Лекция тезистері 1 тақырып Кіріспе Дін Діннің пайдалары Діннің пайда болуы туралы теориялар
жүктеу/скачать 0,78 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2. Сопылық жолдың қысқаша тарихы
| Тасаууф дегеніміз сол, құлдың басынан өткізген оқиғаларын Хақтан басқа ешкім білмейді. Ол әрдайым Хақпен бірге. (Әбу Сүлейман әд-Дарани)
Тасаууф – Қолыңдағыны беру, басыңа түскен қиыншылықта шағымданбау. (Әбу Әмір Исмаил ибн Нүжейд) Тасаууф – Нәпсінің бүкіл қалаулары мен құмарлықтарын тастау. (Әбу-л-Хусейн ән-Нури) Тасаууф – Хақтың сені сенен өлтіріп, өзімен қайта тірілтуі. (Жүнейд әл-Бағдади) Тасаууф – Аллаһты заты, есімдері және сипаттарымен, есім мен сипаттарының көрінісімен білу, ілімнің ақиқаттарын ақиқаттың тек Хақиқатқа қалай қайтатынын білу. (Ферид Қам) Тасаууф жайында тағы бір анықтама да былай: Тасаууф дегеніміз кәрілікті тастау (Жүнейд әл-Бағдади), яғни адамның мойын ұсынуы мүмкін өткінші дүние ләззаттарынан аулақ жүруі деген сөз. Сопылықтың мақсаты - Аллаһтың ризашылығын алу, ол үшін құдайға шексiз ғашық болу, оның көрсеткен жолымен жүру, нәпсіге құл болу емес, керiсiнше оны өзiне құл ету, көңіл, жүрек кірлерiнен арылу және жақсы мінезді болуға тырысу. Сондықтан бір сопы :”Тасаууф – Аллаһтың мінезімен мінездену (кішіпейілдік, жомарттық, қанағатшылдық, ақкөңілдік, сабыр т.б.) ” немесе тасаууф – “көңіл тәрбиесі”, - деп анықтама берген. Жоғарыда баяндағанымыз сияқты сопылық жол бойынша адамның жақсы мінезді болуына баса назар аударылады. Ал жақсы мінезді болудың ең көрнекті үлгісі - ардақты Мұхаммед пайғамбардың асыл мінезі. Осы тақырып бойынша ардақты пайғамбар бiр сөзiнде былай деген: “Мен жақсы мінезді (ахлақ) толықтыру үшін жіберілдім”. Сондықтан, сопылық дегеніміз ешкімді ренжітпеу және ешкімге ренжімеу, барлық адамға көмектесіп, үмітті адамдардан емес, Хақтан күту екенi айқын. Аллаһтың ризалығын алу және мәңгілік бақытқа жету үшін сопылық жол бойынша нәпсісін өзіне құл ету, ішкі және сыртқы дүниесін нұрландыру және оны күшейту арқылы адам “инсан камиль (кемел адам)”, “мүршид камиль” дәрежесіне жете алады. Ал бұл - ең биік рухани жетістік. Сопылық жолға бiржола өмiрiн арнаған адамды үңгірлерде, тау-ормандарда өмiр сүретiн немесе ел кезіп жүретін кемтар адамдар деп түсінбеген жөн. Өйткені олар материалдық жағынан сырттай әлсіз, бейшара көрінгенімен рухани дүниесі, көңілі бай. Аллаһқа ғашық болғанына және көңiл тәрбиесiне мән бергенiне байланысты оларға бүкіл дүниенің мәні жоқ. Керісінше олар үшін ең маңыздысы - Аллаһты тану, сосын Аллаһпен бірге болу, Аллаһқа қауышу. Сопылық жолға өзiн арнаған адамды қараңғы, қапаста, бұл дүниемен байланысын үзген адамдар деп түсінбеген де жөн, керісінше ахиретiн де дүниелiк iстерiнде қатар ұсатаған адам нағыз кемел адам, сондықтан дәруiштерге “екі қолы істе, көңілі мен жүрегі Аллаһта болған адамдар”, - деп анықтама бергенiмiз нақтырақ. Әрине, сопылар материалдық дүниеге қарағанда, рухани дүниеге көп көңіл бөледі. Бірақ дүниелік өмірінен де мүлдем қол үзіп кетпей, өмір сүрулері үшін, еңбек еткен. Мәулана Желаледдин ар-Румидің “Месневи” атты еңбегінде мынандай тамаша бір мысал келтіріледі: “кеменің жүзуі үшін су керек. Бірақ, кеме тесіліп, оның ішіне су кірсе оны батырады”. Сол сияқты адамның өмір сүруі үшін де дүние пайдалары керек. Ал дүниенің соңына түскен жағдайда, ол да адамды құрдымға жібереді. 2. Сопылық жолдың қысқаша тарихы Сопылық хазіреті Мұхаммедтiң дәуірінде “суфизм” немесе “тасаууф” деп аталмағанымен, дүниелік істерден өзін аулақ ұстау, Аллаһқа жақындауға тырысу, көңілін тәрбиелеу сияқты сопылықтың негізгі шарттары бар болатын. Оған Пайғамбардың жасаған құлшылықтары мен оның көңіл тәрбиесі, мінезі куә. Хазіреті Мұхаммедтiң өмірі пәк болатын, таза киініп, таза жүретін, ол рухани байлығымен, адамгершілігімен тек өзінің үмметтеріне ғана емес, бүкіл адам баласына үлгі болған. Ол түнімен егіле жылап, құдайға құлшылық жасайтын. Құлшылық жасағанда: “сенің келер, өткен күнәларың кешірілмеді ме?“ – дегендерге: “шүкір еткен бір құл болмаймын ба?“- деп жауап беретін. Мұхаммед пайғамбар әрдайым ахиретті ойлайтын: “Қарыз ақшамнан басқа, Ұхұд тауындай алтыным болса, үш түн өткенше ол ақшадан жаныма біреуін де қалдырмайтын едім” - деп, дүние рахатынан өзін аулақ ұстайтын. Ардақты Мұхаммед (ғ.с.) пайғамбар ешкімнің көңілін қалдырмайтын, өте кішіпейіл, еңбекқор, көңілі пәк, ешкімді ренжітпейтін адам болған екен. Мұхаммед пайғамбардың ахлағы (мінезі) жайлы Әбу Сайд әл-Хұдри: “Расулуллаһ түйені байлайтын, оған жем беретін, үй сыпыратын, аяқ киім тігетін, киімін жамайтын, қой сауатын, қызметшісімен бірге ас ішетін, ұн үгітіп шаршаған қызметшісіне көмектесетін, базардан зат алып үйіне әкелуге арланбайтын, бай-кедей барлығының қолын қысатын, алдымен өзі сәлем беретін, шақырған адамның бетін қайтармайтын, бір құрмаға бола шақырған жерден қалмайтын. Оның мінезі жұмсақ, адамның көңілін таба білетін, жылы жүзді еді. Қарқылдап күлмейтін. Қарапайым, жомарт, нәзік жанды адам болатын. Әрдайым тәфәккүр (ой жүгірту) ішінде болатын, мейрімді болатын. Ешқашан тоя жеп, кекірмейтін, ашкөдік етпейтін”, – деп суреттейді. Демек сопылық жол ‡ІІІ ғасырда емес, Пайғамбардың заманында басталған. Бірақ, тасаууф ол заманда адамның көңілін тәрбиелейтін жеке бір жол болып қалыптаспады. Мұхаммед пайғамбар қайтыс болғаннан кейін, оның өміріндегі іс-әрекетін, мінезін өнеге еткен сахабалар (пайғамбармен сұхбат құрған серіктері, пайғамбарды көріп, оған иман еткен адамдар) да көңіл тәрбиесіне көңіл бөліп, тақуалық өмір сүруге тырысты. Әсіресе сахабалардың ішінде жейтін тағамы, киетін киімі, жататын баспанасы жоқ “асхабы сұффа” немесе “әһли сұффа” деп аталатын қайыршы сахабалар сопылық тарихында “сопы” деп аталмағанымен, алғашқы тақуалар болып табылады. Олар да ардақты пайғамбар сияқты дүние рахатынан аулақ жүретiн, көбінесе уақыттарын құлшылықпен өткізетін. Сахабаларды көрген, олармен сөйлескен, сұхбаттасқан “табиин” (Пайғамбарды көрмесе де, сахабаларды көрген адамдар) дәуірінде де, мұсылмандар арасында өмірлерін тақуалықпен өткізетіндер болды. Алайда сахаба, табиин дәуірлерінде ислам өлкелері кеңейіп, мұсылмандар зор байлыққа кенелуіне байланысты, дүниелiк ләззатқа мән бергендер, мол байлық жинағандар және дүние тiршiлiгiне көңіл бөлгендер де көбейе бастады. Осылармен қатар кейбір адамдар пайғамбар, сахаба дәуіріндегі тәрiздi дүниелік істерге аса мән бермей, ахиретті, Аллаһты ойлағандар, көбінесе уақыттарын құлшылықпен өткізетіндер де болды. Міне, осы кезден бастап, жеке бір рухани жол ретінде сопылық жол қалыптаса бастады. Аббаси халифалығы дәуірінде көптеген медициналық, астраномиялық, философиялық білім кітаптары грек, сүрияни, паһлауи (ескі парсы тілі) тілдерінен араб тіліне аударылған. Нақ осы дәуірде философиялық көптеген ағымдар мен қауымдастықтар пайда болды. Олардың арасында пікірталастар басталып, исламда бидғат ағымдар шыға бастады. Сонымен бірге кәламшылар (мүтәкәллим, теолог), мұсылман хұқықшылары (фақиһ), мұсылман философтары (фәйләсуф) т.б. ақыл арқылы (ижтиһат) ислам өркениетінің бір шетінен негізін қаласа, екінші шетінен көңіл тәрбиесін негізге ала отырып, сопылық ағым да гүлдене дамыды. Ислам әдебиетінде әсіресе, парсы тіліндегі сопылық поэзияның іргесі қаланды. Сопылық жол пайда болысымен ислам өлкелерінің түкпір-түкпірінен қолдау тапты, тіпті әрбір мешіт пен медресенің жанынан сопылар жиналатын теккелер кездесетін болды. Алғашқы “абид”, “заһидтердің” жүрегінде (суфизм деген атау шыққанға дейін, сопыларды осылай атаған) Аллаһқа деген қорқыныш ұяласа, бұл бірте бірте Аллаһты сүюге ұласты. Алғашқы дәуірлерде “сопы” деп аталмағанымен зүһд, тақуа, Аллаһтан қорқу т.б. жағынан танымалдары Зейне-л-Абидин, Хасан Басри мен Радеуийе-и Адеуийелер болатын. Суфизм тарихында алғашқы “суфи” деген атаққа ие болған адам - Әбу Хашим әл-Куфи (ө. Һ.150ж./м.767ж.). Ал оның алғаш құрған теккесі Сирияның Ремль қаласындағы “Әбу Хашим” теккесі екен. Һижри ІІ ғасырда сопылық жолы ерекше даму сатысына көтерілді. Бұл ғасырда сопылар “зүһд”, “тақуа”, “құлшылық”, “Аллаһтың бірлігі” (тәухид) жайлы тақырыптарға тоқталса, һижри ІІІ ғасырда “Уахдет-і Вүжуд” деп аталатын жаңа бір дiни-философиялық iлiм қалыптасты. Осылай дами түскен сопылық жолмен бірге сопылардың саны да жылдан-жылға арта түсті. ‡ІІІ ғасырдың орта тұсынан бастап, ислам өлкесінің орталықтары Басра, Куфа, Бағдат, Шам, Хиджаз, Мысыр мен Хорасанда сопылық теккелер (мектеп) ашыла бастады. Сопылық теккелерде мүрид бір шейхқа байланып, сол тариқаттың белгілі бір жолымен жүретін болды. Сопылықтағы осы қағиданы Баязит Бистами (ө. 245/м.859): “Шейхсыз мүридтің шейхы шайтан болады” – деп, одан ары бекіте түсті. Сопылық алаңда “илаһи хақиқат” концепциясының негізін салған Сери әс-Сақафи (ө. һ.253/м.867) болатын, Яхя бин Муаз ар-Рази (ө. һ.258/м.871) Аллаһтың бірлігі жайында дәріс беретін. Әбу Хамза әл-Бағдади (ө.һ.269/м.882) халыққа сопылық жолды дәріптеп жүрді. Сопылық жайлы категориялар мен олардың түсіндірмелерін алғаш ортаға тастаған Жүнейд әл-Бағдади (ө. һ.298/м.910) болды. Міне, осылай даму жолына түскен сопылық жол Ғазалидің шығармаларынан кейін ислам өлкелеріне кеңінен танымал болды. Өйткені, Ғазали сопылықтың ислам негіздерімен аралары жақын екендігін еңбектерінде дәлелдеп берді. Исламның алғашқы жылдарында адамдар арасында бір шейхқа байлану, сұхбаттасу, біреуден сабақ алу деген нәрселер жоқ болатын. Әр адам өзінше ахиретті ойлап, құлшылық жасайтын. Алайда һижри ІІІ-ІҮ ғасырларда халық арасында өзінің зүһд, тақуалығымен, ахлағымен үлкен абыройға ие болған сопылардың айналасына адамдар топтаса бастады. Халық сол сопының уағыз-насихатын тыңдады, айтқан сөздерін, мінезін адамдар өздеріне үлгі тұтып, солай өмір сүруге тырысты, яғни бір сопыны ұнатқан адам оған рухани байланды. Осыдан келе бір сопының (шейх) қалыптастырған тәртіп-қағидаларының нәтижесінде сопылық тариқаттар қалыптаса бастады және көбінесе құрылған тариқаттар құрушының атымен аталатын болды. Сопылықтағы рухани өмірді суреттейтін және оның мәнісін түсіндіретін алғашқы шығарма Мұхасибидің (ө. һ.243/м.837) “ар-Риаиййе” еңбегімен басталып, Ансари ибн әл-Арифтің еңбегімен жалғасын тапты. Кейінгі жазылған сопылық шығармалар сопылықтың мақамдарына тоқталды. Мәселен Серраждың (ө. м.378/м. 988) “Китабу-л-Лума” атты еңбегінде тәубе, уара, зүһд, фақр, сабр, тәуәккүл, рыза мақамдары баяндалған. Осы тақырыпта Әбу Саид ибн әл-Арабидің (ө. м.341/м.952) “Табақату-н-Нуссах” атты шығармасы, Әбу Хамид әл-Хилдидің (ө.348/959) “Хикаяту-л-Әулие” атты шығармалары һижри ІҮ ғасырдың басында жазылды. Сопылық тарихында халық арасында атағы жайылған Зү-н-Нун Мысриді, Ибраһим Әдхамды, Халлаж Мансұрды т.б. айта аламыз. Сопылықта “әхуал”, мақамат” дейтін тек сопылардың өзіне ғана мәлім ұғымдар бар. Бұл хал немесе мақамға ұшыраған сопының сөзі тек өз араларындағы сопылар ғана түсінетін болған. Ал шеттен келген, сопылықтан бейхабар адамның оны түсінуі қиын. Өйткені, сопылар хал мен мақамға ұшырағанда, өзінің ішкі дүниесіндегі халді сөзімен дәлме-дәл түсіндіруіне күші жетпейтін болған. Олар тек ішіндегі халдерін жабық не астарлы мағынада ғана сөйлеген. Осындай халдегі сопылардың берген анықтамалары кейде ислам сенімдері мен негіздеріне қайшы келіп отырды. Сондықтан сопылық түсініктен бейхабар, тек заһири (сыртқы) мағынаға маңыз беретін мұсылман хұқықшылары мен сопылар арасында түсініспеушілік туып отырған. Осындай түсініспеушіліктің нәтижесінде алғашқы кезде мемлекет басшылары атақты сопыларды қуғын-сүргінге ұшыратқан. Бағдад қаласында ханбалилер мен сопылар арасында қайшылық туған, атақты сопы Халладж Мансұр “ әнә-л-Хақ” (мен құдаймын) деген астарлы мағыналы сөзі үшін дарға асылды, Зү-н-Нун Мысриді мутазилалықтар қамауға алды, Мұхасибиді Куфада сүргінге ұшыратты, Ибн Керрамды абақтыға қамады және Сәһл Түстериді Басрада сүргінде өлтірді. жүктеу/скачать 0,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|