Литературоведение

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                                Хабаршы №3 (51), 2014 ж.  
 
47 
 
conform  with  the  original.  But  the  goal  is  the  translation  accuracy  and  adequacy  of  which  are 
referred to in this article. 
Keywords:  translation,  equivalent,  equivalence,  relevance,  accuracy  of  translation, 
absolute equivalent, full equivalent. 
 
 
 
UDC 81ꞌ25 
 
THE PROBLEM OF SYNONYMS IN TRANSLATION 
 
Z.B. Kulmanovа, 
master, teacher
 
(city Almaty, Kazakh Economic
 
University named after T.Ryskulov)
 
 
Abstract: I seem to say that the problem of synonyms is one of the main difficult ones for 
the English language learners. It can be most clearly seen in the colloquial layer of a language, 
which,  in  its  turn  at  high  degree  is  supported  by  development  of  modern  informational 
technologies and simplification of alive speech. 
Keywords:  problem  of  synonyms,  colloquial  layer  of  a  language,  modern  informational 
technologies, simplification of alive speech. 
The theme of my qualification work sounds as following: «Problem of synonyms of in the 
translation». This qualification work can be characterized by the following: The actuality of this 
work caused by several important points. We seem to say that the problem of synonyms is one of 
the  main  difficult  ones  for  the  English  language  learners.  It  can  be  most  clearly  seen  in  the 
colloquial layer of a language, which, in its turn at high degree is supported by development of 
modern  informational  technologies  and  simplification  of  alive  speech.  As  a  result,  a  great 
number  of  new  meanings  of  one  and  the  same  word  appear  in  our  vocabulary.  So  the 
significance of our work can be proved by the following reasons: 
a) The problem of synonymy is one of the developing branches of vocabulary nowadays. 
b) Synonymy reflects the general trend of enrichment of a language word-stock. 
c)  Synonymy  is  closely  connected  with  the  development  of  modern  informational 
technologies. 
d) Being a developing branch of linguistics it requires a special attention of teachers to be 
adequate to their specialization in English. 
Having based upon the actuality of the theme we are able to formulate the general goals of  our 
qualification work. 
a) To study, analyze, and sum up all the possible changes happened in the studied branch 
of linguistics for the past fifty years. 
b) To teach the problem of synonymy to young English learners. 
c)  To  demonstrate  the  significance  of  the  problem  for  those  who  want  to  brush  up  their 
English. 
d) To mention all the major of linguists’ opinions concerning the subject studied. 
If we say about the new information used within our work we may note that the work studies the 
problem from the modern positions and analyzes the modern trends appeared in this subject for 
the last ten years. In particular, the new computer-based meanings of some habitual words were 
given. The practical significance of the work can be concluded in the following items: 
a) The work could serve as a good source of learning English by young teachers at schools 
and colleges. 

 
 Казахский государственный женский 
 педагогический университет                                                                                  Вестник №3(51), 2014 г. 
 
48 
b) The lexicologists could find a lot of interesting information for themselves. 
c)  Those  who  would  like  to  communicate  with  the  English-speaking  people  through  the 
Internet will be able to use the up-to-date words with the help of our qualification work. 
Having said about the linguists studied the material before we can mention that our qualification 
work was based upon the investigations made by a number of well known English, Russian and 
Uzbek  lexicologists  as  A.I.Smirnitsky,  B.A.  Ilyish,  N.Buranov,  V.V.  Vinogradov,  O.Jespersen 
and some others. If we say about the methods of scientific approaches used in our work we can 
mention that the method of typological analysis was used.  
Words  are  felt  to  be  synonymous  independently  of  their  contextual  relations.  Leech  makes  the 
distinction  between  synonymy  and  conceptual  synonymy.  The  equivalence  of  meaning  of 
synonymy  has  to  adhere  to  the  equivalence  of  concepts,  independently  from  the  stylistic 
overtones. 
Ex: Steed (poetic) Horse (general) Nag (slang) Gee-gee (baby language) 
The concept ‘horse’ is evoked by these words. So these words are synonymous although they are 
different in their stylistic overtones. This has been strongly criticized because to prove that we all 
have the same concept is very doubted. Our system of conceptualization may be different from 
one speaker to other. The most evident example of this is baby language. When a baby says gee-
gee he may be saying it to any animal that moves. 
So conceptual synonymy is alright but it has faults and objections. 
Warwick  says  that  it  isn’t  possible  to  distinguish  semantic  meaning  and  factual  meaning.  Her 
lexicographic  descriptions  are  very  lengthy  because  she  has  into  account  all  knowledge  of  the 
world that is, the habitat, size, appearance, behavior, and relation to people…  
Componential analysis of conceptual synonymy. 
It  is  an  analysis  very  popular  in  the  1970’s  and  turned  itself  to  be  very  useful  in  the 
identification of atoms of meaning of words. One of the applications of componential analysis is 
in  the  identification  of  synonyms,  because  if  two  words  share  atoms  of  meaning,  they  are 
synonymous. 
Ex: John is a bachelor 
John is an unmarried man 
Componential  analysis  serves  quite  well  for  the  analysis  of  fairly  uncompleted  words 
(nouns, adjectives, some verbs), but there are whole areas of the vocabulary of the language that 
don’t lend themselves for componential analysis. 
Barbara  Warren  makes  a  distinction  between  synonyms  and  variants.  She  says  that  we 
have  synonyms  if  the  words  have  similar  meaning  and  if  they  are  interchangeable  without 
affecting meaning in some context or contexts. Variants are words which have similar meaning 
but without the interchangeability in some contexts. 
Ex: extending Deep far below; profound the surface. 
«Deep»  and  «profound»  has  always  been  considered  synonyms  and  it’s  true  they  are 
interchangeable but it’s also true that in some contexts one cannot replace the other. 
He had a deep / profound understanding of the matter. 
This river is deep / profound. They are not interchangeable in this context. 
Ex: Sweet: candy dialectal variants 
Decease: pop off stylistic variants 
Lady: woman connotative variants 
In one context you use one word and in the other you use the other one. 
Human 1) lady adult woman 2) female’ 
The point here is to try and prove that synonyms exist. The result of this research is quiet 
distressing.  There  are  no  synonyms  following  Warren’s  definition.  What  Person  did  was  to 

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                                Хабаршы №3 (51), 2014 ж.  
 
49 
 
scrutinize the use of ‘deep’ and ‘profound’. His research is especially valid because he bases his 
research on lexicographic words, corpus data and importance. The wide range of sources and the 
number of them is what makes this valid. 
The  conclusions:  ‘Deep’  and  ‘profound’  show  a  difference  in  collocability,  that  is,  they 
tend  to  collocate  with  different  words.  Deep  tends  to  collocate  with  words  of  affection, 
conviction,  feeling,  regret,  satisfaction,  sorrow…  Whereas  ‘profound’  tends  to  collocate  with 
words  of  difference,  distaste,  effect,  failure,  influence…  They  enter  different  collocations 
because they mean slightly different things. They specialize in certain areas of meaning and that 
makes them slightly different. He also talks about metaphorical status. Metaphorically speaking, 
they can mean position on the one hand or quality of depth on the other. Only ‘deep’ enters for 
the position metaphor, but the quality of depth can be expressed by both of them. 
Ex: deep structure (profound structure 
He was deep (profound) in thought 
It was deep (profound) in the Middle Ages 
Deep / profound learning 
Deep / profound sleep 
Intellectual  -  emotive  dichotomy:  ‘deep’  and  ‘profound’  tend  to  relate  respectively  to 
intellectual and  emotive  words. The idea is  that  ‘deep’  tends to collocate with  emotive nouns, 
whereas ‘profound’ tends to collocate with intellectual words. 
There  is  a  difference  in  the  degree  of  depth  and  intensity  of  these  words.  ‘Profound’  is 
deeper that ‘deep’. When both are possible, then there is a distinction. 
Ex: He has a deep understanding of the matter (‘pretty good’) 
He has a profound understanding of the matter (‘very good’) 
English words associations give us a very useful way to prove this. There are nouns whose 
inherent  meaning  is  superlative.  With  such  a  noun  you  can  only  have  ‘profound’  because  it 
means deeper. 
Ex: profound distaste *deep distaste 
Profound repugnance *deep repugnance 
Of course in terms of truth-conditions one entails the other one but not vice versa, that is 
‘profound’ includes ‘deep’ but not vice versa. 
Ex: His profound insight into human nature has stood the test of centuries 
His deep insight into human nature has stood the test of centuries. 
His deep insight into human nature has stood the test of centuries. *  
His profound insight into human nature has stood the test of centuries 
Synonymy  is  understood  within  mutual  entailment  (A-B)  but  ‘deep’  and  ‘profound’ 
doesn’t correspond to this. Native speakers feel that ‘profound’ is stylistically more elevated or 
more  formal  that  deep?  So  with  all  this  evidence  it  is  impossible  to  say  that  they  are 
synonymous. This is why Person gives the following figure as the analysis for them. 
Concrete  ‘situated,  coming  abstract;  abstract  from,  or  extending  intellectual;  emotive  far 
below the strongly; surface emotive. 
Stylistic Attributes (SA): informal SA; formal.  
In Person’s model we have three categories: CC, TA, SA. The thing is that not all words 
include SA box, so it’s left open. Person also reviewed other examples analyzed by Warren. 
Ex: child / brat child CC brat TA 
Child’  and  ‘brat’  are  an  example  of  connotative  variant  in  Warren.  They  are  given  as 
variants but if we apply the test of hyponymy we see that it works. ‘Brat’ is a kind of ‘child’ but 
not  vice  versa.  ‘Brat’  includes  ‘child’  plus  the  feature  ‘bad-mannered.  Person  finds  the 
collocation in which ‘brat’ appears; it tends to appear with adjectives that reinforces this feature 
of bad-mannered what proves that that atom of meaning (…) 

 
 Казахский государственный женский 
 педагогический университет                                                                                  Вестник №3(51), 2014 г. 
 
50 
The same happens with ‘woman’ and ‘lady’. 
Ex: She is a woman, but she is not a lady. 
She is a lady, but she is not a woman 
Person questions the fact that two words can be synonymous out of the blue. He defends 
contextual information as the key to determine if two words are synonymous or not. 
Ex: readable: legible 
At to what extent can we say that they are synonyms? 
readable: 
(of handwriting or point) able to be read easily’ 
pleasurable or interesting to read’ 
legible: 
(of handwriting or print) ‘able to be read easily’ 
They are only synonymous when they mean ‘able to be read easily’ 
«The child, quite obviously, would not be expected to produce a composition, but would 
be expected to know the alphabet, where the full stops and commas are used, and be able to write 
in a readable / legible manner, something like, ‘The cat sat on the mat’». 
«It is not easy to see why her memory should have faded, especially as she wrote a most 
readable / *legible autobiography which went quickly through several editions» 
Legible; readable; able to with pleasure; be read’ and /or; interest. 
They share senses number 1 but to ‘readable’ it’s also added sense number 2. This claims 
that in some contexts they are fully interchangeable, but we have also to take into account their 
stylistic feature and the register. 
In principle, scientific words have discrete meanings. 
Ex: mercury: quicksilver 
They  appear  as  full  synonyms  because  they  say  that  their  relationship  is  that  of  mutual 
inclusion (A-B). 
Conceptually,  the  concept  ‘mercury’  can  be  expressed  with  both  words.  However,  style 
draws the line between both words. Native speakers and corpora of data give us what we have in 
the following figure: 
Mercury: formal, quicksilver; scientific whitish; fluid informal; metal. 
Mercury formal, scientific (Romance origin): Quicksilver informal (Saxon origin) 
However  something  peculiar  has  happened  with  this  words.  The  popular  word 
‘quicksilver’ is starting to disappear and what usually happens is that the formal words are the 
one that disappears. But in this case, it is the contrary.  
Cigarette: fag  
Cigarette fag  
Tube with  
General tobacco in slang’ 
It for smoking’ ‘narrow, made of finely cut tobacco rolled in thin paper’ 
This figure contains not only CC but typical attributes too. 
So,  the  conclusion  is  that  some  words  of  a  language  don’t  lend  themselves  well  to  the 
analysis in terms of semantic fields. Other important idea is the difficulty of finding finite sets of 
words.  In  any  case,  there’s  an  internal  contradiction  between  the  ideas  of  a  set  with  the 
structuring  of  words  of  a  language.  A  set  is  a  close  set.  A  word  can  belong  to  several  fields 
depending  on  the  organizing  concept.  Speakers  of  the  language  clearly  identify  the  central 
example  but  not  the  peripheral  ones.  This  doesn’t  mean  that  it  would  never  happen  that.  The 
degree of flexibility in the discrepancy of the categorization of words is smaller. 

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                                Хабаршы №3 (51), 2014 ж.  
 
51 
 
 
REFERENCES 
1.
 
Ginzburg R.S. et al. A Course in Modern English Lexicology. –M., 1979. –Р. 72-82. 
2.
 
2.Buranov  A.,  Muminov  J.  Readings  on  Modern  English  Lexicology  T.  O’qituvchi. 
1985. –Р. 34-47. 
3.
 
Arnold I.V. The English Word M. High School, 1986. – Р. 143-149. 
4.
 
Jespersen. O.  Linguistics. London, 1983. –Р. 395-412. 
5.
 
Jespersen  ,Otto.    Growth  and  Structure  of  the  English  Language.  –  Oxford,  1982.  –Р. 
246-249. 
6.
 
The Concise Oxford Dictionary of Current English. – Oxford, 1964. –Р. 147, 167, 171-
172. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Кульманова З.Б., магистр, оқытушы 
(Алматы қ., Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті) 
АУДАРМАДАҒЫ СИНОНИМ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
Мақалада  қазіргі  уақытта  өзекті  болып  табылатын  аударма  барысындағы  
қиыншылықтардың  бірі  –  синонимдік  сөздер  мәселесі  қаралады.  Синонимдік  қатарлар 
аудармашыларға үлкен қиындықтармен қоса, түпкі мәтіннің көркемдік сипатын кетіреді. 
Түйін  сөздер:  синонимдер  проблемасы,  ауызекі  тіл  дәрежесі,  заманауи  ақпараттық 
технологиялар, сөздердің қарапайымдылығы. 
 
РЕЗЮМЕ 
Кульманова З.Б., магистр, преподаватель 
(г.Алматы, Казахский экономический университет имени Т.Рыскулова) 
 
ПРОБЛЕМА СИНОНИМОВ В ПЕРЕВОДЕ 
В  данной  статье  рассматриваются  проблемы  синонимов  в  переводе.  Перевод 
синонимных  слов  в  настоящее  время  является  важным  аспектом  в  переводе  который 
ожидает  своего  решения.  Синоним  в  переводе  приводит  в  заблуждение  переводчика  и 
смысл оригинального текста теряет свою окраску. 
Ключевые  слова:  проблема  синонимов,  разговорный  уровень  языка,  современные 
информационные технологии, упрощение слов. 
 
 
 
ӘОЖ 006.72 
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЛІМІЗГЕ ЕНУІ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ 
З.Б. Кульманова, магистр, оқытушы  
(Алматы қ., Т.Рысқұлов атындағы  
Қазақ экономикалық университеті)
 
 
Аңдатпа:  Тіл  білімінің  арнаулы  салаларының  қайсысын  алсақ  та,  сол  салалардың 
әрқайсысының  өзіне  тән  ұғымдар  жүйесі,  терминологиялық  аппараты  болады.  Ондай 

 
 Казахский государственный женский 
 педагогический университет                                                                                  Вестник №3(51), 2014 г. 
 
52 
арнаулы ұғымдардың атаулары, ұғымдар жүйесі  мен терминдері  арнайы зерттеуді  қажет 
етеді.  Сонымен  қатар,  халықаралық  терминологиялық  жүйенің  тілдік,  соның  ішінде, 
лексикалық  ерекшеліктерін  айқындау,  аталған  терминологиялық  жүйе  шеңберіндегі 
ұғымдар жүйесі мен сипаты сияқты тілдік фактілерге талдау жасау – бүгінгі күннің кезек 
күттірмейтін өзекті мәселелері болып табылады. 
Түйін  сөздер:  аударма,  кірме  сөздер,  ұғым,  синонимдік,  эквиваленттілік, 
халықаралық терминдер, терминдердің ену жолдары. 
Тәуелсіздік  алғаннан  бергі  уақытта  мемлекеттік  тілдің  мәртебесін  нығайту 
бағытында  елімізде  терминологияны  ретке  келтіру,  жетілдіру  мақсатында  мемлекет 
тарапынан  қарымды  қадамдар  жасалды.  Термин  шығармашылығы  біршама  жанданып, 
арнаулы салаларда жаңа атаулар жасалып, олар біртіндеп тілімізге ене бастады.  
Терминдер  мен  терминологиялық  жүйелер  жалпы  лексика  мен  лексикалық  жүйелерден 
мына  аспектілер  тұрғысынан  ажыратылады:  1)  басқа  тілге  аудару;  2)  басқа  тілден  алу 
(кірме сөз); 3) тұрпат межесінің өзгеруі немесе айқындалуы; 4) мазмұн межесінің өзгеруі 
немесе айқындалуы; 5) көпмағыналылық; 6) омонимия; 7) синонимия; 8) антонимия. 
Осы аталған аспектілерге жеке-жеке тоқталып өтсек. 
1.
 
Аударма.  Арнайы  лексика  сөздерінің  аударылуы  жалпы  тілге  емес,    сол  заттық-
ұғымдық  өріске  қатысты  жүзеге  асырылады,  өйткені  лексикалық  тұрғыдан  түрлі 
жүйелердегі бір сөз әртүрлі аударылуы мүмкін. 
Қазақ  аударматану  терминдерінің  басым  көпшілігі  осы  негізде  жасалған.  Мысалы: 
сөзбе-сөздік,  мақсатты  сөзбе-сөздік;  өзі  туындайтын  сөзбе-сөздік,  сөзбе-сөз  аударма, 
уақытша балама, барабар алмастыру және т.б. 
2. Кірме сөз. Бастапқы тілде бар сөздің аударма тілінде баламасының жоқтығы  оны 
басқа  тілден  алуға  мәжбүр  етеді,  яғни  терминдердің  басқа  тілден  қабылдануы  бастапқы 
тілдегі  ұғымның  қабылдаушы  тілде  жоқтығына  байланысты  болады.  Мысалы:  денотат, 
трансформация,  транслят,  рецептор,  селектор,  референт-аудармашы,  символ,  фразалық 
аударма, аударма-девальвация және т.б. 
3. Тұрпат межесінің өзгеруі немесе айқындалуы. Арнайы лексиканың сөздері белгілі 
бір  дәрежеде  тұрпат  межесін  өзгертуге  немесе  айқындауға,  сондай-ақ  денотаттардың  да 
қайта  аталуға  мүмкіндіктері  бар.  Бұл  қасиет  жалпы  лексикаға  тән  емес.  Ал  сөздер  мен 
олардың  мазмұн  межесі  жасанды  түрде  қалыптастырылған  жағдайда  тұрпат  межесінің 
өзгеруі  немесе  айқындала  түсуі  әбден  мүмкін.  Себебі  бұл  тұста  атау  тікелей  ұғыммен 
емес,  таңбаланушы  нысанмен  (денотатпен)  шартты  байланыста  болады.  Мысалы: 
адекватты  аударма 

  барабар  аударма;  синхронды  аударма 

  ілеспе  аударма; 
адресант 

  тыңдаушы;  адресат  –  сөйлеуші;  анализ 

  талдау;  аналогия 

 
телнұсқалық; билингв 

 қостілді адам; билингвизм 

 қостілділік және т.б. 
4.  Мазмұн  межесінің  өзгеруі  немесе  айқындалуы.  Арнайы  лексикада  бастапқы 
тұрпат  межесі  сақталады  да,  ал  бірліктерінің  мазмұн  межесі  ауысатын  құбылыстар  да 
байқалады.  Бұл  құбылыс  жаңа  концепциялар  туындаған  жағдайларда  ғана 
қарастырылады. 
5. Полисемия. Көпмағыналы сөз бірнеше ұғымға сәйкес келеді. Көпмағыналы сөздің 
мазмұн  көлемі  маңызды  белгілері  негізінде  бірнеше  бөлшектерге  бөлініп,  десигнат 
топтарын бір-бірінен ажыратып тұрады. 
Мәселен:  барабар  аударма  –  1)  толыққанды  аударма;  2)  толыққанды  алмастыру;  3) 
түпнұсқа мәтініне толық сәйкес келетін аударма мәтіні; 4) стилистикалық ерекшеліктерді 
ескеретін  аударма;  5)  түпнұсқа  мазмұны  мен  пішіні  бірлігінің  аудармада  берілуі;  6) 
поэтикалық  мәтін;  7)  әдеби  аударма;  баламасыз  лексика  –  1)  баламасы  жоқ  лексикалық 
бірліктер;  2)  бастапқы  тіл  сөздері;  сөзбе-сөздік  –  1)  аудармалық  қате;  2)  екі  тіл 

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                                Хабаршы №3 (51), 2014 ж.  
 
53 
 
таңбаларының  жалған  байланысын  жасау;  3)  тіл  нормаларының  бұзылуы;  4) 
аудармашының  қатесі;  айтылым  –  1)  таңбалар  тізбегі;  2)  хабарлама  бірлігі;  3)  сөйлеу 
бірлігі;  4)  мәтіндік  шындықтың  кіші  бөлігі;  5)  сөйлеу  барысында  рәсімделген  аяқталған 
ой, тұжырым; шығыс тіл – 1) аударма тілі (машиналық аудармада); 2) аударма жасалған 
тіл; 3) салғастырылушы тіл; 4) мәтін тілі және т.б. 
6.  Омонимия.  Омонимдер 
–
  айтылуы  бірдей,  мағыналық  жақындығы  жоқ  сөздер. 
Омонимдердің  пайда  болу  себебі  әртүрлі:  1)  көпмағыналы  сөздердің  арасындағы 
семантикалық  байланыс  үзілуі  арқылы  жасалады;  2)  сөздердің  тарихи  дыбыстық 
өзгерістерге  ұшырауы  арқылы;  3)  кірме  сөздер  мен  төл  сөздердің  дыбысталуы  жағынан 
сәйкес келуі  арқылы жасалады. Мысалы:  сәйкестік  І – бір-біріне сай үйлестік, ұқсастық; 
сәйкестік  ІІ  –  аударма  жайындағы  ғылымның  ең  негізгі  категорияларының  бірі. 
Аудармадағы  абсолютті  сәйкестік  бастапқы  және  аударма  мәтіндерінің  формалды, 
мағыналық  және  ақпараттық  құрамдас  бөліктерінің  сәйкес  келуі  арқылы  сипатталады, 
алайда  іс  жүзінде  оған  қол  жеткізу  мүмкін  емес  деуге  болады.  Сәйкестік  категориясы 
аудармада  «сөзбе-сөздік  аударма  –  еркін  аударма»  оппозициясында  көрінеді.  Сондай-ақ, 
сәйкестік  деп  бастапқы  мәтін  бірлігін  аудару  нұсқаларының  бірін  айтады;  түпнұсқа  І  – 
алғашқы  негіз,  бастапқы;  түпнұсқа  ІІ  –  аудармадағы  бастапқы  мәтін,  аударма  осы 
мәтіннен жасалады; бейімдеу І – жуықтау, жақындау, икемдеу; бейімдеу ІІ – 1.рецепторға 
бірдей  әсер  ету  мақсатында  сипатталған  жағдаятты  өзгерту  нәтижесінде  сәйкестіктерге 
қол жеткізу амалы. 2. мәтіннің түрлі өңделуі; 3. қажетті дәрежеде дайын емес оқырмандар 
үшін  мәтіннің  әзірленуі;  қабылдау  І  –  адам  миында  болатын  түсіну,  сезіну  процесі; 
қабылдау  ІІ  –  аудару  барысында  бастапқы  тілде  оқу  немесе  тыңдау  іс-әрекетінің 
бастамасын  білдіреді;  нақтылау  І  –  дәлдей  түсу,  анықтау,  айқындау;  нақтылау  ІІ  – 
бастапқы  тіл  бірлігіне  қарағанда  аударылған  бірлік  мағынасының  нақты  болуына 
байланысты аударма амалдарының бірі. 
Сонымен  бірге,  аударматану  терминдік  бірліктерінің  материалы  негізінде 
салааралық  терминдер-омонимдер  түрлері  де  анық  байқалады.  Мысалы,  транслят  – 
транслят  (аударматану  –  радио,  теледидар);  селектор  –  селектор  (аударматану  – 
байланыс жүйесі) және т.б. 
7. Синонимия. Тілде белгілі бір ғылыми-техникалық ұғымды бірнеше терминдермен 
атау  қажеттілігі  пайда  болуы  мүмкін.  Мысалы,  терминологиялық  жүйе  және  терминдер 
жүйесі  т.б.  Терминдер  синонимділігі  құбылысы  автордың  ғылыми  сөз  байлығын 
көрсетуімен сипатталады. Ал мына аударматану терминдерінің концептуалдық мағынасы 
бірдей  болады:  бастапқы  айтылым,  бастапқы  хабарлама  –  бастапқы  мәтін; 
кинетикалық  тіл  –  ым,  ишара  тілі;  когнитивтік-танымдық;  конвенция  –  норма; 
таңбаның  коннотативтік  мағынасы  –  таңбаның  прагматикалық  мағынасы;  қисынды 
предикат  –  қисынды  баяндауыш;  қисынды  субъект  –  қисынды  бастауыш;  механикалық 
аударма – нақпа-нақ аударма.  
8. Антонимия. Антонимия құбылысы дербес және көмекші сөздер арқылы берілетін 
семантикалық  қарама-қарсылықты  білдіреді.  Антонимия  көркем  әдебиетте  антитеза 
сияқты
 
әртүрлі стильдік фигураларды жасап, экспрессия үшін қолданылады. 
Антонимия  құбылысы  терминологияда  терминологиялық  өрістің  шеткі  нүктелерін 
белгілеуге,  сондай-ақ  терминологиялық  жүйенің  қисынды  мүмкіндіктерін  сұрыптауға 
жағдай жасайды. Мысалы: кеңейту – тарылту, сәйкестік – сәйкессіздік, ауызша аударма 
–  жазбаша  аударма,  кіріс  тіл  –  шығыс  тіл,  кіріс  сөздік  –  шығыс  сөздік,  кіріс  сөйлем  – 
шығыс сөйлем, лексикалық жайылма – лексикалық ықшамдау және т.б. 
Терминдерді  терминологиялық  өрістен  бөліп  қарауға  болмайды.  Терминологиялық 
өріс  бойынша  моносемантикалық  термин  жасалуы  тиіс.  Терминдерді  талдау  барысында 
ұғымдық  өріс  ерекшелігіне  басты  назар  аудару  қажет.  Бұл  тілден  тыс  негіздемесіз 

 
 Казахский государственный женский 
 педагогический университет                                                                                  Вестник №3(51), 2014 г. 
 
54 
терминологиялық  өріс  қалыптасуы  мүмкін  емес.  Себебі  жай  лексикалық  өрістен 
терминологиялық  өрістің  айырмашылығы 
–
  оның  құрамына  жай  сөздер  емес,  арнайы 
ұғымдарға сәйкес келетін арнайы лексика жатады. 
Терминологиялық  өріс  теориясында  сөздердің  басым  көпшілігі  жасанды  жолмен 
туындайтын  болған  соң,  сөзжасамға  ерекше  мән  беріледі.  Сол  себепті  әрбір 
терминологиялық өрісте жалпы лексикаға және өрістің басқа түрлеріне тән емес өзінің сөз 
тудырушы  және  сөз  түрлендіруші  парадигмалары  қалыптасады.  Мысалы,  аударматану 
өрісіндегі  балама  терминіне  зат  есімді  баламалық,  сын  есімді  баламалық  терминдері 
сәйкес келеді. 
Ұлттың  қоғамдық-саяси,  рухани-мәдени  өмірінде  болып  жататын  өзгерістердің 
барлығы  оның  тілінен  көрініс  таппай  қалмайды.  Тіл  тек  қатынас  құралы  ғана  емес, 
халықтың танымы мен білімінің жинақтаушысы да болғандықтан, солай болуы заңды да. 
Ғылым  тілінің  даму  тарихын  да  халық  өмірінде  болған  өзгерістермен  байланыстырмай, 
бөліп алып қарауға болмайды. Терминдерге қатысты ғылымда біраз дау-дамайлар көптеп 
кездесіп жатады. Соған орай біршама пікірлерді келтіре кетсек. 
1935 жылғы съезде бекітілген Қ.Жұбановтың термин сөздерге қатысты он қағидаты 
сол  кезеңнен  бастап  90-шы  жылға  дейін  басшылыққа  алынып  келді.  Ғалымның 
«халықаралық терминдер» деп жүрген терминдерді өзгеріссіз тілімізге енгізу қажет деген 
пікірі  байқалады.  Бұған  ғалымның  өз  сөздері  дәлел:  «Біз  бірыңғай  интернационал 
терминдер – қазақ тілінде оларға сәйкес келетін сөздер табылсын, табылмасын аударылып 
алынбасын  дейміз.  Қазақ  тілінің  терминдері  жайлы  біздің  ұстаған  жолымыз  осы»  [1.353 
б.].  Мына  ұстанымдарда  айтылып  өткендей  «халықаралық»  ретінде  таңба  басқан  сөздер 
біздің ана тілімізге де сол қалпында беріледі.  
Ал  Ш.Біләлов  өзінің  «Ұлттық  ғылым  тілін  қалыптастырудың  өзекті  мәселелері» 
атты  еңбегінде  осы  кезеңде  қабылданған  он  қағидаттың  екеуіне  ғана  келісу  қажеттігін 
ескертеді.  Басқасымен  келіспейтіндігін  айтады.  Ғалым:  «Бұл  қағидалар  орыс  тіліндегі 
атаулар жасау негізін басшылыққа алған. Әр тілдің өз ерекшеліктері,  өзіндік даму жолы 
есепке алынбаған.  
Ғылыми  тұрғыдан  дәйекті  түрде  тиянақталмаған,  түбегейлі  зерттелмеген  мәселені 
жаппай міндеттеу орынды іс емес, әрине. Бірақ мемлекет, қоғам даму бағыты осы жолды 
еріксіз  таңдауға  мәжбүр  еткен  іспетті.  Сонымен,  мемтерминком  бекіткен  атау  жасау 
қағидалары  ұлт  тілінің  даму  аясын  барынша  тарылтып,  оның  еркін  дамуына  нұқсан 
келтірді», – дейді [2. –Б.92-102].  
Ө.Айтбайұлының  да  Қ.Жұбанов  қағидаттары  жөнінде  осы  мазмұндас  пікірі 
қалыптасқан.  Дегенмен  Қ.Жұбановтың  жасаған  қағидаттары  қазақ  терминологиясының 
даму  тарихында  ерекше  орын  алды  десек  те,  ол  тілімізге  орыс  сөздерінің,  орыс  тілі 
арқылы шетел сөздерінің көптеп енуіне әкеліп соқты.  
Ал  Р.Сыздықованың  ұстанымы  «тіліміздегі  сөз  қазынасын  мүмкіндігінше  сарқа 
пайдалану»  болып  табылады.  Ол:  «Көптеген  интернационалдық  терминдердің  беретін 
мағыналары  біз  жапа-тармағай  ұсынып  жатқан  балама  сөздерден  әлдеқайда  өзгеше,  кең 
екендігін  де  ескертеміз.  Әрбір  халықаралық  терминде  өзіне  хас  мағыналық  реңктер 
болатындығын ескеріп, көптеген тілдер оларды аудармай, дәстүрлі ортақ элемент ретінде 
пайдаланып  отыр,  әйтпесе  олар  беретін  мағыналық  ұзын-ырғасын  білдіретін  сөздер 
тілдердің  қай-қайсысынан  да  табылар  еді  ғой»,  –  дей  келеді  де,  автор  орыс,    жапон 
тілдеріндегі интернационалдық терминдердің шектен тыс көптігін мысалға келтіреді [3.6 
б.].  
Ғалымдардың  бұл  пікірлерінен  байқайтынымыз  –  қазақ  терминологиясының 
қалыптасу  кезінде  халықаралық  терминдердің  ұлт  тіліне  аударылу,  аударылмау 

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                                Хабаршы №3 (51), 2014 ж.  
 
55 
 
мәселелері.  Дегенмен,  «халықаралық  терминдер»  деп  аталып  жүрген  сөздеріміздің 
көпшілігі  қазақ  тіліне  орыс  тілі  арқылы  енгені  және  әлі  де  толыға  түсетіні  баршамызға 
белгілі.  
Ғалым Ш.Құрманбайұлы бұл жөнінде: «Өзге тілдерден сөз қабылдамай, сөз алмасу, 
термин алмасу үдерісіне мүлде тосқауыл қойып тастау мүмкін де, қажет  те емес. Тілдер 
арасындағы  өзара  сөз  алмасу  қашан  да  болған,  бола  да  береді.  Шет  тілдері  терминқор 
қалыптастырудың  сыртқы  көзі  ретінде  орнымен  пайдаланылса  дұрыс,  ал  ұлт  тіліндегі 
термин  шығармашылығын  шектеп,  өзге  тілдерден  термин  қабылдауға  жаппай  жол  беріп 
қарап  отыру  –  шарасыздық.  Тілдің  бағын  байлайтын,  мүмкіндігін  шектейтін  ондай 
әрекетсіздіктің жалғаса беруіне немқұрайды қарауға болмайды» [4.126 б.]. Ғалымның бұл 
пікірін тілімізге халықаралық терминдерді қабылдау барысында негізге алуымыз қажет.  
Ал осы халықаралық немесе орыс сөздерінің қазақ тіліне ену кезеңдері  жөнінде де 
түрлі көзқарастар бар. Лингвистер қазақ тілінің сөздік қорының халықаралық және орыс 
лексикасымен ену кезеңдерін төңкеріске дейін, төңкерістен кейін деп екіге бөледі. Ғалым 
Б.Сүлейменова  үш  кезеңге  бөлуді  ұсынады:  «Тарихи,  әлеуметтік-экономикалық,  мәдени 
және  тілдік  факторларды  ескере  отырып,  біз  тілімізге  лексикалық  кірігуді  үш  кезеңге 
бөліп қарастырамыз: 
1-кезең  –  ХVІІІ  ғасырдың  басы  мен  ХІХ  ғасырдың  70-жылдары,  2-кезең  –  ХІХ 
ғасырдың  70-жылдары  мен  1935-1940  жылдар  аралығы,  3-кезең  –  1935-1940  жылдардан 
бастап осы уақытқа дейін» [5.71 б.].   
Ал ғалым Ө.Айтбайұлы орыс тілінен және орыс тілі арқылы енген кірме сөздер мен 
интернационалдық  терминдердің  тілімізге  енуін  алты  кезеңге  бөліп  қарастыруға  болады 
дейді. Яғни, Қазақстанның Ресейге қосылуына дейінгі кезеңнен (1731) бүгінге дейін [6.62 
б.].  Және  де  түрлі  салаға  жататын  халықаралық  терминдердің  тілімізге  ену  кезеңі  де 
біркелкі емес. Мәселен, К. Молдабеков: «саяси-қоғамдық халықаралық сөздер қазақ тіліне 
ХІХ  ғасырдың  соңында  енсе,  жаратылыстану,  әсіресе,  техникалық  халықаралық 
терминология, шын мәнінде, Кеңес өкіметі кезінде енді», – дейді [7.145 б.].  
Сонымен, халықаралық терминдердің тілімізге дәл қай уақытта енгенін ешкім нақты 
айта  алмайды.  Өзге  тілдердің  терминдері  орыс  тіліне,  орыс  тілінен  біздің  тілімізге  бір 
уақытта  енуі  мүмкін  емес.  Егемендік  алғанға  дейін  қазақ  тілінің  терминологиялық 
лексикасын  халықаралықтандыру  ісі  қарқынды  жүргізілді.  Себебі,  бұл  кезеңге  дейін 
термин шығармашылығына орыс тілінің ықпалы айрықша болды.   
Атап  айтар  болсақ,  латын  тілінен:  амплитуда  –  амплитуда  (amplitudo),  аппарат  – 
аппарат (apparatus), арматура – арматура (armatura), ауытқу – флуктуация (fluctuatio), 
ақау-дефект  (defectus),  антенна  –  антенна  (antenna),  балама  –  эквивалент 
(aequus+valentis), бейімделу – адаптация (adaptatio), вакуум – (vacuum), вектор – вектор 
(vector),  генератор  –  генератор  (generator),  индукция  –  индукция  (inductio), 
интерференция  –  интерференция  (inter+ferens),  коммуникация  –  коммуникация 
(communicatio),    көрсеткіш-индикатор  (indikator),  навигация  –  навигация  (navigatio), 
радио  –  радио  (radiare),  растр  –  растр  (rastrum),  релаксация  –  релаксация  (relaxatio), 
рефлектор  –  рефлектор  (reflectere),  спектр  –  спектр  (spectrum),  трансформатор  – 
трансформатор (transformare), іріктегіш – селектор (selector).  
Ағылшын тілінен: блок – блок (block), бит – бит (bit), декодер – декодер (decoder), 
мазер  –  мазер  (maser),  миксер  –  миксер  (mixer),  радар  –  радар  (radar),  телекс  –  телекс 
(telex),  телеграф  –  телеграф  (telegraph),  телефакс  –  телефакс  (telefacs),  транзистор  – 
транзистор (transistor).  
Грек  тілінен:  автомат  –  автомат  (automatos),  анод  –  анод  (anodos),  ареометр  – 
ареометр  (araios+метр),  фаза  –  фаза  (phasis),  фотон  –  фотон  (phos),  электр  – 
электричество (electron), энергия – энергия (energeia), эфир - эфир (aither).     

 
 Казахский государственный женский 
 педагогический университет                                                                                  Вестник №3(51), 2014 г. 
 
56 
Француз тілінен: аэрация – аэрация (aeration), баланс – баланс (balanse), батарея – 
батарея  (batterie),  каскад  –  каскад  (cascade),  оқшаулағыш  –  изолятор  (isolation),  реле  – 
реле (relias), сүзгі – фильтр (filtre), экран – экран (ecran).  
Голланд  тілінен:  кабель  –  кабель  (kabel),  торуыл  –  пеленг  (peiling),  шлюз  –  шлюз 
(sluis). 
Неміс тілінен: абонент – абонент (abonnent), квант – квант (quant). 
Итальян тілінен: апат – авария (avaria), түпше – цоколь (zoccolo).  
Орыс тілінен: канал – арна, прибор – аспап, диапазон – ауқым, отклонение – ауытқу, 
связист – байланысшы, единица – бірлік, точность – дәлдік, частота – жиілік, система – 
жүйе,  нагрузка  –  жүктеме,  установка  –  қондырғы,  соединитель  –  қосқыш,  катушка  – 
орауыш, вероятность – ықтималдық, влияние – ықпал, расщепление – ыдырау, величина – 
шама, лампа – шам, өткізгіш – проводник, отражение – шағылысу. 
Құрылымына назар аударсақ, орыс тілі арқылы тілімізге енген терминдердің басым 
бөлігі  латын  тілінен  енгенін  және  зат  есім  арқылы  жасалғандығын  көреміз.  Латын  тілі 
сөздерінің халықаралық қолданыстағы терминдер қатарындағы үлесі едәуір. Өлі тіл болса 
да латын тілінің сөздері терминдік элемент ретінде дайын күйінде пайдаланылып жатады. 
Ал зат есімдердің терминологияда бірінші орында тұруының ең басты белгісі – оның тілде 
атқаратын қызметіне байланысты екендігі мәлім. Яғни, терминологияда заттық ұғымдағы 
терминдердің  басым  болуының  ең  басты  себебі  –  осы  сөз  табының  деректі,  дерексіз 
ұғымдардың  атауы  болып,  атауыштық  қызмет  атқаруында.  Сондай-ақ,  тіліміздегі 
халықаралық терминдер сын есімнен, етістіктен, есімдіктен т.б. сөз таптарынан да жасала 
алатындығы  да  белгілі.  Яғни,  қабылданған  терминдердің  сол  тілде  және  орыс  тілінде 
дыбысталуында көп алшақтық білінбейді.  
Терминдерді  өзге  тілдегі  күйінде  қабылдау  қазіргі  кезеңде  де  сол  қалпын  сақтап 
отыр.  Себебі,    интернационалдық      терминдер  болып    табылатын    грек,  латын  тілдердің 
материалдарын көбірек пайдаланып, термин ретінде қалыптастыру қолайлы. Алайда шет 
елден  енген  терминдерді  аудармай,  оның  өз  тілімізде  баламасын  іздемеу  керек  деген 
қарама-қарсы  пікірге  салынуға  да  болмайды.  Ел  Президенті  Н.Назарбаев  «Қазақстанның 
болашағы – қазақ тілінде» деген баяндамасында: «...Түбірі латын, грек тілдерінен алынып, 
Еуропа  тілдерінің  бәріне  сіңісті  болып  кеткен  термин  сөздерді  орынсыз  қозғаудың  реті 
жоқ,  тілімізде  бұрын  бар  сөзді  қолдан  жасаған  жаңа  терминге  таңбасақ  та  ешқайда 
кетпейді,  тілдік  қорымызда  сақталады.  Ал  түбірі  таза  орыс,  славян  тілдерінен  алынған 
сөздерге қазақша балама табуға болады деген пікірді толық қуаттаймын...» деген еді [9.7 
б.]. Елбасымыз ендігі жерде әрбір терминді бекітуде оның орыс, түрік, еуропа тілдеріндегі 
нұсқаларына  салыстырмалы  талдау  жасап,  қазақ  тілінің  тілдік  нормасына  сәйкесін  ғана 
қабылдаған жөн екендігін атап көрсетеді.    
Біздің  сөздеріміз  де  өзге  тілдерге  мыңдап  енгені  белгілі.  Мәселен,  жоғарыда 
көрсетілген  «электрон»  грек  тіліндегі  «жақұт»  (янтарь)  яғни,  электр  (электричество) 
мағынасын  білдіретін  грек  сөзі  туралы  дәлелдемелер  болмаса  да,  О.Чечина  өз 
мақаласында  бұл  сөздің  түрік  тіліне  қатысы  барын  айтады.  Ғалым:  «...казахском  языке 
есть слова  «әл»  –  сила, мощь и  «әлек»  – мучение, хлопоты, возня. Можно полагать, что 
именно  далекие  тюрские  предки  современных  казахов  первыми  обратили  внимание  на 
существование в природе некоего источника силы, энергии, который вызывает движение, 
совершает  работу.  Имеет  смысл  и  «аффикс»  понудительного  залога  «тыр»,  который 
участвует  в  образовании  слова  «электрон»  (элементарная  подвижная  частица,  носитель 
электрического  заряда)».  Сондай-ақ,  автор  радиотехника  саласында  қолданылатын 
«когерентный»  термині  туралы  да  сөз  қозғайды.  «Когерентті  тербелістер»  –  уақыт 
бойынша  үйлесе  жүретін,  яғни  фазаларының  арасындағы  қатынас  өзгермейтін 

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                                Хабаршы №3 (51), 2014 ж.  
 
57 
 
тербелістер.  Мысалы,  2-гармониялық  тербелістің  фазалар  айырымы  уақытқа  тәуелсіз 
(яғни олардың жиіліктері бірдей) болса – толық когерентті, ал фазалар айырымы уақытқа 
тәуелді  (яғни,  олардың  жиіліктері  әртүрлі)  болса  –  когерентсіз  деп  аталады. 
Тербелістердің  когеренттігі  –  оларды  қосу  кезінде  интерференцияны  іске  асырудың 
міндетті  шарты.  «Когерентный»  термині  («когерентность»,  латынша  cohaerentia  –  ілініс, 
байланыс),  қазақша  «когерентті».  Ғалым  бұл  терминнің  де  түп-төркіні  түркі  тілінен 
шыққанын дәлелдеуге тырысады. Мақаласында: «Данный термин, совершенно очевидно, 
происходит  от  казахского  слова  «кокей»  –  равный  по  крови.  Слова  «кокей»  –  чисто 
тюркского происхождения. Оно имеет символическое «зодикальное» происхождение» .... 
дей келе, «электрон» сөзіндегідей, «когерентность» сөзінде де өзгелік етістің жұрнағы бар 
дейді  [10. 94  б.]. Ғалым бұл  екі халықаралық сөздің түп-төркіні түрік тілінен  шыққанын 
көрсетеді.  Бұл  ерекшеліктер  терминдердің  шығу  тегін  барынша  салыстыра  қарау 
қажеттігін аңғартады.  
Терминдер  –  өзіндік  құрылымдық,  семантикалық,  деривациялық,  функционалдық 
ерекшеліктері  бар  тілдің  өзгеше  категориясы.  Аталған  ерекшеліктерді  ескерусіз  термин 
жасау, басқа тілден терминдер алу, калькалау, терминдерді ұтымды қолдану мүмкін емес. 
Терминдер  адам  қызметінің  ерекше  түрін  атап  көрсететін  болса,  ең  алдымен,  ғылыми, 
кәсіби  деңгейлерін  айқындайды.  Сондықтан  терминдер  ғылым  мен  техниканың,  кәсіби 
және  өндірістік  салалардың,  ғылыми  таным  мен  әлем  көрінісінің  дамуын  бейнелейді. 
Терминдер  мен  терминологиялық  жүйелер  қоғамның  әлеуметтік  құрылымының  біртекті 
еместігін,  әртүрлі  топтарға,  бірлестіктерге  бөлініп,  әрқайсысының  өз  тілі,  өзіне  ғана  тән 
әрі  түсінікті  терминологиясы  барлығын  айқындайды.  Термин  –  тілдің  ерекше  негізін 
құрайды,  себебі  терминсіз,  терминологиялық  жүйесіз  бірде-бір  ғылымның,  техникалық, 
кәсіби,  өндірістік  саланың  дамуы  мүмкін  емес.  Яғни,  терминдерде  әлем  түсінігі  жайлы 
арнайы білім, ұғымдар қамтылған, сонымен қатар, терминдер адамның ойлау қабілетінің, 
танымының,  ақиқат  шындықтың  бейнеленуі  мен  көрінісінің  ерекше  бір  түрдегі  негізін 
сипаттайды. 
 

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: