Құл-Мұхаммед М., төраға

306

ТАРИХИ  ЖыРлАР

306

307

Қазақтың бас батыры сол заманда,

Ақ найза, алты қырлы алмас қолда.

Шіріген жерде қалған жіптей үзген,

Сауытты тоғыз қабат, толғағанда.

Дулыға, темір болат қалқандарды,

ұрғанда быт-шыт қылып, талқандады.

Тас шоқпар тау қопарып ойын алған,

Не еткен күш көтереді осыларды!

Ту ұстап, тұлпар мініп, аты шықты,

Еске сап ертеде өткен алыптарды.

Жанын сап жағаласып, жауға бермей,

Есепті ел қып кеткен артқыларды.

Өзінің заманында атақ алып,

Дабысы алыс кетіп, даңқы жарды.

Қариядан ертеде өткен естіп, ұғып,

Қиссасын қисындадым ойда барды.

Ерте өткен ер Олжаш қазақ асқан,

Жауының жағаласқан көңілін басқан,

Атақты қалмақ ханы Қатағанды,

Басын алып, әлемге қылған дастан.

Ертеде аңыз еткен ел сөзінде,

Әлемге аты шыққан ер сөзінде.

Шығайұлы Есім ханның заманында,

Ғасырдың он алтыншы бас кезінде.

Олжаш шықты аттанып, туын байлап,

Ақ найза көк жүзінде нажағайлап.

ұранға қолбасының атын атап,

Күңіреніп, «Олжаштап» шықты айқайлап.

Айдыны арыстандай көрген жанға,

Қас батыр төтеп берген мың мен санға.

«Қалмақты қызыл қанға бояймын» деп,

Малыпты қып-қызыл қып төсін қанға.

190

200

210

306

306

307

ОлЖАШ  БАТыР

Қып-қызыл төсін қанға малған,

Көп қарап сипаттауға көзім талған.

Қызыл ту қан майданға арнап тіккен,

Айдыны көкке шығып, өрттей жанған.

Олжаш шықты сапарға қаһар шашып,

Көрмеген өмірінде жаудан қашып.

Қан майданда қызыл ту арнап тігіп,

Батырлар қуанышты сондай тасып.

Көк мойын тұлпар атты батыр мінген,

Боратып қара жерді қардай басып.

Батырға ақсақалдар бата берген,

Қош айтып бұқаралар жапырласып.

Тұра алмас айбатынан жауы қайтпай,

Қаһарлы қас батырың қара тастай.

Қайрат қып, қамал бұзып, жауды жеңбей,

Ер болмас, ел аузына атақ шашпай.

Ерлердің қазақтағы жиды бәрін,

Атақты аты аталған батырларын.

Ат сайлап, азаматын жабдықтады,

Қару-жарақ асынып, саймандарын.

Әлемнен асқан батыр—қыран сайып,

Алмасын айға сермеп, құлаш жайып.

Бес мың батыр жиылды ой мен қырдан,

Бір үлкен жорық болды таңғажайып.

Тартқанда, тасты бұзған сырлы садақ,

Сан жаудың жүрегінен атқан қадап.

Шарайна, сауыт қаттау бөгет болмай,

Зуылдап талай өткен қанды жалап.

Болат жебе сауытқа шарт тигенде,

От шашқан нажағайдай, көрсең қарап.

Кеземес бет келгенге сұр жебесін,

Таңдаулы батырларын атқан қалап.

Жазымсыз жалғыз оқпен жайратады,

Анық мерген, жығады оғын санап.

220

230

240

250

308

ТАРИХИ  ЖыРлАР

308

309

Батырдың бадырайып аты шықпас,

Бір өзін жауға шаппай мыңға балап.

Қайратын бағалаған сырттан сынап,

Көргендер қасына ерген жүрген жанап.

Қарсы шауып қамалды бұзған ерді,

«Батыр» деп, басшы қылған аймақ-алап.

Еліне тиген жаудан кегін алған,

Бекерге жылатпайды елді қанап.

Елі деп еңірейді ер етек толып,

Жасынан Отан қорғап, еткен талап.

Қалың қолды қашырған аш арыстан,

Жан-жағын жайпап қырып, еткен жалақ.

Жауға кек кетірмеген кейпін көріп,

Сыртынан сынап халқы тамашалап.

Жасынан ер Олжаштың аты шыққан,

Адамнан түрі бөлек көкжал сырттан.

Қазақтың өз тұсында бас батыры

Серпіліп сескенбеген атқан оқтан.

Жол тартты бес мың әскер қаруланып,

Ер ерттеп бас-басына,  қос ат алып.

Жер күңірентіп жөнелді елден шығып,

Барлаушы алдын ала жерді шалып.

Жолшыбай алыс-жұлыс, ойын-сауық,

Анық батыр «жау бар» деп, қылмас қауіп.

Сайрандап сахарада жүрген елдің,

Алыпты ортасынан ханын тауып.

Қалмақтың барлаушысы қолды көрген,

Ертерек еліне кеп хабар берген.

Қамал құрып, ортаға ханын сақтап,

Сырттан шеп боп тұрды өңкей мерген.

Олжаш шепке шауып, садақ тартты,

Жер жарған жебелі оқпен зуылдатты.

260

270

280

308

308

309

ОлЖАШ  БАТыР

Көкпеңкөк темір киген көп қалмақты,

Болат оқпен от шашып, шартылдатты.

Шыдамай заһарлы оқтың екпінімен,

Қорқысып қалың қолдың төккінінен.

Бір білетіні баса алмай, шепті тастап,

Қашты қалмақ батырдың екпінінен.

Қамалдың ортасында Қатаған хан 

Басынан садақ оғы зуылдағанда,

Жабысты жерге бұғып жатаған хан.

Қалың қол шепке шауып келед қаптап,

Қамалдан өте алмастай  ешкім аттап.

Қамалды ер Олжаш бұзып кірді,

Қамалды қарсы тұрған жанын сақтап.

Ақ найза алты қарыс сумаңдатты,

Семсермен сегіз қабат жайпап шапты.

Қоғадай қып жапырып қалмақ қолын,

Қамалды тас-талқан қып ойрандапты.

Сауытты көк сүңгімен түйреп тесті,

Дулыға тас шоқпардан аспанға ұшты.

Астында ақ тұлпары, қолда туы,

Қатаған Олжашқа кеп кездесті.

Қатаған жекпе-жекке өзі шықты.

Жасынан батыр, балуан ол да мықты.

Алтынды ер ақ тұлпарды ойнақтатып,

Жалтылдап жасыл желек тумен кепті.

Майданда батыр мен хан қарсыласты,

Ажалдан тайсалмастан байлап, басты.

Ақ найза ақ сауытқа сарт-сұрт тиіп,

Көк жасыл нажағайдай отты шашты.

Шайқасқан екі батыр күшке сеніп,

Көтерді көк сүңгімен тескен еніп.

Отқа үйіткен сирақтай лақтырды,

Құлады қара құстай жерге төніп.

290

300

310

310

ТАРИХИ  ЖыРлАР

310

311

Қасына ханның көрді батыр түсіп,

Аузынан қара қанын жатыр құсып.

Қатаған тілге келмей өліп кетті,

Денесін топырақ тартып, жерде құшып.

Белгіге ханның алды басын кесіп,

Байлады қанжығаға, ернін тесіп.

Ту жығылып, хан өліп, қалмақ қашты,

«Жанды сауға қылмасақ, болмас» десіп.

Сан батырды  найзаға желек қылды,

Батырлар кие соғып, жауды қырды.

Қалмақты қотаннан қойдай айдап,

Сел суындай қан жапты қара жерді.

Мал-мүлкін жиыстырып, алды айдап,

Қамал бұзып, ханды өлтіріп, салды жайғап.

Орнын құртып, ордасын ойран қылды,

Қазынасын нарға артты, жалау байлап.

Олжаш Қатағанды шауып алды,

Ерген елге есепсіз олжа салды.

Ордадан оқ өтпес қоршап қойған,

Хан қызы бес бикені тауып алды.

Бес бике—ханның қызы ханшалар-ды,

Қалдырмай бес бикені алып кетті.

Сауға сұрап батырға ханым кепті,

Тұрсын ханым батырға депті сауға.

«Сауғаға не сұрайсың?»—деген екен,

«Сүт сулатқан Оразбике кенжем» депті.

Сұрапты кенже қызын Тұрсын ханым,

Бақты бол, барған жерге, қарақтарым.

Хан өліп, басымызға қара түсті,

Бақ көшіп, қарашыдан кетті сенім.

Әкеңнің ер Олжаш кесті басын,

Бес бикем—әлпештеген гауһар тасым.

320

330

340

310

310

311

ОлЖАШ  БАТыР

Қатаған жар жолында жанын қиды,

Қайтарып алды Олжаш Сұлушашын.

Шешесі бес бикеге қош айтысты:

«Көрем деп ойлап па едім мұндай істі?—

Әкең өлді»,—дегенді қыздар естіп,

Зар жылап ұшып көкке, жерге түсті.

«Қызыңды қайтармаймын» деді батыр,

Сауғаға мал-қазына берді батыр.

—Бермесең, Оразбикені өзіңіз ал,

Бар еді бес бикемде құтым, батыр.

—Алмаймын өзім қызды, ханды өлтірдім,

Ханымын сауға сұрай мен келтірдім.

Әкесінің қанын жүктеп, қызын алсам,

Махаббатсыз, қызықсыз өмір өткізем.

Одан рақат таба алмас менің өмірім,

Ерге қажеті жоқ әуренің.

Өз ініме беремін, ұзатпаймын,

Ханым, сізге сертпенен берем сенім.

Сол себептен қызыңды ала алмаймын,

Өмірді қасіретке сала алмаймын.

«Жар» деп алып, күңдікке ұстап, кем-қор қылып,

Жас қыздың обалына қала алмаймын.

Егдеден келіп қалдым орта жасқа,

Жас әйел бой ұрмай ма өз тұстасқа?

Өмірді махаббатсыз, күшпен ұста,

Қасірет пен қапасын тартпай босқа.

Алған соң, жас әйелден бала болар,

Менен туған балаға ана болар.

Махаббатқа парда сап, қанмен жудым,

Әкесінің қайғысы саны болар.

Жүрек, қаны үйлеспес, алғанменен,

Тұрсын ханымға Олжаш солай айтты.

Батыр бекіп, қыздардан  бойын тартты,

—Оразбикемді алмасаң, ер Олжашым,

Өспесін, өтпесін,—деп, ханым қайтты.

350

360

370

380

312

ТАРИХИ  ЖыРлАР

312

313

Бұл сөзге ер Олжаш ойға кетті,

Өте батыр кеткен соң сөзі күшті.

«Назаланды-ау, бір қызын берейін» деп,

Шатырдан шыға батыр құрақ ұшты.

Қараса, Тұрсын ханым кетіп қапты,

Астында желмаясы аттай шапты.

«Қайырмаймын, қайтқан екен, барсын» деді,

Артына ханым қайтып қайрылмапты.

Олжаш бес бикені келді алып,

Байқастап, әрбір түрлі сынға салып.

Белгісі бес бикенің дәретінің—

Тіледі қара жерді қарыс жарып.

Қалмақ шауып, ханды өлтіріп, батыр келді,

Жабылып, жапырлап ел «сауға» деді.

Мал-мүлікті, атты елге үлестірді,

Бес бикені басқа елге жібермеді.

Таратты елді ырза қып, олжа беріп,

Үлесті малды әркімдер айдап келіп.

Қалың елді қарық қып жіберген соң,

Беріпті бес бикені үлестіріп.

Бір туысқан інісі Жүгіней еді,

Кенже қызды—Оразбике соған береді.

«Өзің ал деп еді ғой» деп,

Жүгінейге сол оймен беріп еді.

Айбике, Нұрбике, Қызданбике—бұл үшеуін

Келмеді бір-бірінен айырғысы.

Әкесімен әкесі бір туысқан,

Бар еді Шаншар деген жақын інісі.

Үш бикені Шаншарға тұтас берді,

«Абыз ғой, теңдікпенен ұстар» деді.

Енді қалған Қоңырбике деген қыз-ды,

Соны сұрап, «маған бер» деп, әркім келді.

Тобықты Сары батыр атшысы екен,

Батырдың атын ерттеп жастан ерген.

390

400

410

312

312

313

ОлЖАШ  БАТыР

«Ер еңбегі мойнымда кетпесін» деп,

Қоңырды сүйікті ері соған берген.

«Олжаңды үлестірдің көпке,—деді,—

Өзің түгіл, жеткіздің көпке,—деді,—

Қызданбикені маған неге бермедің?»—деп,

Батырға Құдайберлі өкпеледі.

«Мен қалайша бес қыздан құр қалам,—деп, 

Есімге жүгініске барамын»,—деп,

Шаншарға Құдайберлі кісі салды:

«Маған берсін, Қызданбикені аламын,—деп,

Үлкенің мен едім,—деп,—тазадан туған.

Жек көргенің мен бе едім шетке қуған?!

Шаншарға Құдайберлі кісі салды:

«Бірін берсең болмай ма,—деді,—маған?!»

Ағайынды екеуі сөзге келді.

Таласып хан қызына, егерлесті,

Батыр ағам сыншы еді елге мәлім.

Бір ойменен айырмай маған берді,

Шаншар абыз Құдайберліге ашуланды.

Сөзбенен тоқтаса алмай, күшке барды,

«Ауылымның жанына жолама» деп,

Ағасын найзасымен қуалады.

Үсенге Құдайберлі қашып кепті,

Үсен шығып, Шаншарға «Тоқта!» депті.

Түсін бұзып ағасы ақырған соң,

Құдайберлі: «Үсен, бола қалған екенсің»,—

 

 

 

 

деп, қайтып кетті.

Батырға тағы барды Құдайберлі,

—Шаншардан Қызданбикені әпер,—деді.—

Шаншар інің болғанда, мен бөтен бе?—деп,

Назын айтып, ағасына өкпеледі.

—Шаншардың өсетінін сынап едім,

Ақ бұлт басқа ортадан аруағы зор.

Соның үшін үш бикені тұтас бердім,

Шаншарым шалқып жатқан кен болады,

Басына бақ, алдына мал толады.

Әлемге аты шығып нелер жақсы,

ұл туып аруақты, жүлде алады.

420

430

440

450

314

ТАРИХИ  ЖыРлАР

314

315

Байқағам, Шаншарымда шарапат бар,

Ел асқан шарапатты адам шығар.

Сені менен мен түгіл, Бошан ұрқы,

Сыйлы қып, аруағына пана қылар.

Үш бике үш рулы ел болады,

Басына дәулет орнап, бақ қонады.

Аты шығып, әшкере елден асып,

Мал-басқа айналасы лық толады.

Сенің де, менің де ұрқым аз болады,

Өнімсізге ақылы аз мәз болады.

Қызықпа бұйрықсызға, Құдайберлі,

Қисынсызға қызыққан таз болады.

Құдайберлі батырдан бата алмады,

Шаншардай аты алысқа аталмады.

«Азғырып Қызданбикені алсам-ау» деп,

Үйінде аласұрып жата алмады.

Бұл іске Шаншар абыз назаланды,

Шаншарда қасиет пен кие бар-ды.

Төрт болыс атақты ел Шаншар болды,

Назадан Құдайберлі өспей қалды.

Сол кезде заты ноғай Асан қайғы,

Таппақ боп жер жүзінен жақсы жайды.

Жеті жыл желмаямен жаһан кезіп,

Өткізген көп қайғы ойлап, өмір зайқы.

Сонда да жер шетіне жете алмады,

Бар тапқаны Жиделі Байсын болды.

Амурдың дариясынан өте алмай,

«Қазанды орыс алады» деп, қашқан екен.

Арып-ашып, жол жүріп талай жерден,

Арқадағы қазаққа қайғы салып,

«Орыстан алыс кет» деп, үгіт берген.

Аңқаулары қазақтың соған ерген,

«Әулие болашақты білген» деген.

«Арқадан артық жер жоқ» дегендер қап,

460

470

480

314

314

315

ОлЖАШ  БАТыР

Қайғымен бірге ауыпты оған сенген.

«Орысқа қарамаймыз» деген оймен,

Талай адам кетіпті біздің елден.

Байсынды да қойған жоқ орыс алмай,

Қайсыбіреу жерсінбей, қайтып келген.

Асан, Үсен бір туған Олжаштан,

Қазаққа басшы болған қолбасыдан.

Екі Асан бірігіп ап, Байсын тартты,

Біздің Асан батыр екен әу басынан.

Әкесі ер Олжаш жасында өлген,

Батырлықта бір серт бар «Қайтпан» деген.

Ағасына ерместен Үсен қалды,

«Ермедің» деп, інісіне өкпелеген.

Біздің Асан көп ел бопты, Байсын барған,

Көз көрмей, құлақ естіп, хабарланған.

«Қарғаған ағасының назасынан,—

Деуші еді,—Үсен солай өспей қалған».

490

505

316

317

Жарандар, үміт үзбе дүниеден,

Софылар ақыреттің қамын жеген.

Мекені Қызылжардың аржағында

Бар екен жалқы жігіт бір енеден.

Аты екен ол жігіттің Сәтбек мырза,

Көрген жан құрметіне болад риза.

Ағалар, дүниеде мехнат көп,

Кез болдым бір пәлеге, патша Құда.

Көкшетау—Сәтбек мырза мекен жері,

Дүниеде жалқы жігіт болған сері.

Қиссасын аз әңгіме қыла қалсам,

Жақсының сөзбен тарқар қайғы-шері.

Жегіпті парлап шана қаракерге,

Жатқандай ой түседі саналы ерге.

Екі ауылы—екі жаққа қонған екен,

Қондырды екі ауылды екі жерге.

Мекені бәйбішенің Бұрматалды,

Құдайым бірдей берген бас пен малды.

Тәңірім өзі тілек бергеннен соң,

Тоқалға Орал таудан орын салды.

Бір отыз күн бәйбішеде тұрады екен,

Көңілін дүние-малға бұрады екен.

Тоқалда бір отыз күн және тұрып,

Сайран ғып екі арада жүреді екен.

Сәтбек батыр

10

20

316

317

СӘТБЕК  БАТыР

Жүреді екі ортада сайран айлап,

Кермеге отыз атты қатар байлап.

Қолында бәйбішенің бір ай жатып,

Соғымын сойғызыпты әбден жайлап.

Қолында бәйбішенің бір ай жатты,

Құданың еткен нәсіп дәмін татты.

Соғымын кіші үйімнің сойғызам деп,

Пар жегіп екі бозбен үйге қайтты.

Қаруын тегіс алды сайманымен,

Ерттеп ақ айлақты мініп алып,

Жөнелді бір Алланың пәрменімен.

Болғанда түн ортасы келді жетіп,

Үйіне тез жетуге көңіл етіп.

Ел жатып қалатұғын уақыт еді,

От шықты терезеден жалт-жұлт етіп.

Қақпаға ақ айлақты тастай берді,

Байлаулы тоғыз атты көзі көрді.

Жанында әрбірінің бір ақ балта,

Келгенін бір дұшпанның енді білді.

Үйіне малайының келіп кірді,

Болғанын бір сұмдықтың енді білді.

Жарық ғып жан-жағына қарап тұрса,

Кесулі он екі адам басын көрді.

Көрді де малайынан тысқа шықты,

Бұл Сәтбек өзі батыр, нәмән күшті.

Қайтып кеп орта үйіне көзін салса,

Үш ұлын бәйбішенің қырып сапты.

Қайтып кеп тоғыз атты шешіп алды,

Жанынан бір ақ балта таңдап алды.

Болсын деп тым болмаса бәрі жаяу,

Аттарын Бұрматалға айдап салды.

30

40

50

318

ТАРИХИ  ЖыРлАР

318

319

Қайтып кеп төр үйіне көзін салды,

Болды деп бір қасірет ойына алды.

Самаур, әшкетөлке алдында тұр,

Бәтішті тоғыз кәуір қамап алды.

Сәтбектің  мұны көріп қорықты жаны,

Көзіне көрінгенде бұ қылғаны.

Басымды алып қашып жөнелейін,

Көрермін мен де осындай әңгімені.

Басымды алып қашып жөнелермін,

Есім жоқ, жол таба алмай бөгелермін.

Бәтішпен не де болса бір болайын,

Барғанмен жалғыз қашып не болармын?!

Есікке мұны айтты да келіп тұрды,

Құрбан ғып Бәтіш үшін жанын қиды. 

Бір қайла шыға қалса, қылармын деп,

Қолына алмас балта алып тұрды.

Бастығы ол тоғыздың кәпір Жармақ,

Біреуі ат көздеуге болды бармақ.

Есіктен шығып келе жатқанында,

ұрыпты көкжелкеден әдейі арнап.

Алмадай ұшып түсті басы жерге,

Құдайым қуат беріп Сәтбек ерге.

Кәпірлер кезектесіп шыға берді,

Сегіздің басын кесті осы жерде.

Шықпаған жалғыз енді Жармақ қалды,

Көңіліне ап ойламайды бас пен малды.

Өлтіріп сегіз дұшпан сүйреп тастап,

Қолына тағы балта алып тұрды.

Кейіді ашуланып Жармақ кәпір,

Құдайға сиынып тұр Сәтбек батыр.

Есіктен шығып келе жатқанында,

Қорыққаннан жан қала ма мұнан ақыр.

60

70

80

318

318

319

СӘТБЕК  БАТыР

Кетіпті бір иығына балта кіріп,

Иығын шауып түсті Құдай беріп.

Сау қалған бір қолымен ұстай алып,

Барады дөңгелентіп оны үйіріп.

Көтеріп сол қолымен ұрды жерге,

Көңілде өлімнен жоқ басқа нәрсе.

Қимылы айдаһардай көрінеді,

Жиһанда кез болмадым мұндай ерге.

Жығылған орынынан түрегелді,

Құдайым Сәтбек ерге қуат берді.

Бар екен бір төбеті Сәтбек ердің,

Алысқан қорасында мұны көрді.

Сәтбек ер бұл Жармақты жыға алмай жүр,

Ағалар, бұл сөзіме мойныңды бұр.

Босанса, бір қайранды қылар еді,

Темірмен қара төбет байлаулы тұр.

Алысып итке таман жақын барған,

Сегіздің Сәтбек ерің басын жарған.

Ерігіп шынжырында тұрған төбет,

Жармақтың тақымынан ұстап алған.

Әркімге әрбір пәле кез келеді,

Сол халде күші кеткен мезгіл еді.

Болысып қара төбет Сәтбек ерге,

Тақымын бұ кәпірдің езгіледі.

Жармақтың алып-соғып кесті басын,

Қызыл қан қылды олардың ішкен асын.

Бәтіш қыз үйде талып қалған екен,

Әкесін көргенінде төкті жасын.

Алысқан Жармақпенен Сәтбек ерің,

ұстаған қара төбет тақым жерін...

Жармақпен тоғыз кәуір қырып салып,

Бәрінің сол арада қазды көрін.

90

100

110

320

ТАРИХИ  ЖыРлАР

320

321

Бәрін де осы жерде қырып салып,

Тоғыздың ақ балтамен басын жарып.

«Қатты науқас болған соң әкелдім» деп,

Бәтішті жөнеліпті үйіне алып.

Тастады мүкамалын осы жерге,

Жармақпен тоғыз кәуір салды көрге.

Білдірмей қылған ісін бөтен жанға,

Барады Бәтішпенен қайтып үйге.

Мұнан соң бірқатар заман өткен,

Тоғыз қашқын хабары бұрын кеткен...

Сәтбектің осылайша өлтіргені

Мағұлым боп, патшаға хабар жеткен.

Тоғызы айдалғаннан қашқан екен,

Талайдың қанын судай шашқан екен.

Құдайым Сәтбек ерге душар қылып,

Басынан арамдығы асқан екен.

Талайдың мұнан бұрын басын алған,

Қуаты еш адамның жетпей қалған.

Сәтбектің мұндай ісін тергемекке,

Шақырып патшаға хабар алған.

Итімен патшаға жетіп келген,

Патша тақта отырып мұны көрген.

Өзінің не тақырыпта қылғандығын,

Былай деп патшаға хабар берген.

Мекенім Бұрматалда болушы еді,

Екі үйім—екі жаққа қонушы еді.

Мал-жаны бір-бірінен бөлек болып,

Соғымды қыс болғанда союшы еді.

Соғымын үлкен үйдің бердім сойып,

Жөнелдім кіші үйіме асқа тойып.

Пар жегіп екі бозбен мен жөнелдім,

Соғымын мен соймаққа көңіл қойып.

120

130

140

150

320

320

321

СӘТБЕК  БАТыР

Келдім де кіші үйіме аттан түстім,

Тоқал қойған екі шыны шайдан іштім.

Келсем де сабыр, тахат қыла алмадым,

Жүрегім алып-ұшып мен байғұстың.

Бұйырдым малайыма ат ерттетіп,

Үйіме түн ортада келдім жетіп.

Тоғыз ат  байлаулы тұр қора алдында,

Әйнектен мен қарадым сабыр етіп.

Кесілген басы жатыр он екі адам,

Жүрегім енді болды тым-ақ жаман.

Орта үйімде үш ұлым өліп жатыр,

Сығалап келіп көрсем оған таман.

Енді кеп төр үйіме көзім салғам,

Бәтішті тоғыз кәуір қамап алған.

Самауыр алдында тұр баршасының,

Бәрінің ортасында қызым қалған.

Қолыма алмас балта алдым енді,

Есіктің дәл қасына бардым енді.

Біреуі шығып келе жатқанында

Балтамен діл басына салдым енді.

Алмадай  ұшып түсті басы жерге,

Құдайым қуат беріп біздей ерге.

Бір-бірлеп енді үйден шыға берді,

Сегіздің басын кестім дәл сол жерде.

Балтамды тағы алып тұрдым барып,

Аяғында Жармақ келді ашуланып.

Есіктен о да шығып келгенінде,

Басына балтаменен қалдым салып.

ұрғанымда бір иығына балта кіріп,

Бір иығын шауып түсті Құдай беріп.

Сау қалған бір қолымен ұстай алып,

Барады дөңгелентіп мені үйіріп.

21-0273

160

170

180

322

ТАРИХИ  ЖыРлАР

Жеңе алмай бұл Жармақты қалдым енді,

Басыма бір бәлені салдым енді.

Қорада қара төбет байлаулы еді,

Алысып соған таман бардым енді.

Тақымнан қара төбет алды сонда,

Мен дағы қайраттанып қалдым сонда.

Екеулеп бұ Жармақты жыққан кезде

Басына балтаменен салдым сонда.

Бәтішім мені көріп төкті жасын,

Осындай көрген халде тамашасын.

Менің қылған әңгімем осы болды,

Керек болса, кесіңіз, міне, басым!

—Әй, Сәтбек, мен көрмедім ерді,—дейді,—

Тәңірім тілеуіңді берді,—дейді,—

Алым бермей тұрыңыз сіз жылына,

Саған да менің рахымым келді,—дейді.

Сәтбектің қылған ісі қош көрінді,

Иті мен екеуіне шен берілді.

Алым бермей тұрады осы күнде,

Жақсылардың тілеуін Құдай берді.

Төбетке бір қарғыны тағып берген,

Патша медаль беріп, жақсы көрген.

Құдай өзі сақтаса, бәле бар ма,

Үйіне аман-есен қайтып келген.

Қайтыпты алым бермей патшаға,

Қайран қалды кіші-іні, үлкен-аға.

Еліне қайтып келіп, той қылдырып,

Көп жанды қаратыпты тамашаға.

190

200

210

322

Қызыл тілім, сөйлеші, 

Өнеріңді жасырма.

Ғылым—өнер білмедім

Нашарлықтан жасымда.

Бір дарақтан үш бұтақ

Өркендеп өскен басында.

Қойдай үркіп, қояндай

Секеңдеген уақытта,

Тиянақ жоқ халықта,

Он төртінші ғасырда.

Ойға, қырға шұбырып,

Әр түбекке тығылып,

Таудың жүрген тасында.

Ел аузында ертегі, 

Кітапқа бұрын жазылмай,

Терушісі жоқ болып,

Аққағазға басылмай,

Ерлердің қылған ерлігі

Қалды қашан ашылмай?!

Сонда халық еңіреген, 

Мұнарлы тұман ашылмай.

ұлы жүз Үйсін бабасы,

Үйсіннің екі баласы—

Абақ пен Тарақ емшектес,

Абақтың Тарақ ағасы.

Сол уақытта Жалайыр

Мекендеген мекені,

Ағашаяқ, Аққолтық,

Жиделібайсын бер жағы. 

Орақты батыр

10

20

324

ТАРИХИ  ЖыРлАР

324

325

Қырықжайын деген дария

Қонысы соның жағасы.

Кіші жүзбен көп бопты

Жер үшін тартыс таласы.  

Жер, су үшін қағысып,

Бірін-бірі шабысып,

Кетіпті елдің мазасы.

Бөлініп жүрген аз ауыл

Ешкімге келмес шамасы.

Қиылып құлын желісі,

Шабылып жауға өрісі,

Жылаған күнде баласы.

Ескелді би ержеткен,

Балпықтың бала кезінде.

Қиыр жүріп, шет қонған,

Жылау менен ойылған,

Азғана елдің көзі еді.

Балпық он төрт жасында,

Ескелді бидің қасында, 

Жалайырды жинап ап,

Сонда айтқан сөзі еді:

—Мынау жатқан іргелес,

Бұны бізге жер қылмас.

Негізі бізді ел қылмас,

Қолынан қоныс бермейді.

Түбінде шатақ болады,

Өзді-өзіміз соғыссақ,

Кіші жүз бен ұлы жүз

Жасиды, көңіл солады,

Қайғыға іс толады.

Күнде жылар баламыз,

Тілінер күнде сабамыз.

Кіші жүзбен соғыссақ,

Келмейді біздің шамамыз.

Қырда қиқу, ойда ойран,

Күнде ұрыс болған соң,

Кетер елдік мазамыз.

Әркімнен соққы жеген соң,

Тірідей жетер қазамыз.

30

40

50

60

324

324

325

ОРАҚТы  БАТыР

Қырғи тиген торғайдай,

Қорқамын, қаңғып тозамыз.

Отырмалық қамалып,

Абақ-Тарақ атамыз,

Үйсіннен өткен таралып.

Мұнымыз біздің жарамас, 

Бауырласты табалық.

Қай жерді басып барамыз?

Кетсек кең жер табамыз.

Бұл жерден көшіп ауалық,

Бос жатқан кең жер табалық.

Шулады халық ақыл деп, 

Айтқан сөзің мақұл деп.

Үлкен өзен, кең өріс,

Бір басын көпке теңейтін,

ұрыста жауды бөгейтін 

Белгілі, белді батыр жоқ.

Қынабыңда қынаулы,

Тас кесер асыл болат жоқ.

Бастаушы, басшы болмаса, 

Аяқты қия басу жоқ.

Осы жер қоныс болмас деп,

Көшелік енді деседі.

Үй іргесін көтеріп,

Уық бауын шешеді.

Ағашаяқ, Аққолтық,

Қырықжайынның бойынан

Жалайыр ауып көшеді.

Сол көшкеннен үдере

Ақмешітке жетеді.

Жер қайысқан қалың ел

Бұл жерге де сыймайды.

Мұнан тағы ауған соң,

Орнында қалды бөлініп,

Ішінде арық мешеуі.

Одан тағы ел көшті,

Ақтесікке жетеді.

Ақтесік те бос емес,

70

80

90

100

326

ТАРИХИ  ЖыРлАР

326

327

Сыйыспай тағы ауған соң,

Орында қалды көше алмай

Халықтың арық нешеуі.

Тағы көшіп онан соң,

Түркістанды жағалап,

Қызылқұмды кезеді,

Тағы екі жыл жер бопты.

Қаратаудың етегі,

Өзбек, қырғыз қысқан соң,

Мазасы тағы кетеді.

Қаратауда тұра алмай,

Сырдариядан өтеді.

Жалайырды азсынып,

Қойға тиген қасқырдай,

Мазасын алды әр елдің

Елеңсері, есері.

Сыйып тағы отырмай,

Сырдан төмен сырғыған.

«Теңіз деген жер бар» деп,

Оңға қарай жылжыған. 

Төрт ай көшті төмендеп,

Сары қоңыр белменен, 

Бұлақсыз дала шөлменен,

Нашарлап халық келеді.

Жаздың айы, күн жылы,

Қалмады құлын-тайлары.

Болдырды бота, түйе де,

Жал қалмады биеде,

Ермеді лақ ешкіге. 

Өзен таппай, өктеді,

Қалмады бұзау сиырда,

Ел шұбырды қиырға.

Оңаша өзен болмаса,

Аз елге жер-су тие ме?

Бір жағы—адыр, қоңыр бел,

Өлкесі толған сексеуіл,

Бөлек-бөлек құмы бар,

Бөлшек-бөлшек суы бар,

110

120

130

140

326

326

327

ОРАҚТы  БАТыР

Көшкен елдің іргесі

Орнығып енді тиеді.

Сексеуіл қалың, ну қамыс,

Бұрын адам жүрмеген,

Елсіз жатқан бір өзен,

Сырын ешкім білмеген.

Қасқыр, қабылан, жолбарыс,

Тел өсіп жатқан жер екен.

Күн батысы—көп түбек,

Жан-жағы көп көл екен.

Суында балық шолпылдап,

Қаз, үйрегі қаңқылдап

Оралып жатқан өлең шөп,

Егістік жері тегі көп,

Шаруаға жайлы, жағдайлы,

Безеліп өзен, гүлдеген.

Жайылған малы тояды,

ұзамайды іргеден.

Малға жайлы өрісі,

Ел қырсығын  кескендей,

Сулы жердің  егісі.

Қадалды тікен табанға,

Жағдайлы жер боп еді

Оңаша жатқан жақсы өзен, 

Бұл сияқты көрмеген

Көшіп жүрген заманда.

Қасқырдай болып қой жейтін

Жолықты сонда адамға.

Атын айтса, жан қорқар

Жолықты жаман арамға.

Сексеуіл қалың, ну қамыс

Арал-арал түбегі.

Жалмауыз шығып сол жерден

Елдің ұшты жүрегі,

Қайғымен халық жүдеді.

Шыдай алмай бәлеге

Жұрттың кетті іреңі.

Жейтін мезгіл болғанда

Қораға түскен қасқырдай

150

160

170

180

328

ТАРИХИ  ЖыРлАР

328

329

Әр үйге келіп кіреді.

Әрбір күнде кісі жеп,

Халықты өстіп бүреді.

Аз ауылдың тоқтаған

Осы жер еді тірегі.

Шошыды әркім жанынан

Үйде адам тұрмады.

Түн бойы адам жатпайды,

Тажалдың болып тырнағы. 

Қойдай болып үрікті,

Ешкім ерлік қылмады.

Пәлеге қайрат таба алмай,

Қысылып сонда шулады.

Көргені қорлық болмады,

Ағашаяқ, Аққолтық

Қаратау менен Сырдағы

Көрген күні күн екен

Ойлағанда жылдағы,

Құдіреттің бұл бір кез қылғаны,

Ойда жоқ жерден кеселі.

Ең жақсысы қоныстың

Амандық пен есені,

Көшелік енді деседі.

Қаңтарда жауған қалың қар

Қысылды елдің мешеуі.

Айдарлы, егіз тұлымды

Жалғыздың өлді нешеуі.

Көшіп халық кететін

Болып отыр қырылып.

Қалың қар, аяз үскірік,

Жалаңаш жалпы ұрынып,

Көшерін қайда білмейді

Енді халық шұбырып.

Өлетін болды шал-шабыр,

Боранға ұшып сұлынып.

Көшпейін десе тағы да,   

Адам жейтін жалмауыз

Апшысын елдің қуырып.

190

200

210

220

328

328

329

ОРАҚТы  БАТыР

Он екіге жаңадан

Жасы жетіп ілінген.

Сөйлесе, бал тамады

Жұғымды жұртқа тілінен.

Арыстандай денелі,

Алғыр қыран сұңқардай,

Салалы саусақ жебелі.

Талдырмаш қана жас бала,

Халыққа сонда сөйледі.

Ақсұңқардай түрінген,

Белгілі жұртқа батырдай

Күш-қайраты білінген.

—Ескелді, Балпық, сөз тыңда!

Жаман қатын, жас бала, 

Ел көшкенде солар да

Қырылар сонда жалаңаш,

Етек, жеңін түрінген.

Күн қақты болған арық мал,

Көшкенмен қайда жеткізер,

Арық-тұрақ сүрінген.

Тәуекел бұған айдалық,

Қыстың көзі қырауда

Болмайды көшіп бүлінген.

Кіші жүз барсақ, шабады,

Қаратау барсақ паналап,

Өзбек, қырғыз қамады.

Елсізге келсек еңістеп,

Жалмауыз қолын салады.

Қайда барсақ азамыз,

Біз қайтіп ел боламыз.

Сорлы ел болдық, дүние-ай,

Үлкен қырсық ілінген.

Кең жердегі не керек,

Балпық, сенің білігің?

Қысылған елге болмаса,

Ақылмен табар тірлігің.

Егіз туған, екі би,

Ел болар жақты ойлалық.

230

240

250

330

ТАРИХИ  ЖыРлАР

330

331

Береке мен бірліктің

Үй іргесін көтеріп,

Алғызбайық түңлікті.

Қысылған ғарып біз болдық,

Ақылдасар кім бүгін?!

Танып едік  жер кезіп,

Жақсы-ақ еді осы су,

Сексеуіл, қамыс, тораңғы,

Тал, үйеңкі шыққан ну.

Қырғауыл, қоян, қарабай,

Қаз, үйректі көлде аққу.

Отырмадық біз мұнда

Жылауменен күнде ду,

Бұл судың аты болды Шу.

Қалың қарда қырылар

Жұртым, енді көшпеңдер.

Үй іргесін көтеріп,

Уық бауын шешпеңдер.

Тәуекелге сыйынып,

Қоялық енді көшкенді,

Осыған елдік істеңдер.

Жалаңаш адам, арық мал

Сергелдең жолға түспеңдер.

Көшер болсақ бұл судан,

Елдіктің кетер сыңайы,

Қауіпке қарсы тұралық.

Жалаңаш сары бала үшін,

Кемпір менен шал үшін,

Қаңғыған қарда мал үшін,

Көпшіліктің қамы үшін

Еркек тоқты құрбандық,

Бір шыбындай жан қуаты.

Осыны айтып Орақты,

Орнынан ұшып тұрады,

Халықтан бата сұрады.

Орақты бұл сөзді айтқанда,

Сексендегі бабалар,

Алпыстағы аналар,

260

270

280

290

330

330

331

ОРАҚТы  БАТыР

Сегіздегі балалар,

Қорғаймын елді деген соң,

ұлардай шулап жылады.

«Көп адам бұған бармасын,

Оншақты адам шығалы».

Қорғаймын елді деген соң,

Ел қуанып тұрады.

Құлынынан тайда емген,

Құнанында арда емген,

Дөненінде орда емген,

Бестісінде үйреткен,

Жібектен арқан сүйреткен,

Дәл жетіде жасы бар.

Келтелі шашақ жібектей,

Әдемі кекіл шашы бар.

Кебеже қарын, кең танау,

Кез жарым келген басы бар.

Жебелей басып желгенде,

Еті қызып келгенде,

Ойынды еті бұлтылдап,

Әпшісін жердің қуырып,

Алдында дию кез келсе,

Екпіндеп басып қашырар.

Көксерек ат көңілді,

Саптаяқтай ерінді,

Құйма тұяқ қиылған

Жүргенде жүріс өнімді.

Он жетіде Орақты

Көксерек атты ерттейтін

Қорғаймын деп елімді,

Көксерегін тұлдады.

Көксеректің сипаты

Құлжа мойын сағақты,

Жолбарыстай қабақты.

Бұрынғы ерлер жолымен

Қанжарын батыр қайрады,

Садақтың оғын жайлады,

Шоқпарын белге байлады.

300

310

320

330

332

ТАРИХИ  ЖыРлАР

332

333

Көксерек атқа ер салды,

Елін енді қорғауға 

Істеді батыр айланы.

Қалқанын киді басына,

Жолдас алды қасына,

Көпке бата сайланды.

Батырларша желбегей

Орақты он жеті жасында

Халықты батыр бағады.

Мекені қайда болар деп,

Әр жерден батыр қарады.

Қалың тоғай жыныстан

Басқан ізін табады.

Ізін бағып байқаса,

Алты қарыс табаны.

Есік пен төрдей жер еді,

Адымдап басқан қадамы.

Басқан ізін көрген соң,

Үрейі жұрттың қалмады.

«Қорықпа, жұртым, мұнан деп,—

Кез келсе, қайрат қылам»,—деп,

Орақты оттай жанады.

Еліне келіп Орақты,

Тағы да ақыл салады.

—Әділетті ер болса,

Халықтың бағы өрлейді.

Ескелді, Балпық, отырсың,

Басыңды қосып тең,—дейді.

Бұл сияқты пәлені

Амалменен алмасақ,

Күресіп шама келмейді.

Шуламасын қалың ел

Ақылдасып көр,—дейді,—

Ақылдаспай болмайды,

Ізі алпауыт неме екен,

Оңайлықпен өлмейді.

Тәуекелге бумай бел,

Еш нәрсе босқа өнбейді.

340

350

360

370

332

332

333

ОРАҚТы  БАТыР

Ескелді сонда сөйлейді 

Орақты батыр балаға:

—Ақылдасып отырсың,

Алдыңда екі ағаңа.

Бұдан қайрат етпесек,

Жыламай бала қала ма?

Батыр туар ел үшін,

Жақсы туар көп үшін,

Өз отаның—ел үшін

Орақты сынды, шырағым,

Бір шыбын жан садаға!

Ондай болса, баралық,

Жалмауыз жүрген далаға.

Ақыл дария кемеңгер

Жүректі батыр, қайратты ер,

Қамданбай енді қала ма!

Халықты қорғап бағатын,

Қысылса, ақыл табатын

Шығаннан шыққан кісі бар.

Ол уақта ел санама,

Он бір кісі келіпті,

Жалмауыз жүрген ну қамыс,

Қалың тоғай араға.

Басқан ізін көрген соң,

Жер шолып жүрген адамдар

Түсті ой мен санаға.

Белгілі адам бұл емес,

Шығатын жеке дараға.

Балпық би сонда айтады:

—Бұған бір ақыл жасайық,

Қабыл алса Тағала.

Іздеп тапшы аралап,

Жалмауыз жүрген түбекті.

Тәуекелге сыйынып,

Бекітті ерлер жүректі.

Сындырма деп белімді,

Шулатпа деп елімді,

Ел иелері тіледі,

380

390

400

410

334

ТАРИХИ  ЖыРлАР

334

335

Бір Алладан тілекті.

Адамға зиян келместі,

Қолынан адам берместі,

Тапты ақыл ретті.

Өнермен өнер туғызып,

Жасамақ болып бір кепті.

Бір өнерпаз бар екен,

Сол жүрген қалың еліңде.

Соңыңда жұрттың қуатты,

Өнері соның көңлінде.

Адамнан шыққан өнерпаз

Ақыл, өнер жөнінде.

Қимылда, батыр Андабай!

Өнеріңді бір көрсет,

Қамданар күнің сенің де.

Қолыңнан батыр келеді,

Осыны істеп көрелі.

Көп үшін, жаным, ерінбе,

Білесің, батыр Андабай,

Әзәлда тегі жаратты,

Білгіш пенен наданды.

Білгіштің көңлі айнадай,

Наданның көңілі қараңғы.

Орақты інің көп үшін

Бәйгеге басын салған-ды.

Осы жерде қалың үйеңкі

Толып тұрған тораңғы.

Тораңғыдан сен жаса

Алты-жеті адамды.

Ілгері болсын адамнан

Нұсқасы, болсын жарамды.

Балпықтың айтқан бұл сөзін

Андабай мақұл алады.

Ағаштан адам шаппаққа 

Жуан ағаш қарады.

Жасаса адам болатын 

Төрт-бес ағаш табады.

Араменен аралап,

Шығарып саусақ салалап,

420

430

440

450

334

334

335

ОРАҚТы  БАТыР

Пормалап адам шабады.

Жасады бастап екі қыз

Жібектен көйлек кигізіп,

Бетіне бояу жағады.

Құйрығынан жылқының 

Басына бұрым тағады.

Түлкінің көзін көз жасап,

Айрықша ақыл табады.

Құмырсқа белді, ақ маңдай,  

Таң шолпаны секілді,

Қас пен көздің арасы.

Күміс саусақ салалы,

Ақ бетінде кіршік жоқ,

Жауған қардай тамағы.

Қиылған қалам секілді,

Жасалған қыздың қабағы,

Бар кемдігі тілі жоқ.

Порымына қараса,

Адамзаттан міні жоқ.

Ажарына қараса,

Көргенде құмар қанады.

Жаны бар егер қыз болса,

Көрген адам ғашық боп,

Құмардың оты жанады.

Қыздармен бірге тұрғызса,

Айыра алмай қалады.

Көзін сүзіп күліп тұр,

Он бестегі қызға ұқсап,

Ай секілді ажары.

Андабайдың өнері

Айтқандай ақыл салады.

Екі жігіт толымды,

Көзтартарлық порымды,

Ағаштан тағы жасады.

Егделі келген бәйбіше,

Тағы жасап ағаштан,

Төртеуінің қасына

Көбейтіп тағы қосады.

460

470

480

336

ТАРИХИ  ЖыРлАР

336

337

Адамы түгел біткен соң,

Үй көшірді онан соң,

Жалмауыз жүрген қалыңға.

Қалыңға барып үй тігіп,

Көз тартарлық ішіне 

Жиды жабдық бәрін де.

Асқызып қазан, от жағып,

Екі жігіт, екі қыз,

Бәйбіше отыр жанында.

Неше күн жүріп бағады,

Күн батса от жағады.

Осы үйге түбі келер деп,

Жүреді батыр маңында.

Екі қыз отыр бұраңдап

Ақ орданың ішінде.

Кәмшат бөрік басында,

Інжу-маржан шашында.

Күлімсіреп күлген боп,

Екі жігіт шынтақтап

Қыздардың отыр қасында.

Есік жақтан еңкейіп,

Бір әйел қазан асуда.

Осы жерде ұйқысыз

Он күн, он түн күзетті,

Ешбір хабар болмады.

Бір күні түнде отырса,

Төменгі қалың тоғайдан

Келе жатқан хабар болады.

Сығалап батыр қараса,

Жаңғыз жаяу келеді.

Бақылап сырттан байқаса,

Жолым үйдей денелі,

Үйге жапқан түңдіктей

Бас киімі жебелі.

От жанған үйді көрген соң,

Қорқу, сасу ойда жоқ, 

Бүлкілдей басып келеді.

Қораға шапқан қасқырдай,

Іркілмей үйге енеді.

490

500

510

520

336

336

337

ОРАҚТы  БАТыР

Бозбала, қызды көрген соң,

Адамға құмар айуан

Жемекке енді төнеді.

Шеңгелін қызға салады,

Күтірлетіп бөледі.

Қайрат, қайтпас жүректің

Осы жерде болды керегі.

Жүрегі ердің таймайды,

Күш, қайрат тасып қайнайды.

Қолына алған қорамсақ

Мықтап белге байлайды.

Батырдың осы өзі деп,

Маңдайдың жалғыз көзі деп,

Садақтың оғын айдайды.

Айламен үйге кіргізіп,

Батыр тапты амалды.

Орақ атқан жалғыз оқ

Маңдайдағы көзден қадалды.

Атқан оқ көзден өтеді,

Желкеден шығып кетеді.

Оқпен бірге түскенде 

Бұзғандай болды қамалды.

Қарбалаңдап қолына,

Тигеннің бәрін уатты,

Күл қылып түгел құлатты.

Қайтадан атып батырды,

Тырп еткізбей сұлатты.

Пәледен елін құтқару

Батырға үлкен мұрат-ты.

Жалмауызды өлтіріп,

Көрсетіп елдің көзіне,

Халқын түгел қуантты.

Орақты болды аз елдің,

Сүйенетін тірегі.

Жолбарыстай жүректі,

Арыстандай білекті,

Адамзаттың зерегі.

Орақтының күшімен,

22-0273

530

540

550

560

338

ТАРИХИ  ЖыРлАР

338

339

Батырдың ерлік ісімен,

Қорықпай бала ұйықтады.

Халқына тиіп көмегі,

Қалғаны бар артында,

Жалғыз, сірә, демеді.

Ел үшін туған жас перен,

Халықтың қамын жегені.

Еркек тоқты құрбандық

Аман болса елім дегені.

Атақты пәле өлген соң,

Байтал жусап, бала ұйықтап,

Тыныштық халық көреді.

Жер шалып батыр жатпайды,

Көп үшін көңіл бөледі.

Өлгеніне жалмауыз

Екі-үш апта боп еді.

Бақылап жүрсе жол тосып,

Өлең айтқан секілді,

ыңырсып біреу келеді.

Бұғынып тұрып Орақты

Көреді мұны сыртынан.

Үстіне киген киімі

Көрінді жанат-бұлғыннан.

Жіңішке белі шыбықтай,

Бойы ұзын сырықтай,

Мұндай адам тумайды,

Жаралып адам ұлтынан.

Нұсқасына қараса,

Жанат та нұрдың негізі,

Жаралғандай ұрқынан.

Жыландай жылжып аяңдап,

Түлкідей басып сылтыған.

Жылау да емес, ән де емес,

Шығады даусы сыңсыған.

Аузын ашып дем алса,

Жалын, от шығар ұртынан.

Қатарына келгенде,

Шат болды батыр күлімдеп.

Қорамсаққа қол салды,

570

580

590

600

338

338

339

ОРАҚТы  БАТыР

«Туған күнім бүгін деп,—

Қолдай көр, Кемел пірім»,—деп,—

Қолға алдым сені, темір оқ,

Сенен басқа досым жоқ»

Серт айтып тартты садақты,

«Ойдағы жерден ілін» деп.

Күшпенен шыққан жалғыз оқ

Жөнелді сонда дірілдеп.

Жалмауызға жетеді,

Бүйірден өтіп кетеді.

Тораңғыны қақ жарып,

Бір жидеге қадалып,

Тұра қалды дірілдеп.

ұстай алды ашумен,

Бір ағашты күрілдеп.

Қолы тиген ағашы 

Уатылып қалады.

Шыңғырған даусын есітіп,

Батыр оттай жанады.

Көктегі жұлдыз секілді

Көксерек ат ағады.

Ағызып келіп ағынмен

Көк желкеден шабады.

Бар киімін сыпырып,

Басы мен қолын сол жерде

Батыр кесіп алады.

Халқына кеп береді,

«Тапқан олжам мынау»  деп,

Алдына жайып салады.

Басы мен қолын көргенде

Көбінің есі қалмады.

«Ел қорғайтын батыр» деп,

Аузына халқы қарады.

Қатқан жерден тоң кетіп,

Жаз келді сонда жылтырап.

Мұнарын шашып бұлдырап,

Дария беті бусанып,

610

620

630

640

340

ТАРИХИ  ЖыРлАР

340

341

Үйрек ұшып, қаз қонып,

Су ақты жосып сылдырап.

Қара жер беті көгеріп,

Қара жердің көгіне

Хайуанаттар кенеліп,

Семірді арық  дыңғырап.

Көлде бақа құрылдап,

Таста байғыз ән салып,

Ағашта бұлбұл шырылдап.

Шыбын, шіркей тіріліп,

Бас қосып түгел дуылдап.

Құмырсқа шығып інінен

Жол тартып о да қимылдап.

Өрісте бие құлындап,

Көк пенен жер  жібіді,

Нұр шашып жұлдыз жымыңдап.

Қыз, келіншек ән салып,

Қой алдында қылмыңдап.

Жердің жүзі көгеріп,

Көк орай шалғын болады.

Арық малы семіріп,

Қарыны ашқан тойынып,

Халықтың көңілі толады.

Жазға аман жеткен соң,

Жұрт жиылып қонады.

Беткейге жатып шал аунап, 

Үй қасында бала ойнап,

Шаңлақты жерде нар аунап,

Жанның бәрі болды мәз.

Тамашада көлде қаз, 

Жадыратып жайнатып,  

Нұрын шашып келген жаз.

«Осы жерге егін ексе» деп,

Ақылдасты ел біраз.

Сонда Балпық сөйлейді:

—Бір әңгіме айтайын,

Тыңдасаңдар, балалар,

Алтын тапқан аналар,

Жасы үлкен ағалар!

650

660

670

680

340

340

341

ОРАҚТы  БАТыР

Халқын қорғап тұратын,

Бәлеге жеке шығатын,

Бір басы мыңға татитын

Ел үшін туған даналар!

Көп ақылы дария

Қалмасын үйде балалар.

Осы отырған жеріміз

Өзені құрақ, бойы шым,

Тоғайы қалың, өзі тың,

Бір жағы мынау Қоңыр тау,

Аралас жатқан бұйрат құм.

Суында балық, қаз, үйрек,

Алып жесек жаны бар.

лайықты жер екен

Азғана ауыл паналар.

Ойланып жүрген ойымда

Бір кішкентай және бар.

Сылдырап аққан мына су

Жалмауыз шығып жерінен

Алты ай қыстай болды ду.

Қойға қасқыр шапқандай,

Халқымыз болды күнде шу.

Ірге жайсыз тиген соң,

Жақсы қоныс болмайды,

Дегенменен қанша ну.

Жер болар бізге бүгінде,

Өркендеп өсіп молайсақ,

Сыймайды халық түбінде.

Жері сортаң болған соң,

Көңліме менің қонбай тұр,

Ойдағы қоныс болмай тұр.

Жағдайсыз келер халыққа,

Күндердің осы күнінде.

ұнатпай тұр көңілім,

Бұл қоныстың түрін де.

Алдымызда бар шығар

Бізге лайық бір өзен,

Берекелі шын өзен.

ұнатсаңдар, ойлаймын,

690

700

710

342

ТАРИХИ  ЖыРлАР

342

343

Көшейік, жұртым, кідірме.

Балпықтың сөзін мақұлдап,

Жұрт көшелік  деседі,

Үй іргесін шешеді.

Бұл судың атын  «Шу» қойып,

Жалайыр Шудан көшеді.

Шуды тастап жалайыр,

Үдере көшіп кетеді.

Сол көшкеннен тоқтамай,

Алакөлден өтеді,

Қошқарбайға жетеді.

«Топарға» жетті еңкейіп,

Ешкімнің емес мекені. 

Топарға да тоқтамай, 

«Ілеге» жетті шұбырып.

Жердің түрін байқаса,

Үлкен өзен, кең арна,

Қыдырлы бір жер көшелі. 

Егін салар жері бар,

Жайылым жері тағы бар.

Қызыл изен, көк жусан,

Шөбі бар мекен ететін,

Ел қырсығын кесетін,

Жер екен дәулет өсетін.

Ірімшіктей құрағы,

Бір түп шидің түбіне, 

Паналап жүз қой тұрады.

Кекіре, жантақ, күйреуік

Біріне-бірі сұлады.

Қырғауыл, қоян, қаз, үйрек

Өзендерден шығады.

Қырына біткен қызғалдақ,

Белуардан изені,

Тоғайындағы жидегі,

Маужырап тұр дәндері.

Піскен кезде иіліп,

Бұтағынан сынады.

Қырында бөкен құлан бар,

720

730

740

750

342

342

343

ОРАҚТы  БАТыР

Көлінде балық, бұлан бар.

Тоғайда жүрген елігі,

Байқасақ қарап көзігі.

Қарақұйрық қаптаған,

Нелер жақсы ірі аң бар.

Сүйсінді Балпық көрген соң,

Іздеп тапқан жеріне,

Жеріне сәйкес көліне,

Жеріне шыққан шөбіне,

«Осы жер қоныс болар,—деп,

Негізі менің еліме».

Бұл жерге тартыс салатын,

Қорқытып тартып алатын

Жақын ел жоқ шенінде.

Келген жылы жалайыр

Ілеге егін салады.

Арасынан Іленің

Астық алып сол жылы,

Қарық болып қалады.   

Ашығып келген халықтың

Астыққа тойды тамағы,

Ашылды жұрттың қабағы.

Шұбырып жүріп жалайыр

Бір жақсы қоныс табады.

Қараша айы туған соң,

Майқұрақ, Қорыс, Ақ дала,

Тұсында жатқан Абанқыр

Қыстауға халық тарады.

Ел орнығып қонған соң,

Меншікті жері болған соң,

Балпық пенен Орақты,

Ескелді биді басшы қып,

Алдынан жер шолады.

Атырауды айналып,

Қаракенге барады.

Қаракен бойы Қаратал,

Ішіне шыққан бүлдірген.

Бүлдіргені жұпардай,

760

770

780

790

344

ТАРИХИ  ЖыРлАР

344

345

Мұрынын исі жарады.

Аққан суы мөлдіреп,

Ішсе, сусын қанады.

Қараталдың өлкесі

Іледен де бағалы.

Қараталды өрледі,

Жерінің артық көрнегі.

Ой мен қырын байқаса, 

Жанға бірден жағады. 

Өрлей жүрді өңкей ер,

Қараталды жағалап, 

Үштөбені далалап,

Дауылбайдың басына

Шықты барып аралап.

Қанжарлары қайраулы,

Садақтары сайлаулы,

Балтасы жанында байлаулы.

Жасанған жаудан таймайтын

Бәрі де алғыр азамат.

Келіп шықты тобымен

Дауылбайдың басына.

Төтелей келді тік жүріп

Қызыл жол-жол тасына.

Қалың шөпті қақ жарған

Сүйретінді із жатыр,

Келсе, тастың қасында.

Не бар деп сонда ойлады,

Ақылдасып осында.

Айдаһары кез келді

Өңшең болат асылға.

Орақты батыр сол кезде

Дәл жиырма бір жасында.

Орақты батыр сол жерде

Жолдасына сөйледі.

Айдаһарды көрген соң:

«Қасыма бірің ер» деді.

Бәрі түгел шулады:

—Айдаһар деген тілсіз жау,

800

810

820

830

344

344

345

ОРАҚТы  БАТыР

Барма, батыр, сен!—деді.

Орақты тұрып айтады:

—Мұның заты бір жылан,

Менің затым адамзат,

Қалайша күшім кем,—деді,—

Көрмей жатып қашқан соң,

Өлгенмен басым тең,—деді.

Жолдасы қалды иіріліп,

Қызыл тастың қорымын,    

Орақты батыр өрледі.

Біраз жүрді тасты өрлеп,

Еш нәрсе де көрмеді.

Еш нәрседен қайтпаған—

Жас батырдың талабы.

Тіктілеу келген қорым тас,

Өрлеп соған барады.

ұйықтап жатқан сол жерден

Айдаһарды табады.

Жақындап батыр барғанда

Көтеріп басын алады,

Батырға жылан қарады.

Қайрат жасап қамданбай,

Айдаһардың батыр кеп,

Желкесінен шабады.

Қайратпен шапқан қанжары

Айдаһардың басын қақ бөліп,

Қара тасты қабады.

Бұл қайратын көрген соң,

Құмары жұрттың қанады.

Батыр болды талапты, 

Асынды белге садақты,

Ел үшін туған бағландар,

Елге лайық жер тауып,

Ауыл қонар көл тауып,

Тұлпарларын жаратты.

«Қаратал, Іле—екі су

Елге қоныс болар» деп,

Атбасын елге қаратты.

840

850

860

870

346

ТАРИХИ  ЖыРлАР

346

347

Ілеге қарай жол салды

Қараталдан төтелеп.

Сексеуіл, қалың жыңғылды,

Адыр-адыр қызыл құм,

Құдық қазды әр жерден.

Жол салды бұзып кеселеп,

Жол бермес қалың дүлейден.

Кезек-кезек жол ашып,

Келе жатыр жекелеп,

«Есеке, елге жетсек» деп,

Сөйледі Балпық ентелеп.

—Оның рас, шырағым,

Барсақ болар ертерек.

Осыдан біз барғанда,

Бала-шаға қуанып,

Алдымыздан шыға алмас,

Байқадым, батыр, еркелеп.

Айланып қалған секілді,

Елдің күні қараңғы,

Кісі жейтін тағы да,

Кез келді білем наданға.

Енді орнынан таппаспыз,

Осы барған заманда.

Негізгі қас бір бәле

Кез келген шығар адамға.

Күн-түн қатып жеделдеп,

Келді сонда еліме.

Келсе, орнында елі жоқ

Қондырып кеткен жерінде.

Әр жерге жүгі шашылған,

Жұрттың түрін байқаса,

Көрінді былай көзіне

Бүлінген елдің жөнінде.

Қатты жүрді сабаулап,

Емес деп адам тегінде.

Қасқыр көрген қойдай боп,

Есі кетіп үріккен.

Тіккен үйден айрылып,

Төрттен-бестен біріккен.

880

890

900

910

346

346

347

ОРАҚТы  БАТыР

Бала жылап, нар өліп,

Денесі елдің дүрліккен.

Ақыл кетіп ағадан,

Күш кетіпті жігіттен.

Қойдай болып шуылдап,

Жетті елге сүрліккен.

Үркіп жүрген халықтың

Қалыпты арық мешеуі.

Айдарлы, егіз тұлымды,

Өліпті жастың нешеуі.

—Бала да болса, панамыз,

Қорғайтын бізді бабамыз.

Тірлігің екен, қарағым,  

Халқыңның аман-есені.

Батыр мен биді көрген соң,

Кеткендей болды халықтың

Кеудесінен кеселі.

Қараңғыда көреді,

ұйықтап жатқан адамды

Түнде ғана жеп еді.

Пәленің түсін көрместен,

Жалмауыз шықты деп еді.

—Ендігі пәле, қарағым,

Түсі суық келеді.

Шыдамай зәріне қырылып,

Қойдай болып өледі.

Бір қой бір қыз күніне

Тамағына береді.

Бас жағы адам, қарағым,

Бөксесінің жүні бар.

Адам да емес, ит те емес,

Әйтеуір жаман түрі бар.

Біреуі қара, біреуі ақ,

Аузынан көбік ағады,

Сала құлаш тілі бар,

Түсі суық у мен зәр.

Қорыққаннан көмейден

Жүрмей қалды татқан нәр.

Өзіңнен қайрат болмаса,

920

930

940

348

ТАРИХИ  ЖыРлАР

348

349

Заманымыз болды тар.

Жан қысылған мезгілде

Өзің түгіл, қарағым, 

Ізіңе халқың болды зар.

Мына сөзді есітіп,

Орақты қылды талапты.

Жер жарылып, күн шығып,

Мезгілімен таң атты.

Алды қолға садақты,

Байлады қанжар, жарақты.

Сол күні елді көшірмей,

Ерулетіп қаратты.

Қанжарды батыр қайрады,

Садақты белге байлады.

Көксерек атқа ер салып,

Жабдықты батыр жайлады.

Бұған бір қайрат істеуге

Енді батыр ойлады.

Сонда батыр ойлады:

«Менің атым кім,—дейді,—

Ел үшін тудым шын,—дейді,—

Еркек тоқты құрбандық,

Қамданар бүгін күн», дейді.

Оралбике өзінің 

Қарындасын шақырып:

—Қарағым, бірге жүр,—дейді,—

Кел алдыма мін, дейді.

Оралбике бала ғой,

Қорыққаннан жүрмейді.

Орақтыны шешесі

Сонда қарғап тілдейді:

—Оңбайсың, шешек, оңбайсың,

Пәлені іздеп қайдағы

Тілеп жүрсің өзіңе,

Болмаймын, бала, сөзіңе.

Ақырында, қу балам,

Жалғыз қыз түсті көзіңе.

Батыр сонда айтады:

—Айналайын апатай,

950

960

970

980

348

348

349

ОРАҚТы  БАТыР

Сен жылайсың мен үшін,

Мен жылаймын көп үшін,

ұлың мен қызың құдайы

Осы отырған ел үшін.

ұл-қызыңда арман жоқ,

Тазаласа пәледен

Жалайырдың өрісін.

Жылама, бауырым Оралжан,

Мырзаш пенен үшеуміз

Бір құрсақтан өнгенбіз.

Бір құрсақтан жалғанның

Жарығына келгенбіз.

Бір құндақта жатқамыз,

Бір бұлақтан татқамыз.

Бір емшектен емгенбіз,

Баласындай үйректің

Бір-бірімізге ергенбіз.

Қаның менен қаным бір,

Жаның менен жаным бір,     

Тәнің менен тәнім бір,

Қорықпа, жалғыз бауырым,

Меніменен бірге жүр.

Ақыл таппай сандалған

Халықтың кеулі қайғы, кір.

Не де болса Алланың

Салған ісін көремін.

Менің тірі шағымда

Өлемін, сірә, демегін.  

Өзім тірі тұрғанда

Ажалға неге беремін?!

Сенен бұрын, шырағым,

Алдыңда сенің өлемін!

Сені мен менде арман жоқ,

Пәледен аман тазартсақ,

Өрісін мынау көп елдің.

Үріккен мынау ел үшін,

Тазармаған жер үшін,

Қимылдайын тәуекел!

990

1000

1010

1020

350

ТАРИХИ  ЖыРлАР

350

351

Пайдасын қашан көремін,

Денеге біткен өнердің?!

Өлемін деп қорықпа,

Оралбике, қарағым,

Әдейі ертіп барамын.

Бір емшектен бір емген,

Бауыры жақын адамның.

Әлі түсіп көрген жоқ,

Кісі деп жүрген наданның.

Біреудің қызын байласам,

Жақсы болар егер де,

Қайратымнан таймасам.

Басым болса өзімнен,

Қорықсам, бұғып қаламын.

Егер де бүгін қорықсам,

Сенің даусың шыққанда

Жанды ортаға саламын.

Қорықпай-ақ еріп жүр,

Жалмауызды көргенде

Бір айласын табамын.

Көп үшін басым құрбандық,

Тілеймін елдің аманын.

Ел қорғау үшін бауырың, 

Түсті барып ішіне

Қайнап тұрған қазанның.

Алып жүрді бауырын,

Аузына байлап ажалдың.

Келетұғын жолына

Қарындасын байлады.

Садақтың оғын сайлады,

Қанжарын батыр қайрады,

Шаладай батыр жайнады.

Қашан түсін көргенше 

«Қандай нәрсе екен» деп,

Сонда батыр ойлады.

Түске жуық болғанда,

Екі нәрсе келеді.

Нұсқасы адам секілді,

1030

1040

1050

1060

350

350

351

ОРАҚТы  БАТыР

Көз ұшында зырқырап.

Аузынан аққан көбігі,

Будақ-будақ бұрқырап.

Біреуі қара, бірі ақ,

Қарасын қыз көргенде,

Шықты даусы шырқырап.

Бауырдың даусы шыққанда,

Қайнады ердің жүрегі.

Темір болды білегі,

Қаһарына мінеді.

Сүйегі кетті сырқырап,

Садақты батыр сайлады.

Алатын қасқыр бүркіттей,

Батырдың көзі жайнады.

Тұсына таман келгенде,

Оқты батыр бір атты,

Екінің бірін құлатты,

Зәлімнің бірін жайғады.

Жығылғанда қарасы,

Ақкөбік барып шайнады.

Орақты атқан жалғыз оқ,

Жөнелді сонда гуілдеп.

Серт айтып атты күшпенен

«Туған күнім бүгін» деп,

Қаракөбік тұралмай,

Жығылып жатыр күрілдеп.

Қайтадан атқан жалғыз оқ

Жөнелді сонда дүрілдеп.

Ақкөбіктен өтеді,

Жүрегін үзіп кетеді.

Бір терекке оқ тиіп,

Тұра қалды дірілдеп.

Батырдың көңлі шат болды,

«Қолдай көр, Кемел пірім» деп,

Болды ердің дегені.

Қаракөбік, Ақкөбік

Орақты батыр оғынан

Екеуі де жөнеді.

Халықтың болды панасы

1070

1080

1090

1100

352

ТАРИХИ  ЖыРлАР

352

353

Бір ердің білген өнері.

Пәледен халқын құтқарып,

Оралып батыр үйіне

Аман-есен келеді.

Қиын-қыстау пәленің 

Жоғалтты көзін нелерді.

Тазарып жұрттың өрісі, 

Неше күндей той болды,

Ақ даланың кемері.

«Сен болдың бізге жүрек,—деп,—

Жау көрсек, бізге қажымас.

Құйма құрыш білек,—деп,—

Қорықсақ барып паналар.

Халқымызға тірек,—деп,—

Жалайырға тиянақ

Ноқта ағасы сен бол»,—деп,—

Орақтыға сол жерде 

Халқы бата береді.

Сонан кейін Жалайыр,

Қаратал—Іле екі су,

Мекен етіп жерледі.

Қаңғайдан қонып алдымен,

Көк даланы өрледі.

Қонысы жағып бұл елдің

Мал мен басы молайып,

Дәулеті тасып кенелді.

Иесіз жатқан байтақ жер

Менікі етіп ие боп,

Ешбір адам келмеді.

Аз елдің көзі ашылды,

Өлшеусіз несіп шашылды.

Еш жамандық көрмеді.

Сыналар ердің жүрегі,

Ақ найза мен білегі,

Мұқаншыға барғанда 

Қанды майдан бір қызық 

Сол арада кез келді…

Кез келмеген бұларға

1110

1120

1130

1140

352

352

353

ОРАҚТы  БАТыР

Әрбір ұлттан қалмады.

Дүнген деген қалмақтан

Ханның қолы шабады.

Бытырап кеткен қалың ел,

Бір бөлек жатқан ауылды

Қалмақтың қолы шабады.

Жүреді екен Орақты

Іленің аққан суында,

Жетіжалдың қырында,

Тасмұрынның құмында,

Батырға хабар барады.

Көксерек аттың құйрығын,

Жалыменен тарады.

Қаңтардағы бурадай

Түйілді ердің қабағы.

Ер тоқымын бішпаңдап,

Сауырын аттың жабады,

Қанжарын қынға салады.

Білекке іліп садағын,

Көксерек атқа «шу» деді.

Еті қызған мезгілде

Көксерек желдей гуледі.

Табаны құмды суырып,

Әпшісін жердің қуырып,

Қаратал, Іле—екі су,

Көксерек ат қысқартты,

Екі өзеннің танабын.

Талаптанды жас батыр,

Құрал-жабдық жасады.

Мұқаншыға жүрмек боп,

Ақтөбені асады.

Ақтөбеден асқан соң,

Сарбұлақпен сартылдап,

Көксеңгір тауды бөктерлеп,

Қурайлыны басады.

Тұлпардан туған Көксерек

Арандай аузын ашады.

Еті қызып келгенде,

23-0273

1150

1160

1170

354

ТАРИХИ  ЖыРлАР

354

355

Сауырдан тері төгіліп,

ұртынан көбік шашады.

Алты сағат басқанда,

Қарқыны келген дариядай

Батырдың көңлі тасады.

Қарқынмен барып шығады

Мойынқұмның беліне.

Батыр жетті бесінде

Мұңлық боп қалған еліне.

Жау шауып кеткен ғарып ел,

Жылай берді шуылдап,

Орақтыдай еріне!

Сонда батыр сөйлейді:

—Жылама, жұртым, жылама,

Сендерді шапқан осы жау,

Адам ба, заты пері ме?

Пері болса, соғармын,

Жолатпасын шеніме.

Адам болса, тығармын

Әкесінің көріне.

Жылаған елді көрген соң,

Батырдың тасып қайраты,

Шапшыды таудың өріне.

Еркек тоқты құрбандық,

Сендер үшін байладым,

Ғазез басты өлімге.

Жау артынан қумақ боп,

Сауытын батыр киеді,

Ат құйрығын түйеді.

Ақырғанда дауысы

Алты қырдан асады.

Оралып жатқан Қоңыр тау

Жау жүрген жердің жиегі.

Шаңғарақ таудың бойында

Көк судың аққан ойында.

Дүңген деген қалмақтың

Шаһарына тиеді.

Темір қалқан басында,

1180

1190

1200

1210

354

354

355

ОРАҚТы  БАТыР

Жолдасы жоқ қасында.

Қаптап жатқан қалмақтың

Қаласына кіреді.

Дабылды батыр қағады,

Ханның елін шабады.

Қалмаққа ойран салады,

Қашқандары қалмақтың

Ханына о да барады.

Дүңген хан халқын жиғанша,

Қазақтың қалың қолымен 

Батыр бұзды қамалды.

Талап қылып талпынбай, 

Мұратқа адам жетер ме?!

Ел үшін туған егейлер

Майданға кірмей кетер ме?!

Қалмақтың Ақсай ерімен

Орақты шықты жекеге.

Батырлық, ерлік күн болды

Жүрген күнде жекеде.

Ақсай мінген атының

Маңдайда бар төбелі,

Орақтының қасында 

Ақсай таудай денелі.

Мың кісілік кемедей

Келген екен Ақсайдың

Дене тұлға кемелі.

Күрек тісі күректей,

Тоқпақтай айдар, тұлымды,

Қошқар тұмсық мұрынды.

Басы үлкен қазандай,

Құндыздығы жебелі.

Екі батыр сайысқа 

Жеке-жеке келеді.

Алдыменен Орақты

Ақсайға кезек береді.

Ақсай шапты ақырып,

Желекті найза желкілдеп,

Шаншуға жақын келгенде

1220

1230

1240

1250

356

ТАРИХИ  ЖыРлАР

356

357

Балтаменен бір салып, 

Найзасын екі бөледі.

Ағындап Ақсай өтеді,

Артынан бала жетеді.

Дәл жүректің басынан,

Шеміршектің қасынан

Найзамен бала көмеді.

Атынан дәуді ұшырды,

Қаңбақтай жерге түсірді.

Ақ төбел атты жетектеп,

Орақты батыр жөнелді.

Ақсайды батыр өлтіріп,

Қасқыр қырған қойдай қып,

Қалмақтың елін бөледі.

Көшелерін қан қылып,

Қақпанның аузын шаң қылып,

Қанын судай төгеді.

Быт-шыт боп қашқан қалмақты

Сай-сайдан батыр тереді.

Қанжарменен тіледі,

Найзаменен іледі.

Түлкі алған бүркіттей,

Кез келгенін бүреді.

Қан майданда қайтпайды,

Бала бүркіт түлегі.

Қашуға қалмақ бет алып,

Тау ішіне кіреді.

Дүңген ханның іргесін

Үркітіп батыр түреді.

Жіңішкежүрек, Шыңбұлақ

Сол сайды өрлеп шу деді.

Үркіп қалмақ қырылып,

Қырғынға түсіп сүрініп,

Сол сапарда жүдеді.

Жерінен қалмақ ауған соң,

Қиналды қатты бір жаны.

Тау-тауда қапты қазан мен 

Саптыаяқ, күбі, құмғаны.

Қазан қалған сол тауды

1260

1270

1280

1290

356

356

357

ОРАҚТы  БАТыР

Қарала ағаш Қазанның

Асуы деп біледі.

Отыз бір жасқа келгенде

Орақты батыр халқына, 

Бұқара халық, жалпыға

Тірек болып тіреді.

Қаратал, Іле—екі өзен,

Сонан кейін меншікті

Жалайырға жер бопты.

Орақты батыр шыққан соң,

Аз басы көпке тең бопты.

Су мен жерге ие боп,

Содан кейін ел бопты.

Онан бұрын жалайыр

Көрінгенге жем бопты.

Көрінген елге тозаңдап,

Мүсәпірмен тең бопты.

Қатар жатыр Іле, Шу,

Көктал, лепсі, Қаратал, 

Ақсу, Көксу, Жетісу—

Жалайырдың мекені.

Қаратал, Іле—екі су,

Өніп-өсіп жалайыр 

Екі өзенде отыр ну.

Орақты жайын айтайын:

Тұрлықожа баласы,

Орақты тапқан қонысы—

Қаратал, Көксу жағасы.

Өткеніне олардың 

Бес-алты ғасыр шамасы.

Облысымыз Алматы,

Ауданымыз Қаратал,

Екі колхоз болады

Сол Орақты баласы.

Дүңген ханның қаласы,

Мынау жатқан Дүңгене

Осылай деп айтатын

Халқымыздың білгені.

Ел аузында айтылып,

1300

1310

1320

1330

358

ТАРИХИ  ЖыРлАР

Ертегі болып жүргені.

Жиюшы жоқ артында,

Баспаға бұрын кірмеді.

Көксудың аққан бойында,

Дүңгененің ойында,

Қант завод салынып,

Денесі нұрға малынып,

Күміс терек егіліп,

Жоңышқа, қылша себіліп,

Жаңа өмірдің нұрымен

Сәнді өзен боп гүлдеді.

Енді келді жазатын 

Бұл поэма кезегі.

1340

1346

358

ТОМҒА ЕНГЕН МӘТІНДЕРГЕ ТҮСІНІКТЕМЕ

БАТыР  ЖӘНІБЕКТІҢ  ӨлЕҢІ

жүктеу/скачать 1,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: