Конференция материалдары
жүктеу/скачать 3,73 Mb. Pdf көрінісі
|
zhinak akhmet baitursynov konferentsiia1
| түрік-қыбчақ еліг он йыл олурмыс –
түркі-қыпшақ бес жүз жыл (таққа) отырды » деген тұжырымына сүйене отырып, «... Орхон ескерткіштері қыпшақ тайпасының тілінде жазылғандығына куә боламыз. ...ҮІІ-ХІҮ ғғ. аралығындағы «Түркі тілі» деп аталған жазба әдеби тілдің іргетасын қалаушы, ол тілді алып жүруші қыпшақ тайпасы болмақ » деген пікірі көңілге қонымды [3, 71-75]. 2004 жылғы Парасат жорналына «Ешкім таласа алмайды» тақырыбына арқау болып, тілші сыр- сұхбатына М.Жолдасбеков пен Қ.Сартқожаұлы өте байыпты да құнды ой- пікірлер қалдырған. Шындығын айтар болсақ, осы айтылған заңды қағидалық негізге дейін ешбір түркітанушы ғалым ашық түрде мәлімдей алмаған еді. Авторлар түркі мұраларына қатысты зерттеулерін, жазба мұрадағы түркілердің қағанаттығын, салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптарын, жерлеу рәсімдерін, киелі орынға күзетші тұрғызуын, наным-сенім ырымдарын, тәңірге сыйынуын, қонақ кәделерін қазақ халқында жоғалмай толық сақталғандығын және көне түркі жазба мұраларының тіліне қатысты зерттеушілердің жіберген кемшін тұстарын қарапайым тілмен түсінікті етіп баяндап берген. Әсіресе, М.Жолдасбековтың тілшіге берген мына жауабы өте маңызды және ата-бабаларымыздың әдеби мұрасына, қазақ халқының жазу тарихына қатысты айтылған теңдесі жоқ әділ бағасы деп ұққанымыз жөн. Ғалым былай дейді: «Қырғыздар бұл мұраға таласа алмайды. Өйткені мәтінде Көгмендегі жұрт (Саян жотасы) – қырғыздар делінеді. Түрік-қыпшақтар билік еткен тұста Көк түріктер оларды жаулап алып отырды. Анкара мен Стамбул түріктері мен азербайжандар таласа алмайды. Олар Хазар (каспий) теңізінің оңтүстік және солтүстік жағындағы отыз- оғыздар. Кейін Селжүк хандығы атанды. Одан соң батысқа қарай бет бұрды. Татар ағайындар таласа алмайды, олар – байырғы бұлғарлар алтайлықтар, олар моңғол үстіртінен батысқа қарай ұлы көш өткенде жолда қалған біздің қандастарымыз. Олардың ішінде төленгіт, қыпшақ, найман, көбек, қарақас деген шағын рулар бар. Оның барлығы бүгінгі қалың қазақ ішінде жүр. Ал өзбектер жасанды ұлт қой. Олар бізден оңтүстікке қарай шығындап шығып кеткен қарлұқ, қоңырат, найман, аздаған қыпшақтар мен тәжіктердің қан араласуынан пайда болған халық. Ұлттың атының өзі айтып тұр емес пе? Шыңғыс ханның Шағатай ұрпағынан өрбитін кейінгі ұлдарының атымен Өзбек аталып отыр. Ұйғырлардың Көк түрікке таласатын орны да, құқы да жоқ. Өйткені түрік тарихында бәрі де айқын тұр. Сонда кім қалды таласатын? Ешкім де таласа алмайды. Өмір-бақи жалпақ шешейлік жасап, анау өкпелейді, мынау бір нәрсе ойлап қалады деп жалтақтаумен келдік. Енді үркіп-қорықпастан шындықты айтып, несібемізге өзіміз қожалық етіп, ұрпағымыздың рухын көтеріп, ұлтжанды азамат етіп тәрбиелеуіміз керек» [4, 20]. Яғни, ерте замандағы Ұлы дала - Қазақстан жерін мекендеген ежелгі ғұн, сақ тайпалары ( б.з.б. Ү-ІҮғ. Есіктен табылған «Алтын адам» мен Моңғолиядан табылған алтын найза мен тұмардағы жазулар ) көне түркі руникамен жазған. Ендеше осы ата-бабаларымыздан қалған көне түркі төл жазуының тарихи мұрагері – 154 қазақ халқының негізін құраушы үйсін, қаңлы, арғын, қыпшақ , керей, найман, қоңырат, үңгіт (уақ) т.б. тайпалардың ең көне жазуы болып саналады. Көне түркі руника жазба ескерткіштерінің кең тараған жерлері – қазіргі Қытайда Шыңжаң, Монғолияда Орхон, Тоғул, Селенгі, Тола, Сібірде Енесей, Лена өзендері бойы, Оңтүстік Қазақстан далалары мен тау шатқалдары, Талас, Сырдария, Ертіс өңірі, Жетісу, Сыр бойы мен Қырғызстан және Алтай аймағы, Тува, Хакас, Тибет, Қарашай-Балқар, Дунай, Донецк бойы т.б. Бұл жазба нұсқалардың басым көпшілігі тасқа қашалған, біразы металл, күйдірген саз балшықтан жасалған заттарға, кейбіреулері ағаш немесе сүйектен істелген бұйымдарға жазылған. Соған қарап, кейбір зерттеушілер көпке дейін көне түркі руника жазуы тек қатты заттарға қашап, ойып жазуға бейімделген, қағазға жазуға келмеген, лайықталмаған деген пікірді ұстанып келді. Алайда, бұл пікірдің де жансақ екендігі анықталған. 1906-жылы А.Стейн экспедициясы Шығыс Түркістандағы бір үңгірден көлемі бірнеше беттік кітап тапқан. Бұл көне түркі руника жазуымен жазылған шағын кітапша «Ырық битиг» деп аталады. Демек, көне түркі руника жазуы қағазға да түсіруге тым қолайлы жазу болған. Ата- бабаларымыз өзінің төл жазуымен кітап та жазған, озық үлгідегі өзіндік мәдениеті бар мемлекет те құрған. Жалпы түркі-қазақ руника жазуы – көптеген ғасырлар бойғы процестерді басынан өткерген тарихи туынды дүние және өте ерте дәуірде қалыптасқан. Жазудың алғашқы сұлбалары табиғат болмыстарымен (күн, ай, өзен, ағаш, балық, жан-жануарлар т.б.) байланысты болып, олар ру-тайпа таңбаларына танылып, уақыт өте келе суретті жазудан біртіндеп әріптік жазуға ұласып жеткен. Алғашқы тас бедеріне қашалып салынған суретті жазудан былайғы ежелгі Сақ дәуірінен жеткен күміс тостағандағы жазудан бастап бүгінгі жазуымызға дейінгі 2500 жылдық жазу тарихымыз бен жазба мәдениетімізді, рухани қазынамыз бен ұлттық құндылықтарымызды келешек ұрпақ қастерлеп, мақтан етіп, мәңгі жадында сақтайтынына сеніп үміт артамыз. жүктеу/скачать 3,73 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|