Лекция тақырыбы: Ұлы Дала Алтын Орда кезеңінде (XIII-XV ғғ.) Лекцияның оқыту нәтижелері
Шығыс Дешті Қыпшақ жерінде ХІІІ-ғ.орта кезі мен ХV-ғ. І-ші ширегінде Ақ Орда мемлекеті
жүктеу/скачать 56,75 Kb.
|
лекция 4 2022-2023
| 1. Шығыс Дешті Қыпшақ жерінде ХІІІ-ғ.орта кезі мен ХV-ғ. І-ші ширегінде Ақ Орда мемлекеті болады. Рашид ад-Диннің жазуына қарағанда (ХІV-ғ.) Жошы ұлысының шығыс бөлігін (сол қанат), єкесінің көзі тірісінде, үш інісімен бірге, Жошының үлкен ұлы Орда (Орда Ежен,Орда Ичен) алады.
Әбілғазының айтуынша (ХVІІ) осынау жерді оған інісі Бату хан ХІІІ ғ. орта кезінде бөліп береді. Орданың мирасқорлары іс жүзінде дербес билеушілері болады. Рашид єд-Динге жүгінсек, Батухан ұрпағының вассалымыз деп сөз жүзінде ғана мойындайтын ңөз ұлысының тєуелсіз алдиярларың болады. Ақорданың кемеліне келіп, толысқан шағы XIV ғ. екінші жартысы 60-70 жылдары Орыс хан тұсында, бірақ оның территориясы Алтын Ордаға тєуелділігі єлсіреуіне орай, бірте-бірте кеңейіп қалыптасады. Орда Еженнің ұлысына єуелгі кезде Жетісудың солтүстік – шығыс бөлегі, Ертіс өңірі, Ұлытау мен Кентауға дейін дала кіреді. Жайық, Ырғыз, Торғай, Тобыл мен Сарысу өзендері алқаптарында, Арал өңірінің даласы мен Төменгі Сырдария бойында Жошының тағы бір ұлы –Шєйбанның ұлысы болды. Плано Карпинидің айтуынша, ХІІІ ғ. орта кезінде Орда қонысы Ертіс бойында, Алакөл маңында болған. XIV ғ. Орда Ежен ұрпағы билеушілерінің өкімі Шайбан ұлысына да қазіргі Қазақстанның күллі жеріне жүрген, оған тек Шағатай мемлекетінде, сосын Моғолстан құрамында болған Жетісу ғана енбеген. Енді Ақорданың саяси орталығы Қазақстанның оңтүстігіне көшеді де, Сығанақ қаласы астана болады. Єсілі, осы оқиғаға байланысты мемлекеттің аты өзгергенге ұқсайды: бірқатар зерттеушілер Қазақстан жеріндегі осы бір мемлекетті Көк Орда деп атайды. Тегі, Орда Ежен иелігінің аты бастапқы кезде Көк Орда, ал Шєйбанның ұлысы - Ақ орда деп аталса керек. (Бєлкім, Батуханның бүкіл иелігі –Шайбан ұлысын да қоса - Ақ Орда деп аталса керек. Шєйбан ұлысы Орда ұрпақтары иелігі құрамына кіргеннен кейін, бүкіл мемлекет Ақ Орда деп аталып кетеді. Тарихи деректерде бұл атау XV ғ. бастап белгілі (Му-ин єд-Натанзи т.б. авторлар ). XIV ғ .соңынан бастап Ақ орда жері , сол сияқты өзбек ұлысы деп те аталады. Ақ орда дербес мемлекет ретінде, моңғолдан соңғы кезеңде, шаруашылық қайта түлеп жаңғыра бастаған жергілікті түрік және түріктенген ақсүйектер ролі күшейген жағдайда туып қалыптасты. Бұл жерде қыпшақтар мен наймандар, үйсіндер мен арғындар, қарлұқтар мен керейлер, қаңлылар мен қоңыраттар, маңғыттар т.б. көптеген тайпалар қоныс еткен еді. ХІV ғасырдың 50-60-жылдарында батыс бөлігінде, Мауараннахрда ірі түрік-манғол тайпаларының көсемдері арасында кескілескен күрес өріс алды. Қырқыс Шағатай және Үгедей ұрпақтарының маңғолдардан, түріктерден, тәжіктерден тұратын полихэтникалық мемлекетті басқара алмайтынын иеліктерінің далалық аудандарына – Моғолстанда билік жүргізе алмады. Мауаранахрдың ірі шонжарлары мен жоғарғы саудагер топтары елге мықты Билік керек екендігін түсіді. Әмір Темір өз қолына осындай билікті Шоғырландырып, күшті мемлект құра білді. Жошы ұлысында (Алтын Орда, Ақ Орда, Көк Орда) монғолдар өте аз болды Алтын Ордаға жаулап ала жолымен біртұтас жүйеге біріктірілген тайпалар мен халықтар жиналды. Бұл мемлекет, оған күшті және жігерлі хандар билік еткен кезде болмаса, онша ұзақ уақыт болған жоқ. Бірақ олардың біреуі ¤збек хан ( ол 1312 жылдан бастап билік етті ) кезінде-ақ мемлекеттің орнықтылығын шайқалтған оқиғалар болды: мұсылман дініне кірген ол Шыңғыстан тараған тектің жаңа кіруден бас тартып, бабаларының нанымын сақтап қалғысы келген ондаған өкілдері мен барлық нояндарды қырып тастады. 50-жылдардың орта шенінде Жәнібек ханды оның үлкен ұлы Бердібек өлтіргеннен кейін, орыс жылнамасының анықтауы бойынша, ңұлыалапатң (1359-1379 жж) деген атпен мєлім болған жиырма жылдық өзара қырқыс басталды. Алтын Орданың батыс бөлігі бірнеше иеліктерге бөлінді. Еділ бойында, Астраханда, Қырымда, Сарайшықта жергілікті єміршілер, Қара теңіз өңірінде Түменбасы Мамай орнықты. Жошы ұрпағынантараған жекелеген хандар мен ірі Тайпалардың жетекшілері оларды уақытша біріктіргенімен де, Хү ғасырдың өзінде-ақ бұл иеліктер тєуелсіз Қазан, Астрахан, Қырым, Үлкен Орда хандықтарына айналды.Қазақстан мен Түркістанның далалық аумағында жергілікті билік нығайды. ХІІІ ғасырдың ортасынан бастап Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында Ақ Орда мемлекеті өмір сүрді. Орданың мирасқорлары іс жүзінде дербес билеушілер, Рашид ад-Диннің айтуынша, өздерін Батый хан ұрпағының вассалдары деп сөз жүзінде ғана санаған ’’өз ұлысының тєуелсіз патшалары ’’болды. ХІVғасырда Орда-Ежен тегінен шыққан єміршілердің билігі Шайбани ұлысына да таралды. Қазіргі зерттеушілердің бір қатары Қазақстан аумағында осы мемлекеттің құрылуына «Көк Орда» атауын теліп жүр. Олар Батый ханның Жайық өзенінің батыс жағындағы иеліктерін, соның ішінде Шайбани ұлысын да Ақ Орда деп атайды. Шайбани ұлысы Орда ұрпақтарының иеліктері құрамына енгеннен кейін ’’Ақ Орда’’ бүкіл біріктірілген мемлекетке көшкен болуы ықтимал. ХІV ғасырдың аяғынан бастап Ақ Орда хандарының иеліктері деректемелерде ¤збек ұлысы деп атала бастаған. Ақ Орда ның саяси тарихы Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы Алтын Ордаға тєуелсіз хандардың өз билігін нығайту жолындағы күресімен, кейініректе - Ақ Орданың ыдырап бара жатқан Алтын Ордадағы қырқысқа араласуымен,содан соң Орта Азия билеушісі Әмір Темірдің агрессиясына тойтарыс берумен сипатталады. Ақ Орданың Алтын Ордадан оқшаулануы ХІХ ғасырдың екінші ширегіне, Ерзен мен Мүбәрәк кезінде болған делінеді. Ол ХІV ғасырдың 60-70 жылдарында билік еткен Ұрұс хан кезінде едәуір нығайған. Сол кезеңде Темірге қарсы Ақ Орданың тәуелсіздігі жолындағы күрестіңнегізгі ауыртпалығы соған түскен еді. Кейініректе Ақ Ордадағы билікті қолға алған Темірдің қолшоқпары, Жошы ұрпағы тоқтамыс жергілікті шонжарларға және єскери ресустарға сүйене отырып, Алтын Орданың батыс бөлігін басып алып, оның ыдырауын уақытша тоқтатты. Бірақ 90- шы жылдарда орданы Темір талақандады. ХІV ғасырдың аяғы ХV- ғасырдың басында сыртқы саяси ауыр жағдайлар мен ішкі қырқыстар кезінде Ақ Орда едәуір әлсіреп кетті. 20-шы жылдарда Ұрұс ханның немересі Барақ хан (1423-1428ж.ж.)өз әулетінің билігін бірсыпыра уақытта орнына келтірді. 20-шы жылдардың аяғында Шығыс Дешті Қыпшақтың үлкен бөлігінде билік Шайбани ұрпағы Әбілхайырдың қолына көшті де, бір бөлігі Ноғай ордасы болды. ХV ғасырдың екінші ширегінде Ұрұс хан мен Барақ ұрпақтары Қазақстанның оңтүстік аудандарында өз биліктерін сақтап қалды. жүктеу/скачать 56,75 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|