрметтеді.

– Бұл дүниеде Тоқыш ағамдай 

ақк ңіл, адал адам жоқ. Қытай асып, 

нешетүрлі к здің жауын алатын киім-

к е ш е к   ә к е л і п ,   б ү к і л   ә у л е т і м і з б е н 

жарқырап, елде жоқ жаңа киім кидік, 

тапқан таянғанын туыс-жекжаттар-

дан аямай, ауылда жабырқап жүрген 

кедей-кепшік, ағайындарына тегін киім 

үлестірген кімді к рдің!? Тек, құдайға 

қараған Тоқтарбай ағамды ғана к рдім, 

сіз «настоящий, святой адамсыз» – деп, 

қалада орысша оқитын ең кенжесі сту-

дент Кенжебекке дейін бетімнен сүйді. 

– Бәрін айт та, бірін айт, сенің 

бүкіл тауарыңды түп-түгелімен солар 

киіп алды ма, онда берген ақшалары 

қайда!? Тоқыш-ау, сен бар жиған-

тергенімізді алып,  зіме де, балаларға 

да бір к йлек-к ншек кигізбей, табыс 

тапсын деп, нағашыңның ауылына 

сатып, кәсіпкерлік жасап, пайда табуға 

кеттің, жолыңды тосып, сағынып-

сарғайып, екі к зіміз т рт болып біз 

отырмыз. Сондағы тапқан табысың 

қайда, айтсаңшы?!

– Не болды саған, ақша, ақша деп! 

Тоқыш ағам Қытайдан базарлық әкелді 

деп, киіп алса, ақшасын беріңдер деп 

қалай айтам? Ұят емес пе?!  рі қойын 

сойып, қолын қусырып, қонақ қылып 

асты-үстіме түсіп күтіп жатса, ақша 

сұрағаным ыңғайсыз емес пе?

– Ойбай, бетім-ай, мынау не дейді! 

Бүкіл бала-шағамызды асыраймыз 

деп, жылдар бойы маңдай терімізбен 

ж и н а ғ а н   б а р ы м ы з д а н   а й ы р ы л ы п , 

Қытайдан әкелген базарлығым деп тегін 

үлестіріп келгеннен саумысың?!

– Түбі бұл жақсылығыңды қайтарам, 

– деді ғой Айтбай нағашым. Міне, 

бағлан қозысын сойып, «келінге, 

балаларға апарып бер» деп с мкеме са-

теңге бермеген адам бес-он мың теңге 

беруші ме еді!?

– К рдің бе, жұрттың бәрі сен 

с и я қ т ы   а қ к ң і л ,   а қ к ң і л   е м е с - а у 

ақымақ емес, жиған-терген балалардың 

ырыс-несібесін айдаладағы бізге жаны 

ашымайтын нағашыңа жем болып, бір 

тышқақ қозысын сойып бергеніне мәз 

болып, ата сақалың сапсиып, келіп 

отырғаның мынау!

– Күлзипаш, қойшы енді, түбі бір 

қайтарар, жанымды жегідей жеп, айта 

бермеші, ағайын арасында түйе де ауы-

сады, бие де ауысады, мүмкін келесі 

жылы екі есе қылып қайтарып берер, 

қайдан білесің?

– Пішту, мен білетін Айтбай наға-

шыңнан ештеңе қайта қоймас, ондай 

қияли ертегіңді басқаға айт! Ойбай-ау, 

бәрін айт та бірін айт деген, шиеттей 

бала-шағаны асырай алмай отырып, 

жұртқа күлкі болып, жұрдай болып 

отырғанымызды неге ойламайсың?!

– Қайдан білейін, олардың с мке-

лерімді ашып, бүкіл сатып әкелген 

киімдерімді үстеріне киіп алатынын 

ойлаппын ба? 

– Ойламасаң, үш-т рт с мке лықа 

толған киім-кешектің бәрін орнына 

қойыңдар, тауарымды сатып,  тпей 

қалғанын сыйлап кетермін, әйтпесе, 

з қолымнан берген сый-сияпатыма 

р и з а   б о л ы ң д а р ,   қ а л а д а   з і м і з   д е 

жетісіп отырған жоқпыз, айлығымыз 

шайлығымызға жетпей жүр, – деп неге 

шыныңды айтпайсың?!

– Күлзипаш, қойсаңшы, бірдеңе 

ғып күн к рерміз. Аштан  ліп, к штен 

қалмаспыз, еңбекақымды ертерек 

беріңіздерші деп сұрап к рем, әйтпесе 

атамның зейнетақысын сұрап к рейін, 

атам меселімді қайтармайды, жағдайды 

түсінетін адам.

– Тапқан-таянғанымызды наға-

шыңа апарып беріп, кәрі атаңның зей-

нетақысына жармасқаныңа жол бол-

сын, жетіскен екенсің, – деп әйелі 

ызалана күңкілдеді.

– Мейлі, қайдан тапсаң одан тап, 

әйтеуір ақшасыз үйге қайтпа! – деп 

ширығып, нығарлай айтты.

Сонымен, Тоқтарбай ақша іздеп, 

бірден к ңілін қайтармайтын кәрі 

атасының үйіне тартты, атасы ауырып 

к ңіл-қошы болмай отыр екен, шалдың 

кейде қырсықтанып қалатын әдеті бар 

еді, сол есіне түсіп,  лердегі с зін айтып, 

шалдың к ңілін жібітіп, азын-аулақ 

зейнетақысын қалтасына салып алып, 

жерден жеті қоян тапқандай  кешке таман 

үйіне к ңілді оралды. Үйге тура тарттым, 

міне, балаларға қажет ақшаны таптым, – 

деп мал тауып келгендей кісімсіді. 

– Қатын-ей, шай ішейікші, күні 

б о й ы   н ә р   т а т қ а н   ж о қ п ы н .   А қ ш а 

қолыма тиісімен тамақ дайын дегеніне 

қарамастан үйге тура тарттым, – деп, 

маңғаздана әңгімеледі.

– Жетесіз, атасының азын-аулақ 

– Жеке  зің келсең бірсәрі, мына 

бала-шағаларыңмен қопарылып, ауылға 

біржола к шіп келгеннен саумысыңдар, 

жеңгең біраз болды аздап сырқаттанып 

жүр, қазіргідей уақытта қонақ күтетін 

жағдай жоқ, – деп түнеріп, құр шайын 

әзер берді.

–  ткен жылы Қытайдан базарлық 

әкелгенімде бала-шағаңды алып, жазда 

қонаққа келіңдер, қой сойып қарсы ала-

мын деп едің ғой, – деп ыңғайсыздана 

күмілжіді Тоқтарбай.

– Е-е, сен Қытайдан үйіп-т гіп 

базарлық әкелген соң к ңілденіп оты-

рып, айтсақ айта салған шығармыз. 

Қонақ күтетін денсаулығым жоқ, 

басымның сақинасы ұстап, ауырып 

жүрмін. Алдын ала қонаққа келейік 

пе деп, ж н сұрап, хабарласпай жетіп 

келгендеріңе таңғалып отырмын, – деп, 

Алтынкүл жеңгей сызданды.

– Тұр-ей, үйге қайтамыз, жердің 

үстімен келіп, астымен қайтатын 

болдық, сенің барыңды барымтаға са-

лып болған соң, қалтасы тесік енді сені 

қайтсін?! Тоқтарбай, неге малдасыңды 

құрып, асықпай қара шай ішіп отырсың, 

сенің бала-шағаңды ертіп, ауылға жет-

кенше алып-ұшып келгеніңді қайтеді 

бұлар! Сен керек емессің нағашыңа, 

тек, қолыңдағы дүниең-заттарың ғана 

керек, соны түсінетін уақыт жетті ғой. 

Былтыр балалардың аузынан жырып, 

жиған-терген ақшамызға Қытайдан 

сатып әкеліп, қымбатқа сатамын деп 

әкелген киім-кешектеріңді талап алып 

қарқ болды, биыл ол базарлығыңды 

ұмытты, енді сені қайтсін! Нағашың 

ж а қ с ы   қ а р с ы   а л у   ү ш і н ,   ш и е т т е й 

балалардың ырыс-несібесін тағы тарту 

етуің керек. «Күлшелі бала – сүйкімді» 

деген, сенің келгеніңе қуанған жоқ, 

қолыңдағы киім-кешектеріңе қуанды, 

мен соны қанша рет түсіндіріп айтсам, 

Айтбай нағашым ақк ңіл жан, – деп кір 

жуытпадың. Енді к зің жетті ме? – деп 

с мкесін қолына алып, т рт баласын 

ертіп, жолға беттеді. 

– Жарайды, кейін амандық болса 

к рісерміз, – деген нағашысы сырт 

айналды.

– «Ойпыр-май, Күлзипаштың айт-

қаны дәл келді, менің керегім жоқ, мен 

сатам деп әкелген базарлығым ғана ке-

рек екен ғой, Күлзипаш «күлшелі бала 

– сүйкімді» деп қалай тауып айтты» деп 

ойлаған Тоқтарбай ұнжырғасы түсіп, 

әйелі мен бала-шағасының соңынан 

ерді, арасында былтыр бала-шағасымен 

шырттай киінгенде қонақжайлық та-

нытып, асты-үстіне түскен нағашысы 

Айтбайдың биыл адам танымастай 

згеріп шыға келгеніне ызаланып, 

естілер-естілмес күбірледі.

– Қап, әттеген-ай! Күлзипаның 

айтқаны рас, айлакер нағашымның 

айтқан с зіне сеніп, мен ақк ңіл емес, 

мен нағыз ақымақ болыппын! Қап! 

ттең-ай!

СЕГІЗІНШІ ҚАЗЫНА

Жалпақтал

жүктеу/скачать 31,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: