Құл-Мұхаммед М., төраға

242

ТАРИХИ  ЖыРлАР

242

243

Қызыңды барып алармын,

Басқа олжаңды бер»,—деді,—

Нақты қылып алмасам,

Жарамайды екен далбасаң.

Тәуекел ханмен ұрысқанда,

Алдап едің ілгері.

Шығарып едің есіңнен,

Оқ тигізіп төсінен

Себеп боп менен өлген-ді.

Бергін де, көрсет, жата бер,

Сәскелік болсын жердегі.

Жамына түсіп ілгергі,

ұялып ханың терледі.

Несін мақтап айтайын,

Қысқа сөзбен тартайын.

Тауыспайды тергенмен,

Кем емес еді бергеннен,

Айрылмасқа ілгергі.

Бұйырар болса өзіне,

Мергенің де зерленді.

Сүлейменнің шамасы,

Екеуінің арасы

Жеті шақырым жерде еді.

«Зер шынас болсаң байқағын,

Қай жерін пайлап атайын.

«Жақынырақ кел» деді,— 

«Өз көзіңмен көр» деді,—

Көкірегінде сауыттың,

Теңгедей ашық жер»,— деді,—

Толғап-толғап садағын,

Шіреп, тартып жіберді.

Екпіні тұрған самалдай,

Зырлап оғы жөнелді.

Көкірегінен қақ жарып,

Сауыттарын дал-дал ғып,

Қаңғырып оғы жөнелді.

Бірнешеуді сұлатты,

Жерді қауып құлатты.

Қосынға тура кеп еді,

Жерге батып жарым кез

4570

4580

4590

4600

242

242

243

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Жантайып барып тірелді.

Үркітті тағы көп елді.

«Алла» деп, аттан құлады,

Жалғаннан ісі тынады.

Үш түрегеп, жығылып,

Ашуына тығылып,

Саламат қылсын иманды,

Жан тәсілім қылады.

Хандардан шынар құлады,

Не болар екен бұяғы...

Таң қалды екі қосын мергенге енді,

Тәсін қып көрмеген де, көрген де енді.

Мысалы, қардай борап, тұттай төгіп,

Мылтықтың дүркін-дүркін оғы келді.

Опырып оңынан он, солынан қырық,

Ажалы жайлап жатыр келгендерді.

Түтінін тұмандай қып шұбатып тұр,

Танауың рас терлеп, төнгенде енді.

Айдады оңын оңға, солын солға,

Боятты қызыл қанға қара жерді.

Қарғадай құстан қашқан, үркітіп тұр,

Әркімге әртүрлі бақ берген енді.

«Мал түгел, тәжі-тақтым әдия» деп,

Хан Тұрсын тарына ма бергенге енді.

«Оғыңды жалпылама қор қылмастан,

Әр жерді туралап ат көргендерді».

Арманда Есім хан да болып  жатыр,

Жақсығұл сол күндері ауру еді.

Баласы Сүлейменнің ер Сиқымбай,

«Атамды көрейін» деп, іздеп келді.

«Жарым күн бұрын келсем, көрер ем» деп,

Зарланып арманда боп, жылай берді.

Ер Сиқымбай

«Дүниеден өттің, ата-еке,

Ғазатпен қылыш жастанып,

Іс қылмадың жасқанып.

4610

4620

4630

244

ТАРИХИ  ЖыРлАР

244

245

Ақыл-есім жарым боп,

Жапа шектім жас қалып.

Ағы, көгің мен едім,

Бір күн бұрын келмедім,

Жастық қойып басыңа,

Қолымнан су бермедім.

Бір шешіліп сөйлесіп,

Өз көзіммен көрмедім.

«ұлым, қызым» дедің де,

Нелер күнді көрмедің.

«Әл бөпем» деп, өсіріп,

Қызығымды көрмедің.

«Орнында бар оңалар,

Артымда қал деп едің.

Есім хан айтты: «Балажан,

Жылай берме зарланып.

Мен сияқты сен болдың,

Атадан сен де соң қалып.

Біреуге ата болармыз,

Қатын алып, малданып.

Өлгенмен арты ілеспес,

Жайбағыстап жамдалып.

Атаға ұқсап туған ұл

Ісін тұтар арланып.

Өлгеннің даңқын асырар,

Дабысын жайып намдар қып.

Ішіңде болсын ендігі іс,

Сырыңды алар көп дұшпан.

Дабыр қылып сырды жаймалық

Мына жаумен ойналық...

Есім хан көп насихат сөзін берді,

«Бір Құдай аман қылсын өзіңді енді».

Тапсырған мал-мүліктің берді бәрін,

Аруақ сыйлап, Сүлеймен сөзін енді.

Шамада әр нәрсеге талабы бар,

Бұл бала осал емес көзі көрді.

—Бір мерген харап қып тұр халықты,

Парласам қайтер еді өзіңді енді.

4640

4650

4660

4670

244

244

245

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Ақжолтай боп, қадамың маған жақса,

Қылар ем бір уәзір өзіңді енді.

Сиқымбай айтты: «Тақсыр, жүйелі сөз,

Он тақсым палуандық өзі,—деді,—

Түнінде бір әдисә іс қылайын,

Келмейді күндіз ебі, көзім көрді».

«Жолың боп, есен барып, сау қайтқын» деп,

Барша жұрт қойдай шулап бата берді.

Күн батып, құтпан уақыты болғаннан соң,

Сиқымбай топтан шығып жүре берді...

Майдан тарқап кеш болды,

Қарауыл қойды кешке енді.

Аярлық киіп киімін,

Сиқымбай сөзін ескерді.

Мысықтай боп кеп өтті,

Секіріп барып, топ етті.

Құмырсқадай жорғалап,

Төрт аяқтап сырғанап,

Білдірместен қарасын,

Әскердің жарып арасын,

«Үлкен тудың қасы» деп,

«Хан Тұрсын орны осы» деп,

Шамалап мұны көздепті,

Діттеген жерге кеп жетті.

Әрқайсысын іздеумен

Біраз уақыт боп кетті.

Іздеп жүріп Танауды

Хан Тұрсынға кез болды.

Дәрі сүйкеп мұрнына,

Тонап алды тамамын,

Қымбат баға жарарын,

Тәжі, сауыт-сайман, әнжәмін.

Сақал-мұртын күзеп ап,

Қара жағып бетіне,

Тығып қойды көтіне.

Шұбар-шұбар ала қып,

Бояу жақты етіне.

Қағаз жазды басына:

4680

4690

4700

4710

246

ТАРИХИ  ЖыРлАР

246

247

«Келемін ертең қасыңа,

«Сүлеймен ұлы Сиқымбай,

Осындай қылып кетті» де.

Еншіңді беріп, даярлап,

Жетемін ертең аяңдап.

Енді қыраж жөндеп қой,

Болмаса, үлкен болар той.

Айтқанымды қылмасаң,

Өрексіп, егер шындасаң,

Әйелің, еркек белгісіз,

Өлімнен қиын, ұялмақ,

Кетемін ертең қаяңды ап».

Осындай қылып жасқады,

Түзетіп кетті патшаны.

Жиған-терген мүлігін,

Бір жыраға тықты да,

Қосынға жақын тастады.

Шығып барып далаға

Қайтып келді және де.

Адамы бөлек бастығы,

Танау мерген нұсқауы,

Мұны да тауып ұстады.

Дәрілеп, мұрнын көтерді,

Көп қосыннан өтеді.

Салбырап кетіп барады,

Шуы түскен қойдай боп,

Сүйретіліп бас жағы.

Кідірместен алып кеп,

«Тартуым,—деп,—Есім хан»,

Теуіп-теуіп басына,

лақтырып тастады.

Түн ішінде оянып,

Тамам адам қуанып,

Даярлап дарды, құрдырып,

Түн ішінде тындырып,

Халық көзіне көрсетіп,

Таң ертең дарға асқалы.

Жайластырып болды да,

Құрсандықпен ұйықтады.

4720

4730

4740

4750

246

246

247

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

лезде жазғы таң атты,

Памдаттың болды уағы.

Екі әскер, екі жақ, 

Жай-жайына тұрады,

Дабыл, сырнай даусымен

Керең болды құлағы.

Төтелеп құстар ұша алмай,

Іннен безіп хайуандар,

Қашыңқырап тұрады.

Сарыны алып әлемді,

Күннен-күнге күшейіп,

Қиын болды ұрыс сияғы.

Жел көтеріп тозаңды,

Екпінімен шаң тынады.

Хан Тұрсыннан азырақ

Айтайыншы хабарды:

Сәскеге жақын оянды,

Тұра салып ұялды.

Жауап қатпай пендеге,

Төмен қарап тұрады,

Қарамақ түгіл, бұғады.

Екі көзден бөлегін,

Тасалап жауып паналап,

Қарай алмай, сығалап,

Бет аузын шарып орап ап,

Жас ағып көзінен,

«Аурумын» деп шығарды.

Киімдерін кидіріп,

Бір уәзірін шығарды.

Не әмір айтса сыбырлап,

Ишарат, иман қылады.

Керең болды құлағы,

Бас жағынан хат тауып,

Жылай берді есі ауып.

Мәнісіне түсініп,

Өсік көңілі кішіріп:

Есіл ғана мергенім—

Асқар тауым, інім,—деп,—

Түбіне жетті жүгермек,

4760

4770

4780

4790

248

ТАРИХИ  ЖыРлАР

248

249

Иә өліп, бүгін қырыл» деп,—

Әлемет баста бүгін»,—деп,—

Құмырсқадай өрмелеп,

Қардай жауып төтеле,

Шықпай-ақ қой жекеге.

Құшақтасып өле бер,

Біреуге күшің жете ме?

Өзі азғантай қазақты

Қырып тастап, төтелеп,

Біріне оның боласың,

Жүзің бірін сабайсың.

Үркердей боп халқы тұр,

Көптіктен болса, боласың.

Оның халқы көшпелі,

Сен қыстақтың баласың.

Хайуан қатар даладан,

Не қылып кейін қаласың?

Бұрынғыдан жаман қып

Шулатайық баласын.

Қайтпай, қашпай ұрысып,

Тұқымдарын тауысып,

Өшірелік қарасын.

Өршісең, жауды аласың,

Өршеленсең, боласың.

Малы-жаны, жесірі

Бұрынғыдан бетер боп,

Үйме-үйге тарасын.

Көтере бермей табасың,

Хан Тұрсынның тұрысында

Жеті ата, жеті пұстыңа

Теп-тегіс бай боласың.

Егер мұны қылмасаң,

Құдды осындай боласың.

Күннен-күнге сұйылып,

Жасып кетіп барасың.

Біреуіңді жіберсем,

Жүректерің жоқ па еді,

Жау, санаса, көп пе еді?

Аяқтарың талтайып,

4800

4810

4820

4830

248

248

249

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Ауыздарың аңқайып,

Аралдағы томардай,

Қапқа тыққан сабандай,

Өліп-өліп қаласың.

Боққа ұйлыққан қарғадай,

Жел ұшырған тозаңдай

Ада болып барасың.

Әкем берген малымды ал,

Қазынада барымды ал!

Азсынсаң оны, тағы да ал,

Тағы түгіл тағымды ал!

Сүлейменнің баласын,

Көңілімде арман қалмасын,

Сонау тұрған көрдің бе?

Иә өлі емес, тірі емес,

Дардың болжа ағашын,

Танау мерген қарасын.

Жаңбырдай жауып барыңдар,

Ажыратып алыңдар,

Келтірместен шамасын.

Осындай деп сөйледі,

Майданның жеке өрнегі,

Үстін-үстін түйіліп,

Дауылдың даусы кернеді.

Ар жағына бір шауып

Ат тұяғы тас қауып,

«Сиқымбайлап» ұран сап,

Нағыра тартып жіберді.

Иман айтып әр қилы,

Үйінен үзіп күдерді.

Хайуандар безіп інінен,

Адасып бірі-бірінен,

Тау мен тастар күңіренді.

«Хан Тұрсын, Хан Тұрсын,

Хан Тұрсын, сені ант ұрсын!

Білді ме ешкім мәнісін,

Сүйегіне дарысын!

Тақсым-тақсым қылып ем,

Салған тамға қабыл боп,

4840

4850

4860

250

ТАРИХИ  ЖыРлАР

250

251

Үстіне жаққан дәрісін,

Ерлердің жібер асқанын.

Түрі бар Рүстем дастанның.

Қолы қатты қандысын,

Қоймай айда жандысын.

Шошынсаң ерлер, жекеден,

Тобыма кел төтеден».

Он екі алуан ойнады,

Жалғыз аяқ, жалғыз қол.

Үстінде қаз тұрады,

Кейде жатып қалады

Бұяғынан айналып,

Бұяғынан шығады.

Түсіп қалып жалп етіп,

Қарғып шыға қалады.

Айнымай кетіп барады,

Шақпақ бөркі басында,

Торы арғымақ басында,

Түтінге шауып көлденең,

Сондай-ақ туар пендеден.

Қуса, жетіп қашқанды,

Қуса, теңдік бермеген,

Кірапта болып көрмеген.

Әзіреті Жүсіптей,

Мысалы, рең, сияғы.

Кисек, киім жарасқан,

Жаңа ашылған қызыл гүл,

Тартқандай жарық қараңғы.

Барған сайын өрлейді,

«Қайратымды көр» дейді,

Сүлеймен ұлы Сиқымбай,

«Танысаң, міне, мен» дейді.

ыза болып хан Тұрсын,

Қамшы алып қолына,

Оңмен солға сермейді.

Біреу тұрды орнынан

ұлықсат алып жүргелі,

Қоқаннан келген тәжіктен.

Алтынменен малынған,

4870

4880

4890

4900

250

250

251

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Атпенен тоң торлады,

Көрмеген мұндай ілгері.

Қолдан соққан моладай,

Келген екен қарамы.

«Тұз-наныңды көп жеген,

Қасыңыздан дәндеген,

Жолдасың қалды жарамай,

Тәуекел деп баралы».

Бөктергісін тоқ қылып,

Тіллә қылыш өңгерді.

Түсінгілік болмай тұр,

Майданның жайын білмеді.

Бұ да жүрді ілгері,

Екеуі қарсы кез келді.

Жауаптасып, қатысты,

Түсінікті болмай тұр

Бір-біріне тілдері.

Аттарын сабап бауырға,

Бір-біріне тездеді.

Даяр ма еді кездері,

Шаншар жерін көздеді.

Қорқатын болса өлімнен,

Майданды неге іздеді.

Қолтыққа таяп найзасын,

Қолдарына алады.

Құстай ұшып барады,

Қарсы найза салады,

Қағып тастап Сиқымбай,

Қолындағы найзасын

«Дәл жүректің басы» деп,

«Жанды жерің осы» деп,

Толғап-толғап салады.

Жарым кез шығып арқадан,

Жантайып барып, шалғайдан,

Айландырып көтеріп,

Көкке қарап ырғытты,

Жерге түсті шамалы.

Ілінбестен олжаға,

Аты қашып барады.

4910

4920

4930

4940

252

ТАРИХИ  ЖыРлАР

252

253

Ендігі іс не болсын,

Мұнымен де болмады...

Сиқымбай ұран салды оң мен солға,

Жекеден тайлығыпты барша жан да.

«Қорықсаң, енді өзім барайын» деп,

Найза ұрып, қылыш шапты кез болғанға.

Мысалы, көктен жауып, жерден еніп,

Қозғалды толқындай боп Қатаған да.

«Жас бала жау бетінде жалғыз-ау» деп,

Тықыршып Есекең де жата алмады.

ұран да «Алаш» деген көкке шықты,

Қай бірін санай бердік атағанға?

Аллалап екі әскер араласты,

Қорқыныш керек екен, бас аманда.

Адамның қаны кетті судай тасып,

Нөсер боп шаң-топырақ тасаланды.

Бидайдың бауындай боп қалды өлік

Үйіліп төбе-төбе қыр мен сайда.

Жиембет, ер Алатау, ер Сиқымбай,

Айдап жүр оңын оңға, солын солға.

Ет қызып, дүбіріне шыдай алмай,

Хан Тұрсын бұ да шапты, Есім хан да.

Дүние қараңғылық шаңдарына,

Қарасаң, қарлы боран аңғарына.

Кезіккен кездескенді шауып жатыр,

Бытырап, әрқайсысы алды-алдына.

Айрылды ұл атадан, іні ағадан,

Атасы парық қылмай балаларына. 

Белгісіз кімнің бары, кімнің жоғы,

Есен ер есептелер, қалғанында.

Жол тауып, атылған доп жүре алмайды,

Тоғыстың қандар толып сайларына.

Не қырғын, неше ойран болып өткен,

Шымкенттің Бадам менен сайларында.

ұдайы үш күн, үш түн ұрыс болып,

Қол қойды төртінші күнге айналуға.

Есекең ыңғайланып түсті жолға,

Семсерін испаһанлы алды қолға.

4950

4960

4970

4980

252

252

253

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Жиырма, жиырма бес басын алып,

Нөсердей қан ағызып әр ұрғанда.

Шуылдап жүрген жері қойдай үрікті,

Жаратқан Құдай артық басқадан да.

Су тұлпар атқан оқтай зырқырайды,

Жануар рас қызып тасқағанда.

Аузына сақал-мұртын бұрап тістеп,

Хан Тұрсын ларза түсіп патшаға да.

Ат басып не ерлердің жүрегінен

Торы шолақ  толып жатыр ақсаған да.

Мысалы, сондай болып қалды өлік,

Пал қылып, бидай орып тастағанда.

Қараңғы жердің жүзі шаң мен тұман

ұқсайды күндізгі күн кеш болғанға

Әзірге, бұл ұрыстан көз жетпей тұр.

Тоғыстың сай-шұқыры бос қаларға.

Бытырап алды-артына кетті әркім, 

Білінбей ұдайы ұрсып күн менен түн.

Қадірі аманшылық, сау күнінде,

Бағасы бірақ бақыр өлігіңнің.

Тас күйіп, тау жаңғырып дауысына,

Адасып хайуандар таппады інін.

Қақ жарып қалың топты тасқа батып,

Жақсығұл атқан оғы батырыңның.

Сабынан қабатталған түйреп өтіп,

Шығып тұр ол шетіне саптарының.

Оғы бар пиаладай мылтығының,

Жарығы жасылдай боп атқанының.

Қоңыраттың Алатаудай оннан шаншып,

Домалап басы жерге жатқанының.

Он беске оза шауып өрлейді ерлер,

Бәрі қап ұят-аят, жасқанудың.

Сиқымбай жұлдыздай боп, қырғында жүр,

Тау менен бәрін кезіп шатқалының.

Семсерін екі жақтап, керіп шауып,

Дағы қап қара тасқа батқанының.

Жиембет жолбарыстай нағыра тартып,

Ойлайды «бір жетсем» деп, тудың түбін.

Сауытын топтан шығып сілкінгенде,

4990

5000

5010

5020

254

ТАРИХИ  ЖыРлАР

254

255

Бұршақтай оғы төгіліп көздерінің.

Қашырып қатағандар, қайтарып тұр,

Бәрі де барып-қайтып екпіндінің.

ұдайы алты күн-түн қырғын болды,

Болғанда, ұрық қалмас, бір апта, он күн.

Есім хан айтты: «Жануар,

Судан шыққан неме едің,

Су тұлпар деген сен едің.

Атқан оқпен жарысқан

Жұлдыздай сені дер едім.

Көлденең ұшқан құстардың,

Көлденең ұшқан үйректің

Қанатын басып жөнедің.

Ерге лайық ат туар,

Маған серік сен едің.

Жалықтың ба, жолдасым,

Шабандау сені көремін,

Осы бүгін керегің.

Хан Тұрсынға бір жеткіз,

Иә өлтіріп, иә өлейін.

Сеніменен бір қылыш,

Бір-ақ сақа керегің.

Мирас едім бабамнан,

Дабылға тіллә салғаннан.

Қызырдай боп дарып ең,

Үшеуіңді алғаннан.

Қалып едің басында

ықпалы жүрген әлемге.

Алты ықылымды сұраған,

Әмір Темір нәмінен

Жылаған бала жұбанған.

Бүктесем сиып уысқа,

Қандасам түсіп қатысқа,

Тағыммен тіллә тең едің.

Опаңды көрсет, жануар,

Сенімен менің мерейім.

Хан Тұрсынға барайын,

Қарсыласып қарайын».

5030

5040

5050

5060

254

254

255

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Осындай деп Есекең,

Ілгерілеп айдады.

Атқан оқтай самғады,

Шапқан жері ойылып,

Будақ-будақ шаң қалды.

Жер ошақ құрлы көрмеді,

Алдындағы аңғарды.

Оң мен солға айналды.

Керіп тартып қылышты,

Оңынан келсе, оң шапты,

Қырына келсе, қырық шауып,

Алдындағы аман қалмады.

Аждаһадай деміне

Келеді тартып әмбені,

Шеніне пенде бармады,

Ойнаса бұрын, шындады.

Осындай ерлер көп еді,

Баршаны ажал ұрлады,

Тұтқа болып тұрмады.

Бір жерлерге келгенде

Қирата шауып көп елді,

Қылышынан қан тамған.

Тұла бойы қызыл қан,

Алдынан үркіп мың мен сан.  

Оза шауып қиратқан,

Тәж киіп, жібек шырмалтқан.

Саптарын бұзып ұзақтан,

Сансызды қырып қазақтан.

Әнжамы сай өтімді,

Көне бура секілді,

Хан Тұрсынға кез келді.

О да мұны іздеген,

Арада қанша сөз болды:

—Келдің бе, жәке, кезіме,

Құмар едім өзіңе,

Жолыға кеттің көзіме.

Неше сапар алдандым,

Сенімсіз сеніп сөзіңе.

Себеп боп халықты жамсаттың.

5070

5080

5090

5100

256

ТАРИХИ  ЖыРлАР

256

257

Құдайыма мың шүкір,

Көрсетті ме көзіме!

Сонда да әуел сыйладым,

Армансыз болып қамданғын,

Кезек бердім өзіңе.

Хан Тұрсын айтты: «Қарағым,

Артық еді талабың.

Кірді ме сайтан ойыма,

Бұзықтар бұзып қойды ма?!

Өткен іс келмес орнына,

Құдайдан шығар әр жұмыс.

Пәтті байы—себеп ән,

Жазулы Құран бойында.

Күтініп, жина күшіңді,

Қол қойдым ауыр ойынға.

Осындай деп семсермен

Есім ханды үш шапты.

Қалқанын бөліп әуелгі,

Жаңалап бәрін ұстапты.

Екіншіде сауыттар

Шіріген бөздей қирапты,

Тілген жерін уатты.

Үшінші зақым ұрғанда,

Өтіп барып тоғыздан

Қабатын қырып киімнің,

Екі елі дарып етіне,

Ары бармай тоқтапты.

Есекең де қамданды,

Бітірген соң нәубетті.

Бұған да кезек үш келді,

Бір-біріне тұс болды.

Анжамдарын талқандап,

Сүйектерін кеспеді,

Сол сипат семсер өтпеді.

Қапаланып, сұс болды,

Өкініп бармақ тістеді.

Қылыштасып болмады,

Найзаласып қалады.

Түйреп өтіп сауыттан,

5110

5120

5130

5140

256

256

257

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Тәніне тоқтай қалады.

Әр істің бар себебі,

Уақытымен болады.

Ада қылды екеуі

Он бестен отыз найзаны.

Қылмаған соң бұлар кәр,

Аударыспақ ойнады,

ұстасып бір-бір қолынан.

Бір қолдар аттың жалынан,

Майысып аттар бауырлап,

Неше уақыт өтті сонымен.

Шалығып қанша, шаршады,

Жүректері айнып, қабынан.

Бірнеше уақ боп кетті,

Күрзінің келді нәубеті.

Бұрынғы анжам тасталды,

Күрзімен ойын басталды.

Хан Тұрсынның бар еді,

Бірнеше пұт салмағы,

Болаттан соққан шоқпары,

Өткерген қанша патшаны...

Түнеріп Есім қабағын,

Үзеңгіге тіреп аяғын,

Қабаттап қалқан ұстады.

Үш мәртебе айқайлап,

«Берік бол!» деп, тастады.

Жерге жетіп сәскелік,

Жаңғырықты жердің тастары.

Қалқандары дал-дал боп,

Шоқ болып жерге тасталды.

Тізе бүгіп су тұлпар,

Дүр сілкініп, жасқанды.

Ақылы айнып Есімнің,

Тізгіні аттың бос қалды...

«Кезегіңді сен де ал» деп,

ұсынып басын нұсқады.

Есім хан жиды қуатын,

Шіреніп қармап қолына

«Жәдігер менен болсын» деп,

17-0273

5150

5160

5170

258

ТАРИХИ  ЖыРлАР

258

259

Беріп еді Борай хан.

«Салмақты күрзі ауыр деп,

Зарпынан өлген көп ел» деп,

Бірнеше пұт салмағы.

Бір атқа өзін арттырып,

Ап жүрушы еді шідерлеп.

Толғап-толғап алады,

Айнала шауып майданда.

Айнадай жерге барады,

Гулеп барып бір салды.

Құлақтары шыңлады,

Күркіреген күндей боп.

Тау менен тас жаңғырып,

Бездірді іннен хайуанды.

Хан Тұрсынның есі ауып,

Шаңнан тұман орнады.

Белі үзіліп атының,

Қисая барып құлады.

Есін жиып бір уақта

Хан Тұрсын тұрды орнынан,

Жамбасын сүйеп қолымен.

Тағы бір атты жеткеріп,

Мінгізді біреу тобынан.

Туына қайта қыңырықтап

Қайтайын деді жолымен,

Қашудың ұят-арымен.

Сөйтіп ерлер тұрғанда,

Қалың оқ жауған жаңбырдан 

Бір оқ келіп тиеді

Есім ханның қолынан.

Саусақ жақтан жарып кеп,

Тоқтады тұйық тұғылдан.

Қосыннан шықты бөлініп,

Зақымет ауру мұңымен.

«Бар ма,—депті,—талапты ер,

Тіліп, ыстар оғымды?»

Әмбеге бір-бір көрінді,

Алуға болмай шамасы,

Шайқады басын әмбесі,

5180

5190

5200

5210

258

258

259

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Ешкімнің табы болмапты.

Тістеніп тұрып тістерін,

Қолына алды пышақты,

Қабағын шытса ұят-ты.

Жарып келіп тұғылдан

ысытып алып тастады,

Біразырақ қан ақты.

Ақ дәрісін жақты да,

Шүберекпен байлапты,

Елеместен зақымын.

Елеуреп тағы батырың,

Тартпасын тартып атының

Майданға қарап ат шапты.

Талқандап бұзып сап-сапты,

Аңғарады жау жақты.

«Келтірме,—деп,—жақынға»

Жүгіріп жаяу, атты да,

Қатағандар шулапты.

Аңғарлы салып құлақты,

Қарсы келсе жамғарып,

Жетер жерін ойланып,

лақтырып өлігін,

Алдын ашып атының,

Жиембеттей батырың.

Пәйтіне түсіп барудың,

Тіпті жақын шамалы,

Есік пен төрдей араны.

Алла болып ұраны,

Ту ұстаған Құраны,

Іспаһани қылышпен

Төбесінен бір шапты.

Бар күшімен нұсқапты,

Қақ жарып барып, тас қапты.

Екі жаққа керіліп,

Атымен теңдей бөлініп,

Қора  батыр құлапты,

Қара жерді қабады.

Қисайып туы барады,

Тасмас деген біреуі

5220

5230

5240

5250

260

ТАРИХИ  ЖыРлАР

260

261

Түсірмей ұстап алады.

Нәсілі тәжік ел еді,

Өзі қопал неме еді.

Бұрыла алмай артына,

Екпінімен тұлпардың

Ағып өтіп барады.

Оңай емес, өршіл жұрт,

Қатағандар қамады.

Қолынан түсіп бәрінің

Асығыста жарағы,

Тас кесекпен сыбады,

Кез келгенмен ұрады.

Қорыққандай от басып,

Айнала шауып құрлады.

Айналып кетті қырынға,

Туына қайта ұруға.

Әр тарапқа сүріліп,

Кезіккен жауға ұрынып,

Қашықтатты араны.

Басым көріп ерлерін,

Туынан өтіп желгенін,

Қораны екі бөлгенін

Болжаған соң ер Есім

Көңілі өсіп, айқайлап,

Айтқан мынау ұраны.

Хан шақыруы:

 

«Қымыз ішіп, сырбаз жеп,

Қанды қызыл, алашым!

Айран ішіп ағарған,

Қарыны кең, алашым!

Сүйегі тың, май жілік,

Миы толық, алашым!

Қатаған, сарт, тәжікті,

Аямай шаншы, алашым!

Кең далада, кең өскен,

ысырап қып көп ішкен,

Малға сайлы, алашым!

5260

5270

5280

5290

260

260

261

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Өзіндей қылып жылатқын

Қатағанның баласын!

Әбүйір берсе осыдан,

Үш алаштың баласы,

Ер басына ілесіп,

Қос-қос жетім аласың.

Шылауды қызыр ұстаса,

Әбүйір беріп, бақ қонса.

Бағың тайып басыңнан,

Досың кетіп қасыңнан

Туың құлап, Хан Тұрсын,

Алтын жығаң қисайса,

ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз,

Қалауынша қыларсың,

Қос-қос жесір аларсың.

ұлы жүздің ағасы,

Елтірі тонның жағасы,

Әлібек би қыласың,

Құдайберді баласы.

Қамыстан көп Жанысым,

Өрнекті жұрт табысың.

Жақсығұл қайда мергенім?

Көрнекті қайрат көргенім,

Жыға шанышқын ерлерім.

Сіргелі, Қаңлы, Жалайыр,

Қара ағаштай Дулатым,

Қарсы жауды шулатқын.

Ер Алатау—Қоңыратым,

Жау бетінде миятым.

Тоқсан бір баулы Қыпшағым,

Олжаға толсын құшағың.

Арғын, Найман, Қызайым,

Дүркін-дүркін айдағын,

Алшын, Жаппас, Адайым,

Жидебай, сені қалаймын.

Білінсін ерлер сыңайың,

Талқылы боп талайың.

Ер Жиембет, қайдасың,

Жыға шанышқын найзасын?!

5300

5310

5320

5330

262

ТАРИХИ  ЖыРлАР

262

263

Танып тұрсың сыңайын,

Бостау тартып келгенің.

Бәрекелді, ерлерім!

Иісі қазақ баласы,

Қос жесір, жетім аларсың,

Қалауыңша қыларсың.

Қайда кеттің көрінбей,

Сүлеймен ұлы Сиқымбай?

Жалықпай жауға шабатын,

Жаңа талап, ерінбей.

Мінген атың кер дөнен,

Түтінге шап көлденең.

Ел жоғары, жау төмен,

Бәрекелді, ерлерім!

Іс ағына айналса,

Қызыр дарып, бақ қонса,

Көрген түсің оңалса,

Хан Тұрсынның, иншалла,

Тәжі, тақтын аларсың,

Қазына, мүлкін таларсың».

Осындай деп сөйледі,

Қуаттанып досынан,

Ерлердің бәрі өрледі.

Ашылып барып, жауындай

Тудың түбі түнерді.

ынтымақ қылып, бірлесіп,

Тізе қосып екеуі,

Ер Алатау, Жиембет

Туға қарай жүргелі,

Ер Сиқымбай артынан

Бұларды қорып демеді.

Тұс-тұсына әзір боп,

Топтанып ерлер келеді.

Әзір беті қайтқандай,

Шегірткедей ел еді,

Тауларды өлік бөгеді.

Сел болып сайдан қан ағып,

Нөсердей боп келеді,

Хан Тұрсын халқы көп еді.

5340

5350

5360

5370

262

262

263

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Қоралаған қойдай қып,

Тұс-тұсына бөледі.

Қиратып, шаншып, аралап,

Ірілерін саралап,

«Өлдім, талдым» дегенде,

Туға жақын келеді.

Таймас деген батырың

Асылы тәжік елі еді,

Өзі қорқақ неме еді.

Елеңдеп екі құлағы,

Шу-шу жақын келгенге,

Зорғадан туды ұстап тұр.

Ерлерді байқап көргенге

Жылап, мұрны сорайып,

«Өлейін» деп қылжиып,

Осалдап байғұс келеді.

Пұшайман болып алғанға,

«Неге ұстадым» дер еді.

Жиембет батыр бір шауып,

Келеді де, бөледі.

Таймас батыр жер қауып,

Ажал жетіп өледі.

Туы құлап, хан Тұрсын,

«Не болсаң, халық, ол бол» деп,

Ташкентке қарай жөнеді.

Жұлдыздай ағып арғымақ,

Құстай ұшып келеді.

Шілдей тозып қосыны,

Бұлар да қашып жосыды.

Аллалап бәрі ұран сап,

Артынан қазақ қосылды.

Өршігіп барып, қуанып,

Қашқанмен қуған шұбалып.

Түсіргендер артынан,

Әр жерде олжа бір алып,

Қара жерді қандады.

Епшілерді сонда көр,

Оза шауып олжа алды.

ұмтылғаны озық ап,

5380

5390

5400

5410

264

ТАРИХИ  ЖыРлАР

264

265

Ерінген қорқақ құр қалды.

Біреулер жүзді алғанда,

Біреулер зорға бірді алды.

Орта буын оңды алды.

Есім хан қырып ысапсыз,

Етекпенен айналды.

Қазығұрттың астымен,

Шымкент, Сайрам үстімен.

Сауыршымен төтелеп,

Келеспенен жағалап,

Семізін қырып, саралап,

Қойға шапқан қасқырдай,

Оза шауып аралап,

Қуып, қырып жөнеді.

Теп-тегіс қуып келеді

Көкім би де бүйректен.

Бұ да қырып қосылды

«Олжа алам» деген тілекпен.

Екі жақ болып жөнелді,

Сапсыз қашқан көп елді.

Екі ажырап қатаған,

Бірі өрде, бірі жотамен.

Пәс жағын қырып Есім хан,

Бір тарабы өр еді,

Қатаған қашып келеді.

Қазығұрттың өр жағы

Бұлың-бұлың сайы бар,

Тауға жақын жер еді.

Тас біткен тауменен,

Биік жота бел еді.

Сонан қалған атақ боп,

«Көкінің белі» демегі.

Қашқан менен қуғандар

Бәрі де Ташкент айдады.

Бәрі де сонда қосылар

Үш тайпаның аймағы.

Бұл жерде ешкім қалмады,

Қырдағы мен ойдағы,

Тасадағы, сайдағы.

5420

5430

5440

264

264

265

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Ташкентке қуып, қашып бәрі барды,

Сән кетіп бір жағынан, бірі сәнді.

Бас кетсе бір жағынан, бірі олжа алып,

Болғанда бірі малсыз, бірі малды.

ұғынар енді халық айтпасам да,

Басында ант қып қойған шарты бар-ды.

Кез келсе еркек тұқым, бірін қоймай,

Кезіксе буаз қатын, ішін жарды.

Тапқанға еркек бала сүйінші айтып,

Үлесіп жетім, жесір қатындарды,

«Нәресте Қатағаннан» десе біреу,

Тең тартып сүйегіне тіллә алды.

Үлесіп сүйіншіге тауысыпты,

Қайысып нарларға артқан қазынаны.

Жылшылық жерге қашса, қуып сұрап,

Қауышты жерді қоймай аралады.

«Бар болса, жер жүзінде Қатаған» деп,

Өтініш әр патшаға хабар салды.

«Дүниені, бірі қалса, бұзады» деп,

Зер беріп, сәлем-сауқат, көп жалбарды.

Қамданып, бір топ адам, қашқан екен,

Паналап Әбілғазы ханға барды.

Есім хан қуып барды арт жағынан,

Бір адам сүйінші айтып осыларды...

Хан тілегі:

 

—Қош, патша, амандасып сәлем бердім,

Көргелі бармасаң да, іздеп келдім.

Ақыры мынау жұмыс, мұндай боп тұр,

Сенімді еркек патша басында едің.

Бір ауыз сенің тіліңді алмағанда,

Тұқымы құрымас еді бір тайпа елдің.

Өзгесі аман болып қалмас па еді?

Өлтіріп хан Тұрсынды-ақ қояр едім.

Жамандық, жақсылығым болғаннан соң,

Сен қалдың обалына тәмәм елдің.

Бір тобын қашып келген жасырыпсың,

Қоймаймын біреуін де шартым менің.

5450

5460

5470

5480

266

ТАРИХИ  ЖыРлАР

266

267

Баласын Әзірет сұлтан өлтірген соң,

Қараған қожа Ахмет тамам елін.

«Дүниеде сүйір халқы қалмасын» деп,

Сөзі бар пәтуа, кітап көнелердің.

Сол кісі жазу десе, қоймас па еді,

Ондай-ақ әулие емес, бір пенде еді.

Сақаптар Мәуияға аунаған соң,

Қырғанын білмеуші ме ең Әлі шердің.

Сақаба, әулиені қоймай қырған,

Көңіліне жақпаған соң тамам елін.

Сыйласа «мұсылман» деп қырмас еді,

Бұлар да сол сияқты жауым менің.

Қаласаң мейлі алтын, мейлі жұрт ал,

Не жайлы Қатағанды тәуір көрдің?

Сөйледі Әбілғазы сонда тұрып,

Өтініп, қол қусырып, құлдық ұрып:

—Бәрі де тағдырдағы жазу шығар,

Ақырын ойланамын қайдан біліп.

Пайғамбар ғайып ісін болжамаған,

Жазасы—тауысыпсың бәрін қырып.

Жібермек тіпті құртып, Құдайға қас,

Бұлар да дүниеде болсын ұрық.

Зерің де, шаһарың да керек емес,

Қоймасаң, қыз берейін тарту қылып.

Бұтаға қорғалаған торғай қалар,

Қайтпаған нәмірт най үміт, көкке шығып.

«Болса да кәпір, нәй үміт қайтпасын» деп,

Оғына балықты ұстап қарам қылып,

Зеріңді, тағымды ал, жұртымды да ал,

Жалынып қайта-қайта құлдық ұрып...»

Есім хан лажы жоқ бермек болды,

ұсынып тұрғаннан соң, мойын ұсынып,

Қоштасып, көп дүние алып, қайтып кетті,

Зер, алтын ізет қылған тіпті көп-ті.

«Бұзық халық саған бір сыр көрсетер» деп,

Дайындап қайта-қайта айтып кетті.

«Ант пенен бұл халыққа әуәде жоқ,

Сонда бір сөйлесермін саған»,—депті.

Әзірше алып қалды ажыратып,

5490

5500

5510

5520

266

266

267

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Сөйлейін қалғандардан біраз кепті.

Біраз күн сыр берместен жүріп еді,

Бір күні хан қызына ғашық бопты.

Төсектен бір күн түнде ұрлап алып,

Жабылып, ортаға алып, арын төкті.

Түсініп анық бұзық екеніне,

Есітіп, Әбілғазы қаһары кепті.

Түгелдей дарға аспақ боп тұрғанда,

Жиылып уәзірлері арыз етті.

«Әй, тақсыр, баста сұрап өзің алдың,

Көп айтып, зарлап еді бұзылғанын.

«Тілеген жаңбыр, еңбек басқа» дейді,

Бұрыннан ескі, көне адамдарың.

Семірсе арық адам, басқа тебер,

Май етер, бақсаң, ауызды арық малың.

Онан да екі-екіден алысқа айдап,

Таратып әр патшаға жібер бәрін.

Бұл жәбір, бұл жаза да соған жетер,

Мүсәпір түрткісі бар барша адамның...

Бұл күнде Ауған, Бұқар арасында,

Бар дейді сол таралған Қатағанның.

Бір шеті шаһар Бұқар атыраптан,

Бір шеті Қайсар Күләп»,—дейді намын.

Бұл жақтан бір жайлы боп қайтып еді,

Бұл жақта не боп жатыр Есім ханың?

Хан Тұрсын Ханабадта бой бермей тұр,

Өзгенің тамам етіп қырды бәрін.

Ада қылып Есім хан,

Еркек жынысын жайлады,

Бала да болса жамдады.

Буаз қатын кез келсе,

Ішін жарып, жамғарды.

Бір қалғанда бір күні

Қаңлы қызы кез болып,

Даяр тұрды жаллаттар

Басын кесіп алғалы.

Айрылмастың қатыны,

Тапсырып кеткен осыны,

5530

5540

5550

5560

268

ТАРИХИ  ЖыРлАР

268

269

Түсініп жайын, аңдады.

Есім хан дос еді,

Атасы оның әм тағы.

Қызы тұр зарлап жалынып,

Тарылды бұ да налынып,

Батпай тұр сұрап алғалы.

Жауап берді Есім хан,

Естіп мұны барша жан.        

«Шешілсін, досым қапаң» деп,—

«Байдың қызы Дарқан» деп.  

«Шанышқылы» дейді туылып,

Дарқан боп содан таралған,

Сұрасаң тарих санадан.

«Олай емес, бұлай» деп,

Біреулер мұны сөйлейді:

—Туылған егіз ұл»,—дейді,—

Құдайназар—ағасы,

Арназар—дейді інісі.

Құдайназар, Дарқан боп,

Аталады бәрісі.

Жайылған мәшһүр жабысы.

Ақиқат жер—бұл,—дейді,—

Інісінен Ерназар

Туылыпты үш бала,

Таралған қалың ел,—дейді.

Шежіре сана білгені,

Баба Дербіс әулие

Болған екен пірлері.

«Шаныш, құлым» деген себептен,

Ат тағылып келеді,

Дуалы ауыз ілгері.

Сол заманнан бері қарай,

Өсіп-өніп көбейіп,

Іргелі жұртқа теңелді.

Болмағанда мұндай іс,

Бір тайпадан көп еді,

Патшалы ел еді.

Нағашылы, жиен боп,

Қаңлы, Шанышқылы дегені.

5570

5580

5590

5600

268

268

269

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Заманында Қоқанның

Сіргелі мен Дулатқа

Сүйек қас боп кеп еді,

Арада істер көп еді...

Бұлардан көңілі тынған соң,

Қосынын жинап Есім хан

Ханабадқа жөнеді,

«Хан Тұрсын сонда» деп еді.

Ташкентпенен арасы,

Сәскелік қана жер еді.

Оң бетінде Шыршықтың

Бір шақырым бар еді.

Қатын, қызын, малайын

Бірге алып қасына,

Құтылып жалғыз кеп еді.

Басқадан үзіп күдерді,

Бұрыннан соң істетіп,

Бекем еді қаласы,

Тегіс еді даласы.

Салынған жері дөңестеу,

Биік еді шамасы.

Аспап, әнжам сай қылып,

Пенде бұзып кірмейтін

Болат еді қақпасы.

Саяхат, дәріханасы,

Ортасына қойылып, 

Мүкәмбалы жиылып

Керекті нәрсе үйіліп,

Алтын, күміс әмбесі,

Амандап барып бір өзі,

Қасында жоқ жолдасы.

Хан Тұрсындай ханыңның

Болар еді үш қызы—

Қоңырбике, Айбике,

Нұрбике дейді нәмдері...

Есім ханның келерін

Анасы шексіз біледі,

Тауысқанын көп елді.

5610

5620

5630

270

ТАРИХИ  ЖыРлАР

270

271

Үш қоржын бас алтынды

Арғымаққа салдырып,

Жол қаражат жам қылып,

Әлі деген қызметкер

Бар еді сарты алдырып.

Арыздасып, қоштасып,

Жыласын қанша, сықтасып:

—Қияметте көрермін,

Есім ханға тұс болмай.

Шоры болып жүргенше,

Жарылқасын алдынан.

Тірі болсаң, шырақтар,

«Бізден де қалсын ұрық» деп.  

Ерге таңдап тиерсің,

Қор болмайтын дүниең бар,

Қалағаның киерсің,

Өздерің тауып жүйесін,—

Деді де енді анасы,

Құшаққа кеп еңіреді.

Есім ханнан ілгері

Шығарып жолға жіберді.

Күн-түн қатып жүреді,

Орта жүз Тобықты еліне

Әлі сартты басшы қып,

Тұс боп соған келеді,

Ерлерге таңдап тиеді.

Еліне Тобықтының нәсіп болды,

Қаңғырып, тәңірі айдап тура келді.

Жазылған пешенеге жұмыс болар,

Әлі сарт тура бастап алып келді.

Атақты ерлер шығып ұрығынан,

Нәсілінен қыздың тұяқ қалыпты енді.

Шәкәрім санасын жазған екен,

«Ақиқат бұл—мамамыз анық» дейді.

Есім хан Тұрсын ханмен не қып жатыр,

Қамал қып Ханабадқа барып па еді?

5640

5650

5660

5670

270

270

271

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

жүктеу/скачать 1,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: