р улп-  лерд1 класта уйретем 1

Уйде жазылатын шыгармаларра 
15—20
кунд
1
к мерз1м 
берьпедь Оран жоспар жасаура кемектесем
1
з. Кейде жи- 
налган материалдыц несш алып, несш алмаура болаты- 
нын алдын ала шешш аламыз.
Ж огары 
кластарда 
жазылатын 
шырармалардыц 
ешнпи б1р тиш — эдеби публицистикалык шырармалар. 
Бундай шырарма жаздыру аркылы окушылардыц эдеби- 
логикалык ойлары мен стилш байкаура болады. Мунда 
эсерлену мен уксастык ойларды тудырура эрекет жасай- 
мыз. Эсерленудщ дэрежесш байкап, оны жетшд^рш оты- 
рамыз. Эсерленуде бшмдш-керкемдш белп болса, уксас­
тык ой бойынша жумыс 1стетш, топшылатуда тэрбиелш 
мэн бар. Белинский айткандай, окушы улкен суреткер- 
лердщ тулгасынан, интеллектуальдык-мэдени кызметшен 
уйренбей, оларра ден койып, ыкпалында болмай, олардыц 
эмоциялык-керкемдш талрамдары, кезкарасы тез калып- 
таспайды. Бул — тарихи курс максатына ете кажет ж у­
мыс.
Бул типтеп такырыптарра: «Абай мен Ыбырайдыц та ­
рихи кызметЬ, «Сейфуллиннщ революцияльщ 1стер1 мен 
поэзиясынан 613 не уйренем!з», «Эдебиетте кершген ж ас­
тар М1нез1 б1зге кай туррыдан унайды», «Маган кандай 
романдар унады», «Бурынры эдебиет пен буп н п эдебие- 
т
1
м
1
здеп образдар галереясынан не урамыз», «Эдебиет- 
теп жэне ем1рдеп каЬармандык логикасы неде», «Эде- 
биеттен к ер тетш ею ем
1
р 
ш ы н д ы р ы
» ,
«Улттар 
д о с т ы р ы н
613Д1Ц акындарымыз калай жырларан», «Улы адам деген 
шм», «Эдебибттеп улкендер мен шшшер проблемасы», 
«Ецбек озаттарынан 613 не уйренем
13
» дегендер жатады. 
Муны класка белмедш. Шырармалардыц улпсш эуел1 
класта б1рлесш жазып дардыландырудан бастаймыз. 
Мунда материал кеп жиналады да, объект екшеледГ. Кур 
фактш1 Т1зе бермей, ец к а ж е т ой-сез1М, дэлелдеу, тол- 
рам косып жазуды усынамыз. Бул типтес шырармаларда 
лиризм, аздаган риторика (романтикалык) элемент! бо­
луы мумкш. Сонда бул шырармалардыц стшп эдеби та- 
кырыптагы шырармалардан б1раз езгеше болуы,да ыктн- 
мал. Объектпен пафос, ой мен сез1м канаттасады. Т и т ­
ле де дардылы сездер, терминдер мен эдеби урымдар аз 
болады. Оныц орнына образды, поэтикалык, канатты сез­
дер басым болады. бйткеш булар — ершн такырыптар. 
Окушыныц ез стил! осы туста бой керсетуге тшс. Эршм-
114

н
1
ц <эз накышы бар. Соны езгертш, б1р 1зге келтаремш деп 
электенбей, кайта, эрк1мнщ стилшдеп, тш н д еп жаца- 
лыктарды дер кезшде танып, жеталд1ре бшу кажет. Бул 
туста окушы аренага ез1 жеке-дара шыгады. Осы ерек- 
шелжта 
танысак, 
публицистикалык 
шыгармалардыц 
максат-мазмунын игеру киын емес. Ыкшамдылык, маз- 
мундылык, эмоциялык эсердщ молдыры — публицисти­
калык /шыгармалардыц басты касиета. Эрб1р ой екше- 
ледк Келем1 ете кыска болуы да гажап емес.
Буран да кластык жэне кластан тыс уйрету жумыста- 
ры аса кажет. Тэу
1
р нэрселер талданады. Кемш н 
толыктырамыз. Бара-бара оны окушылар ездер! жаза- 
ды. Онысы тексерШп, бага койылады. Сэтта шыкканда- 
рын кабырга газетше, мектеп журналына пайдаланамыз. 
Кейде публицистикалык 
макалалар улпс! талдануы 
мумкш. Осы туста Н. Терекуловтыц «К,азактыц канат- 
ты сездерЬ деген ецбепн окытамыз.
Шырарманыц 
ушшпи тишне 
окушыныц 
керкем 
стильде жазылатын ершн жэне творчестволык ж азу жу- 
мыстары жатады. 
Публицистикалык шырармалардыц 
61 р жары газетке макала, хабар жазумен байланысты 
болса, керкем стильдеп шырармалар уксастык бойынша 
немесе таныс керш стен алып очерк, кыска эцпме жа- 
зура бастайды. Мунда образдау, суреттеп керсету эле­
мента бар. Озаттар жайында очерк жазушылар да бар. 
Бул — эдеби ушрмелердщ жаксы к ш щ б!р
1
. Окушы­
лардыц сол жолдары кабшетан да мыту ушш, керкем шы­
рармалар 
улпсш
де уйретап, 
ушрмеге 
кемектесу 
кажет.
Мунымен б1рге окушылардыц керкем шыгармаларын 
тарихи-эдеби 
процеспен де байланыстырура болады. 
Оныц б1рнеше жолы бар. Б1ршде «Абай жолы» романын- 
дары К,одар — К,амка ел1мш, Дэрмен — Мэкен окигасын 
кыскарта, ез сезщмен суреттеп бер деу!м
13
мумкш. Бул 
ушш окушы ез композициясын жасайды. Ол бдткен б1р 
эцпме болып шыгады. «Ботакез» романындагы Итбай 
болыстыц 
е л
1
М
1
н, 
Ботакездщ куткарылуын да белек та­
кырып етуге болады. Мундай сюжеттак окигалар поэма- 
дан кеп табылады (Култай образы, Эж^байдыц эйелдер! 
т. б.). Бул жерде окушы сюжетке езгер!с юрпзедк Мы­
салы, Култайдыц мурал1ммен кашып кетуш коссак, тшта 
кызык болар ед1. Элец сезд! прозага айналдырудыц, оран
115

ж ака суреттер косудыц айрыкша мэш бар. Бул V III клас­
та колданылуга тшс.
Екшип жардайда тьщнан сюжет ойлап шыраруды 
усынамыз. Ол — втк1р де кызык окигага курылуы керек. 
Буран эцпме композициясы жоба болуга тшс. Онда 
байланыс, шарыктау шеп, шешу! болады. Эцпме сол уш 
буыннын тугелденуше лайыкталады. Муны тартыс эле­
мент! дейм
13
. Кейде прозаныц б!р эпизодын драмальщ 
турде жаздырура да болады (Кодар елш г). Сонда оку- 
шыныц керкем стильде жазатын шыгармасы: а) б!р 
эпизодты езшше суреттеу, э) елец сюжетш кара сезге 
айналдыру, б) тьщнан сюжет ойлап шыгару туршде 
келу
1
мумкш. Будан баска турлер! де болады.
Ец киыны, тосыны — сюжет ойлап шырару. Бул -—
окушылардыц ез тэж!рибес1не бершедь Эрине, кандай 
сюжет жарамды, оныц кай жерш калай алуга болады 
дегенд1 талкылап, квмектесу керек. Кейб
1
р сюжет кул- 
Д1рг1 формада бершедк Шм кай формада жазса да, оран 
шек коюдыцукажет! жок. Окушыга шыгарма ж азу ушш 
кеп уакыт берш, кебше уйде жаздырган макул. Тек улп 
керсету кластык жумыстан басталады. Муныц такыры- 
бын муралгм ез! белгшейдь
Б1р ескертерлж жай: публицистикалык шыгарма мен 
керкем шырармаларды бакылау туршде ж урпзуге бол- 
майды. Булар программалык материалмен тетелей бай­
ланысты емес. Оларды уйрету, баулу, у л п керсету багы- 
тында рана жаздырамыз. Такырып та, ж азу да еркш.
Методист В. 
Голубков 
кейде 
сю ж егп 
суреттен 
тудырура болады деген. Мысалы, окушыларга С. Дудни- 
ковтыц «Залп Авроры» немесе «Указ о награждении» 
деген суретйе каратып, эцпме жаздырура болады дейдк 
Бул ушш кептеген тарихи тусшш, октябрь кундершдеп 
окигаларды еске салу кажет. Б^зде «Аманкелдшщ Тор- 
гайды алуы» деген суретке сю ж ета шырарма жаздырура 
болады; Шырарманыц келем1 колжазбамен 
3—4
беттж 
болады. Кейде келем кумай, мазмун куу кажет.
Шыгарма жаздырын уйрету тусында оныц такырыбы 
мен идеясы, эс1ресе курылысы жайлы теорйялык-тэж1ри- 
белж угымдар берем
13
. Оны жоспар мен фактшердщ 
реттел т айтылуы аркылы жузеге асырамыз. Жоспармен 
катар жогары класс окушЫларына саяси-гылми текстер- 
ге жасалатын тезис пен конспект жайлы да тусшдгрш, 
олардыц жобасы мен эдш н уйретем^з.
116

Окушы шыгармаларына бага коюдыц критериялары 
бурынгы ецбепм1зде керсетшгенджтен, бул жерде мына- 
ны ескерту кажет деп таптык: окушылар кебшесе цитат 
пен фактш1 кургак т1зш, соран мазмундык тусшш (ком­
ментария) берш ©те шыгады. Олар мшездеуд! де маз- 
мундаура барындырып жур, ол дурыс емес. Цитат тек 
орынды жершде, ете аз колданылып, оныц есесше мы- 
салмен б е к т л ге н талдау, олардыц кэркемдш кызмет1, 
суреттеу тэсшдер1 аныкталура тшс.
Шырарма жазуды окушыларга кургак сезбен де, 
бассыз-аяксыз, эйтеу1р, жаздыра берумен де уйретуге 
болмайды. Жогаргы уш типтеп шыгармаларга рет1мен 
келш, эуел1 б1рш уйретш, соны жаттыктырып, 
содан 
соц екшпп турше ету кажет. Б1рак эрб1р класта уш тип 
катар уйрет1лед1. взгеш елж эдеби мазмун мен такы- 
рыпта
Б1зд1ц кейб1р мугал1мдер1м1з объект1 мен жоспарлау 
мэселесше жете кецш белмейдк Б^реулер жоспарды ма- 
териалдан тугызса, енд1 б1реулер материалды жоспардан 
тугызады. Асылында, жоспар да, материал да такырып 
пен максаттан тууга тшс. Осы реттен мектепте ец кеп 
колданылып журген «Ыбырай — балалар 
здебиетшщ 
атасы» деген такырыптыц объектга мен жоспарын тал­
дап керелш.
Осы такырыпка окушылар кандай шыгарма жазуга 
тшс? Б1ршнпден, бул — талдау емес, жинактаущы, жал- 
пылау такырып. Оны Ыбырайды тугел етга болган соц 
жаздырамыз.
Екшнпден, мунда кандай материал камтылуга тюс? 
Оны елецге курамыз ба, эцпмеге курамыз ба? Ыбырай­
дыц педагог болганы, жастарга арнап жазганы, жастар 
бейнесш эдебиетке ту ар у! анык кой. Бул тургыдан 
К а ­
раганда, 
шыгарманы оныц поэзиясы мен эцпмесше 
б1рдей курудыц кажет1 айкын. Б^рак оныц бэрш алу 
шарт емес. Окушылар Ыбырайдыц кандай шыгармала- 
рын, талдады дегенд1 де еске аламыз.
Дурысында, шыгарманыц мазмунын ыкшамдап, оны 
басты-басты салаларга гана куру кажет. Соньщ орталы- 
гында — Алтынсариннщ 
агартушы-педагог 
болганы, 
сол тургыдан мектеп унин эдеби шырарма жазганы, 
олардыц жанры, образдары, мэш гана сез болуга тшс. 
Жоспары мынадай болуы мумкш:
9 Э. Крцыратба^в
117

1. Ыбырайдын орысша б ш м алуы, прогресшш идеяны ундеуь
2. Онын. педагогикалык к,ызмет1 (ашкан 
мектептер!, жасаран 
кур а лд ары).
3. Орысш а-казакша б ш м непзш е курылган мектеп окушылары 
ушш «Эдебиет хрестоматиясын» жазуы, ондары жанрлар:
а) «Кел, балалар, окылык», «0нер, б ш м бар журттар» (такыры­
бы мен образдары, акын ундеулер)).
э) Ыбырайдын 
энпмелер1, 
онын 
кешпкерлер1 — жастар 
мен 
шаруалар.
б) Ыбырай энпмесш де педагогикалык гибрат пен керкемдштщ 
кабат журет1Н1.
в) Окушыны жана талап ж астар ортасынан 1здеу1.
г) Бул елендер мен энпмелердщ улт т ш н д е жазылран тунрыш 
эдеби у л п болатыны.
р) Ыбырай энпмелершщ балалар эдебиетшщ тунгыш у л п с 1 
болып шыкканы.
4. Ыбырайдын казак мэдениеп мен тарихынан алатын орны.
М унда баяндау мен текстен мысал келт1руге болады. Рылымра
шакырудын. жацалырын. Ыбырай романтикасын таныту ушш ю р к - 
пенщ басынан автограф ретшде:
Б13 надан 
боа
е а р д ж ,
И ектеп сакалды.
Ж елю лдеп шыккан как швптей,
Ж а н а есшр1М достары м ,
Сендерге берд1М батамды,—
деген евзш келирген жен.
Орыс мэдениетш романтикалайтын жершен де мысал 
келтару артьщ емес. Калыптастырган жанрлары — енер- 
бш м ге ундеупй 
публицистикалык лирика, реалистш 
эцпме. Сонда такырып щарын, тап-туйнактай болып ше- 
гшлетш болады. Шырарманыц максатыныц ез
1
де осы.
Осы жоспарды класта б1рлесш жасап, эрб1р пунктте 
неш камтура болатынын эцпме эдгамен белгшеп алу 
кажет. Эдеби талдамалык шырарма жарында, б
1
рен-са- 
ран бакылаушы жазбаларды айтпаранда, текст окушы­
ныц колында болу керек. Шырарма — ж умбак емес, уй- 
ретупп форма.
Ж алац талдаура (мшездеуге) курылган шырармалар 
улг1С1 
талдау сабактарымен мазмундас, уксас. Кешпкер- 
ге ортасы, кэс1б1, портрет!, т ш , типтш к т. б. туррысынан 
калай талдау журпзсек, жазба талдау да сол 1зде бол- 
мак. Оран мысал, дэлелдеу кажет. Мысалы, «Раушан —
дэу1рл1к образ» деген такырыптары мшездеу кебше сол 
образдыц мэш мен ти птш пне курылуга тшс. Онда тал­
дау мен жинактау элемента тец. Жоспары мынадай болуы 
мумкш:
118

1. «Раушан — коммунист» повесшщ суреттейтщ кезенл, непзг! 
такырыбы.
2. Шырармадары типтш жардайлар мен адам характерлершен 
кершетш тенденциялар.
3. Раушанньщ романтикасы мен оньщ жинакталган типтж тул- 
га болатыны.
4. Рауш ан образын типтенд1рудеп автор тэси дер к
а) Рауш ан семьяда, ауылда;
э) оны цоршаган таптык орта;
б) Рауш ан к,алада;
в) Рауш ан 
к о р я м д ы к , 
1сте;
г) Рауш ан мен Бэкен;
р
) 
шырарманыц шешук
б. Повестщ мэш, автор шеберл1г1 мен идеясы.

жүктеу/скачать 4,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: