Есімше тұлғаларың грамматикалық (синтаксистік) қызметіне қарай топтастырылуы

Ал шартты рай арқылы жасалған бағыныңқылардың көсемше мен есімше бағыныңқыларға қарағанда құрылысы жағынан өзгешелеу болады.

Морфологияда есімше мен көсемше тұлғаларының жіктелу деңгейінен анық байқалады. Дегенмен қазақ тілінің синтаксисіне арналған киінгі еңбектерді үш тәсіл арқылы сабақтас құрмалас жасаушы тәсілдерді көптеп кездестіруге болады. Қазіргі әдеби тілімізде өткен шақтық есімшенің жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясы бұрыңғыдан әлдеқайда күрделі. Жай сөйлемдерді бір-бірімен сабақтастыра құрмаластыру үшін өткен шақтық есімше алуан түрлі тұлғалық құбылыстарда қолданылады да, соған қарай оның мағынасы да түрленіп отырады.

Есімше формасының өткен шағында бағыныңқы компонент баяндауышы функциясында төмендегідей түрлі формада және мынадай мағыналық қатынастарда қолданысқа ие:

Есімше арқылы жасалған бағыныңқы сөйлемдер шартты рай арқылы жасалған сабақтастар сияқты өз бастауыш сөйлемдерімен қиыспай, предикативтіліктің талабынай сай, яғни жақ, шақ, модаль сөздерге толық жауап бермейді. Осы тұста есімшедегі бағыныңқы құрмаластың құрамындағы сөйлем бе, жоқ па? деген талас мәселелер бар. Бұл туралы ғалымдар пікірі екіге бөлінеді. Сөйлем емес дейтіндер Б.А.Серебрянниников, Н.А.Баскаков, С.Ширалиев еңбектерінде кездеседі. Бұл талапқа сай бағыныңқы сөйлем жасаудың қазақ тіліндегі 3 тәсілінің ішінде тек шартты рай жұрнақтары ғана жауап беретіндігін жоғарыда атап өттік. Қалған екеуі туралы А.Байтұрсынұлы «бітпеген шала сөйлемдер» деп атап өткен. «Басыңқы сөйлем болмаса толық мағына оның өзінен шықпайды. Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемнің шулауындағы ғана қосымша есебіндегі сөйлем. Мұндай сөйлемдер екінші сөйлемге сүйеніп қана сөйлем дәрежесіне кіреді» деп анықтама берген. [8, 303]

Құрмалас сөйлем жасауда салалас және сабақтас сөйлемдерді зерттеген ғалымдар түрліше қарастырғандары көп емес. Зерттеу жұмысатарын жүргізе келе арнайы еңбек жазған С.Аманжолов, Қ. Жұбанов, С.Жиенбаев, М.Балақаев, Т.Қордабаев, О.Төлегенов, Қ.Есенов, Р.Әмір, Т.Сайранбаев, Ұ.Салиева, С.Айтжанова, Б.Қапалбеков, К.Садирова, Б.Елікбаев сияқты ғалымдар зерттеулеріне көз жеткіздік, бұл ғалымдар кандидаттық докторлық диссертациялар мен оқу құралдарын жазып қалдырған.

Мәселен ғалымдардың зерттеулері мынадай сөзімізге түрткі болатын мәселелерді қамтыған. Т.Қордабаев есімшелер арқылы сабақтасқан сөйлемдердің 12 түрін көрсетсе, Қ.Есенов 3 түрін көрсетіп қалғандарын шылау не шылау мәндес сөздер арқылы жасалған тәсілге жатқызады. Бұдан біз құрмалас сөйлемге қатысты нормативтік грамматика тұрғысынан әлі қайшылық барын байқауымызға болады. Әсіресе қарастырып отырған есімшелердің құрмаласқан түрін ертеден екі түрлі пікірде екенін зерттеу барысында көз жеткіздік.

Б.Қапалбеков есімше арқылы мезгіл бағыныңқылы сөйлем жасаудың 5 түрін ашып көрсеткен[9, 87]. Бұл жолы 3 түрінен 5 түрі аздық етеді. Сондықтан Т.Қордабаевтың пікірімен қолдауға болады. Неге десеңіз сабақтасқан есімшелердің мағыналық түрінен біршама тәсіл қолдануға болады.

Есімшелерден сөйлем құрау кезінде тілімізде жатыс септіктегі жолы жиі қолданылады және ол көбіне мезгіл бағыныңқылы сөйлемдерді жасауға қатысады. Мысалы, Осы тоқал болып түскенде, Нұрым бұзау байлап, қозы бағумен жүрген бала еді (Б.Майлин). Шоқан басындағы қылаң атты қарауылшы тымағын қолына алып атай беріп шапқанда, ықшам киімді жалаңдаған бозбалалар қылаң ұрған сандықтарына міне сала дүрсілдете жөнелді (Ж. Аймауытов).

Қазақ тіл білімінің синтаксисіне арналған кейінгі еңбектердің бәрінде де жоғарыда айтылған үш тәсіл сабақтас құрмалас сөйлем жасаушы тәсілдер болып саналады екен. Ал грамматикалық мағыналары эжағынан бір-біріне ұқсас келе бермейтін бұл жұрнақтардың сабақтас құрмалас сөйлем жасаудағы қызметтері ұқсас келеді. Осы жұрнақтар арқылы құрмаласқан жай сөйлемдермен салаластарға жатпайды, құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдердің алғашқыларының баяндауыштары тиянақсыз тұлғада келеді де, соңғы сөйлемге бағына байланысады. Сөйтіп сабақтас сөйлемдер бағыныңқы сыңап басыңқы және басыңқы сыңардан тұрады,әдетте бағыныңқы сыңар басыңқыдағыдай ойды әртүрлі жақтан айқындап, дәлелдеп түсіндіру үшін қолданылып жай сөйлемдердегі тұрлаусыз мүшелердің сұрағына жауап беріп тұрады.

Біздің ойымызша, деривация кезіндегі сөйлемдердің негізгі қазық мағынасы өзгермейді, грамматикалық статусы өзгереді. Трансформация құбылысы кезінде бас мүшелердің семантикасы өзгеріп кететіндігі белгілі. Бұл екі құбылыс осы жерден ерекшеленеді. Сондықтан транформация сөйлемді кеңейтіп қана қоймай, сөйлемдегі бас мүшелердің семантикалық-синтаксистік дәрежесін сақтай отырып, деривациялық құбылыстың жүзеге асыру арқылы ретінде бір тәсіл деп алуға болады. Дегенмен мұндай құбылыстар сабақтас құрмалас сөйлем жасау үшін жиі байқалатын құбылыс болып есептелінеді.

Есімшенің сабақтас құрмалас сөйлем жасауы

Осылайша біз, есімшелердің жоғарыда келтірілген мысалдар арқылы екі ғалымның пікіріне сай етіп мысалдар келтіріп өттік. Қорыта келе кесте бойынша сөйлемдерді сабақтастырудағы қызметі жөнінде Т.Қордабаевтың пікірін қолдаймыз. Өйткені Қ.Есенов жеке бөліп көрсетуден шылау не шылау мәндес қосымшалардың сөйлемдік есімшелерінің тұлғалық байланысы болып келеді, Бұл туралы ғалым Н.Сауранбаев та пікірін білдіріп өткен. Ғалым шылаулар арқылы сабақтасқан есімше бағыныңқылардың қатарына қарайды деп мысал келтірген: Әдейі барған жұмысы көңілдегідей аяқталмаған соң, Ыбырай шаттанғандай болып келеді.

Есімді құрмалас сөйлемді қарастырған Б.Елікбаев есімшенің –ған тұлғасы арқылы сабақтасқан сөйлемдерді есімді құрмалас сөйлемдердің қатарына қарайды деп мәлімет келтіруімізге болады [10, 204].

Қорыта келгенде есімшені грамматикалық тұлғалық немесе синтаксистік қызметіне қарай ғалымдар әр түрлі пікірде. Осы тұрғыдан ойлайтын болсақ, есімше сан алуан қызмет атқарып, сөйлем мен сөйлемді байланыстырады. Келесі бөлімде есімшенің қызметі тұрғысынан сөз ететін боламыз.