«Мәдени МұрА» МеМлекеттік бАғдАрламасының
жүктеу/скачать 2,43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- .....................................
- Баба Түкті Шашты Әзіз
- Мұхаммед [Мұхаммед ибн Абдулла Әбул Қасым]
- Алтын қабақ
- Мақшар күні
- Песін
- Шықшыт
- Астрахан
- Дербент
- Иран Ислам Республикасы
- Қытай
- Мәскеу
- Мысыр
- Шәмсуддин Тұрсынұлы Керім
- Қолжазбалар мен Қазан төңкерісіне дейін шыққан кітаптар
- Зерттеулер мен энциклопедиялар, фольклорлық жинақтар, сөздіктер
Құрығын алып ұсынды. ..................................... Тапа-тал түс болғанда, ..................................... Бір жылқы ұстап міне алмай, ..................................... Шалы құрғыр қысылды... .....................................
490 БАТыРлАР ЖыРы 490 491
Түпнұсқадағы асты сызылған өлең жолдары аталған ба- сылымда түсіп қалған. Сол себепті, біріншіден, өлең ұйқасы бұзылған, екіншіден, ішкі мазмұн көркемдігі біртұтастығынан айрылған. Жырдың басынан аяғына дейін созылған осы сынды кемшіліктер жинаушының қолтаңбасын дұрыс түсінбегендік- тен кеткен қателер деп ойлаймыз. 1. Мәтінде кездесетін «кәпір» сөзі «жау», «қалмақ» сөзі «қызылбас» деп өзгертілген. 2. Кейбір өлең жолдарының да өзгертуге түскені анықталды. Мысалы: түпнұсқадағы «Сол секілді балаңыз» (141-жол) басы- лымда «Бөген батыр балаңыз» деп, түпнұсқадағы (146-жол) «Бедеуге атты байлады» жинақта «Атты байлады бедеуге», ал 299-жолдағы «Жүре берді ол тазша» деген өлең жолы «Деп таз- ша кете берді» болып өзгертілген т.б. 3. Емлелік қателер көп кеткен. Мәтінді жинаққа даярлау барысында, мұндай кемшіліктер жөнделіп түпнұсқа қалпына келтірілді. Томға ұсынылып отырған «Бөген батыр» жырының мәтіні ОҒК-ның қолжазбалар қорында сақтаулы тұрған қолжазба (ш. 668) бойынша әзірленді. Қ. Алпысбаева БӨГЕН БАТыР Бұл жыр СССР Ғылым академиясының Қазақ филиалына 1935 жылы түскен. Кейде жырды «Ақбілек пен Тұрғын бала» деп те атай- ды. Жинаушысы—Ільяс Нұрмағанбетов. Қолжазба ОҒК- ның қолжазбалар қорында сақтаулы 1 . Көлемі шағын. Мәтін дәптер қағаздарына латын әрпімен жазылған. Бұрын еш жерде жарияланбаған. шығарманың аты «Бөген батыр» аталғанымен, жырдың сю- жеті: Ақшаханның Қанікей мен Тінікей атты қыздары «Бөген кәпірден қыз алды» деп, қастық ойлап, Ақборықтың тапқан бір ұл, бір қызының орнына екі қара күшік салып қойып, оларды 1 Бөген батыр. ш. 668 (ОҒК). 490 490
491 ҒылыМИ ҚОСыМшАлАР қырық құлаш шыңырауға тастауы; екі бала шыңырау ішін- де ержетіп өсуі; Тұрғын өсе келе батыр болып, қалмақтармен соғысып, Тәпелтес атты хан қызын алып, қарындасы Ақбілекпен бірге ел-жұртымен, әке-шешесімен табысуы сияқты екі баланың қилы да қиын тағдырын баяндауға құрылған. Жырдың бір ере- кшелігі мұнда кейіпкерлердің әрекеттерін тым әсірелеу жоқ. шығарманың сюжеттік желісінде ертегілік сарындар мол кез- деседі. Солардың бірі—мыстан кемпірдің кейіпкерді «Елек суын әкел» деп қиын сапарға жұмсауы; самұрық құстың көмегі т.б. Мұндай мотивтер «шынтемірұлы Төрехан» т.б. ертегілерде кездеседі. Жырдың көркемдігі біршама тәуір, оқиғасы қызық. Мәтінде аздаған араб, парсы сөздері кездеседі. Мұндай сөздер қазақ тілі- не аударылып, томның соңындағы арнайы сөздікке топтасты- рылды. Томға ұсынылып отырған «Бөген батыр» жырының мәтіні ОҒК-ның қолжазбалар қорында сақтаулы қолжазбадан (ш. 668) әзірленді.
492 493
МӘТІНДЕРДЕ КЕЗДЕСЕТІН ТАРИХИ ЖӘНЕ ДІНИ ЕСІМДЕР
Алла (Аллаһ)—ислам дінінде бүкіл ғарышты, тіршілік дүниесін және қиямет қайымды жаратушы, баршаға бірдей, жалғыз және құдіреті күшті Құдай есімі. Құран Кәрімде айтылғандай: «Ол Алла біреу-ақ, Алла мұңсыз (әр нәрсе Оған мұқтаж). Ол тумады да, туылмады. Әрі Оған ешкім тең емес» * .
жерді, өсімдіктерді, жануарларды және адамды жаратты. Ол адамдардың тағдыры—жазмышты белгілейді. Қияметте Алла барлық өлгендерді тірілтеді де, пәнидегі істерін таразылап, біреулерін—жұмаққа, енді біреулерін—тозаққа жібереді. Адамдарды дұрыс жолға түсіру үшін Алла Тағала оларға мез- гіл-мезгіл пайғамбарларды жіберіп тұрған. Мұхаммед (с.а.с.)— Алланың адамдарға жіберген соңғы Елшісі; оған Алланың Құраны Жәбірейіл періштенің дәнекерлігімен жиырма үш жылда толық түсті. Алланың нақты бейнесі жоқ және ол бейнеленуге тиіс те емес. Намаз оқып, сәждеге бас қою арқылы ғана оған берілген- дікті білдіруге болады. Ал табынудың басты орны—Меккеде- гі Қағба, онда аспаннан Алла жіберді деп есептелетін қасиетті қара тас бар. Алла Тағаланың құдіреттілігін, әділеттілігін, қайырым- дылығын т.с.с. өзіне ғана тән қасиеттерін оның тоқсан тоғыз есімі көрсетеді. Мысалы: Акбар (ең ұлық), Тағала (ең жоғары), Кәрім (жомарт), Рахман (мейірімді), Рахым (рақымды), Халық (жаратушы), шариф (қасиетті), Ахад (жалғыз), Самад (мәңгі), Жаппар (құдіретті), Ғафұр (кешірімді) т.б. * Құран Кәрім. 112- “Ихлас” сүресі. 492 493
ҒылыМИ ҚОСыМшАлАР Алланың атын зікір ету рәсімі Аллаһу акбар деген мадақ сөзді отыз төрт рет, Әлхамдулилаһи, Сұбхан Алла сөздерін отыз үш реттен айтып, тәсбих тастарын санамалау арқылы жүзеге асады.
халифа. Хазірет Әли—Мұхаммед пайғамбардың немере інісі, әрі оның Фатима атты қызын алған күйеу баласы. Мұсылман елдерінің ауыз әдебиетінде Әли—орасан, алып күш иесі. Жа- улары Әлидің айғайынан-ақ өліп, талып қалатын болыпты- мыс. Фольклорлық туындыларда оның зұлпықар, қамқам, самсам деген үш қылышы болғаны айтылады. Әлидің есімі көптеген шығыс шығармаларында, оның ішінде діни дастан- дарда жиі ұшырасады. Әдетте, хазірет Әли сол дастандардың басты кейіпкері, жеңілмейтін батыр, халықтың қамқоршысы, мұсылмандардың қорғаны, бетке ұстар қаһарманы ретінде көрінеді. Дастандарда Әли өткен замандарда атақты Рүстемнің өзі жеңе алмаған жауларды жеңген деп дәріптелген. Хазірет Әлидің атына «шаһимардан», «Қайдар», «Арыслан», «шері», «Мұртаза» сияқты бірнеше теңеу, эпитеттер тіркес- іп отырады. Әлидің астындағы аты Дүлдүл де ауыз әдебиеті үлгілерінде кең тараған ұшқыр, жүйрік, ақылды тұлпардың нышанына айналған. Әли ұрпақтары мен оның жақтаушылары кейін шииттік ағымның көсемдеріне айналды. Олардың ұрпақтары қазіргі Иран, Ирак және Орта Азияның кейбір аймақтарында өмір сүреді.
Әзіреті Сұлтан—Қожа Ахмет Иасауидің қасиетті, ұлық билеуші деген сөз лақабы. Әзіреті Сұлтанның Түркістанда ХІVғ. соңы—ХVғ. басында Ақсақ Темірдің бұйрығымен салынған әйгілі мазары бар. Қожа Ахмет бин Ибраһим бин—атақты сопы, түркі әлеміндегі сопылық ағымның негізін салушы, философ, ақын. шамамен 1093 жылы Түркістан шаһарының маңындағы Сайрам (Исфиджаб) қаласында туылып, ХІІ ғасырдың аяқ кезінде қайтыс болған. Оның есімі Түркістанның «Кіші Мек- ке» деп аталуына тікелей қатысты. Қожа Ахмет Иасауидің мол мұрасынан бізге жеткен негізгі шығармасы—«Диуани хик- мет».
гілерінде кездесетін киелі кейіпкер. Бұл кісінің батасын 494 БАТыРлАР ЖыРы 494 495
алған перзентсіз жандар Алланың құдіретімен ұлды, қызды болып жатады. Аңыздардың бірінде оның есімі Баба Туклас деп көрсетіледі. Әкесі—Керемет Әзіз. Мұсылмандар арасында Әулие саналған. Меккеге қажылық сапармен барушылар ең ал- дымен Мұхаммедтің, онан кейін Әли Мұртаза Сейіттің, содан соң Баба Тукластың қабіріне барып тәу еткен. Баба Түкті ша- шты Әзіз—Қожа Ахмет Иасауидің арғы бабалары, ислам діні Орталық Азияға тарай бастаған кезде өмір сүрген кісі деген бол- жамдар бар.
рихи тұлға. Ерекше шешендігімен қоса, батыр әрі қолбасшы болған. Ол Алтын Орда мемлекетінің бірнеше хандары тұсында тәуелсіз билік құрумен бірге, ел басқару істеріне белсене ара- ласты. Дешті Қыпшақтың ханы Тоқтамыс кезінде өз билеу- шісі мен Ақсақ Темір арасындағы текетіресті өз пайдасына шешуге ұмтылыс жасады. Сол дәуірде көршілес Ресей жері- не бірнеше рет баса көктеп кірді. ұлы Ноғай Ордасын құрып, оның басты бегі болды (1396-1419жж.). Қара халық арасы- нан шығып, көшпелі ноғай-қыпшақ ұлыстарының намысын қорғағандықтан, қазақ халқының тарихи жадында «Ел қамын жеген Едіге» деген атпен өшпестей жазылған оның бейнесі мен есімі бірқатар қазақ эпостарына арқау болды. Кейбір деректер бойынша, Едіге мырзаның бейіті қазақ жерінде—ұлытауда жатыр.
соңына қарай Қырым маңында өз ұлыстарын құрған. Кейін Кавказда да ықпалды ноғай бектері ретінде танылған. Сол за- манда қызылбас, қалмақ т.б. көрші халықтармен ымырасыз күрес жүргізіп, ел-жұртын қорғаушы эпикалық қаһармандар. Қос тарихи тұлғаның ерлік, жорықтары жайында қазақ жы- рау, жыршылары ерекше шабытпен жырлаған. Әсіресе Ақтөбе, Қостанай, Батыс Қазақстан, Маңғыстау және Қарақалпақстан қазақтары арасында «Қарасай-Қази» эпосының 30-ға жуық нұсқалары сақталған.
лам дінінің және болашақ араб халифатының негізін салушы, тарихи тұлға. Мұсылмандардың сенімі бойынша, ол—Алла Тағаланың адамдарды тура жолға салу үшін жіберген Елшісі, ең соңғы пайғамбар.
494 494
495 ҒылыМИ ҚОСыМшАлАР 570 жылы Мекке қаласында дүниеге келген. Пайғамбардың әкесі Абдулла Мұхаммед өмірге келместен екі ай бұрын қайтыс болған. Ал анасы Әмина Расул Алла алты жасқа толғанда дүниеден өтеді. Мұхаммед Мұстафа (с.а.с.) алғашында сүт ана- сы Халиманың, онан соң атасы Ғабдулмүтәліптің, ол қайтыс болған соң ағасы Әбутәліптің тәрбиесінде болған. Алла Тағаланың алғашқы бұйрық, жарлықтары [уахи] рама- зан айында хазірет Мұхаммед Меккеден үш шақырым жердегі Хира үңгірінде ғибадат етіп отырған түні таң алдында түскен. Мұхаммед (с.а.с) Алланы, яғни бір Құдайға табынатын дін—ис- ламды 610 жылы 40 жасында уағыздай бастайды. Мұхаммед (с.а.с.) ислам дінін жария еткенде арабтардың ба- сым көпшілігі пұтқа табынатын. Олар ислам дініне қарсылық білдіріп, түрлі қастандық жасады. Сондықтан б.д. 622 жылы Мұхаммед (с.а.с.) өзінің жақтастарымен бірге Меккеден Мәдине қаласына қоныс аударады. Бұл жыл ислам жыл санауының басы деп есептеледі. Оның арабша атауы—«хижра», яғни «қоныс аудару» деген сөз. Мұхаммед Мұстафа (с.а.с.) бин Абдулла 633 жылы Мәдине қаласында қайтыс болды. Мұхаммед пайғамбардың «Мұстафа» (таза, нұрлы, сипатты), «Расул» (елші), «Хабибулла» (Алланың сүйіктісі), «Сағидулла» (Алланың көмекшісі) т.б. эпитет есімдері бар.
латын қаһарманның бірі. Ол уаққас бектің ұлы, Едігенің неме- ресі. 1493-1507 жылдарда Ноғай Ордасының бегі ретінде елді інісі Жаңбыршымен бірлесе басқарған. Оның есімі қазақтың «Қырымның қырық батыры», «Орақ-Мамай», «Қарасай- Қази», «Қобыланды» т.б. ірі эпостарда құрметпен еске алынып, халықтың ыстық ықыласына бөленген.
отыратын эпикалық кейіпкерлер. Халық аузындағы шежірелік мәліметтер бойынша, Мұсадан Алшағыр, одан—Орақ пен Ма- май туған делінеді. Екеуі де көшпелі ноғай-қазақ ұлыстарының туын көтеріп, ел намысын жыртқан, ер жүрек батырлар кей- пінде ел есінде қалған. Олардың ерлік істері мен ұрпақтары туралы Нұртуған Кенжеғұлұлы (1887-1927жж.) көлемді жыр тудырғаны мәлім. Алтын қабақ—жамбы атудың бір түрі, садақ тартқыш жігіттердің бәсеке сайысы. Алшы —асықтың тәйкесіне қарсы тұрған жағы. Асхаб /а/—жолдастары, сарбаздары Әсет /а/—арыстан, шілде айының арабша атауы. Бопса—қоқан-лоқы, байбалам, құр сес көрсету. Деңмент белбеу—күміспен әшекейленген, әдемі белбеу. Зең /к.с./—бас айналу, меңзең болу. Зұрият /а/—тұқым, жұрағат Кеней—асықтың сақадан басқасы, ұтысқа тігілетін асық. Кіреуке /к.с./—оқтан, найзадан қорғану үшін жорыққа ки- етін темір сауыт. Қауға—құдықтан су тартып алуға арналып көнтеріден жасалған шелек Құй—мейлі Лаух /а/— [лаух-тақта]—Құран Кәрім бойынша, әр адамның тағдыры күні бұрын жазылып қояды. Сол жазу тақтасын лаух- улқалам, лаух-улмахфуз деп аталады.
дүниедегі сот күні Мәдар /п/—ана Наһан—зор, алып балық Песін /п/—бесін, намаз уақыты Рабат /к.с./—қаланың шетіндегі абатты мекен-жай. Сажын—үш кезге пара-пар ұзындық өлшемі. Текдар—ақсүйек, текті Түлен түртті /т.с.с./—сайтан түртіп бір бәлеге ұрынды Һәмма /п/—барлығы, түгел Шүкейт /ж.с./—ешкінің, киіктің кішкентай асығы Шықшыт—жақ сүйектің шығыңқы келген төменгі тұсы Імкән /а/—мүмкіндік, мүмкіншілік СӨЗДІК
ЖЕР-Су АТАулАРы Астрахан—Ресей Федерациясындағы облыс орталығы. Ба- тысы Қалмақ Республикасымен, шығысы Батыс Қазақстан об- лыстарымен шектеседі.
Тигр өзенінің екі жағасын бойлай салынған. Қаланы «Мәдинат ас-Салам» (Бейбітшілік қаласы) деген атпен халифа Мансұр 762 жылы салдырған. Бағдат—орта ғасырларда араб әдебиеті мен мәдениетінің орталығы болған қалалардың бірі. Осында бірсыпыра шығыс ғалымдары [На- среддин Туси, Әл-Фараби т.б.] оқып, білім алған.
рында іргесі қаланған, Зарафшан өзенінің төменгі ағысында орналасқан, Орта Азиядағы көне қалалардың бірі. Қазір Өзбекстан Республикасының облыс орталығы. Дербент—Қалмақтың мықты бекіністерінің бірі әрі қаласы.
Еділ (Волга)—Еуропадағы ең үлкен өзен. Каспий теңізіне құяды. Қазақ эпосында қатты дәріптелетін қасиетті мекен, құтты қоныс.
пий ойпаты, Башқұртстан, Челябі, Орынбор, Батыс Қазақстан, Атырау облыстарының жерлерінен ағып, Атырау қаласы арқылы Каспий теңізіне құяды. Иран Ислам Республикасы—Азияның оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан мемлекет. Астанасы—Тегеран қаласы. Мемлекеттік діні—ислам дінінің шиит тармағы.
миясының орталығы, Еділдің сол жағасында орналас қан қала. 32-310
498 БАТыРлАР ЖыРы Қытай—Азияның шығысында орналасқан алып мемле- кет. Қазіргі кезде Қытай алдыңғы қатардағы дамушы елдердің қатарында.
Азов теңіздерімен Перекоп мойнағы арқылы шығыс Еуропа жазығымен ұштасады.
қасиетті қала саналады. Исламның негізін қалаушы Мұхаммед пайғамбардың 622 жылы Меккеден осында қоныс аударуына байланысты Хижаздағы Ясрибке мұсылмандардың берген ата- уы. Мұсылмандардың жыл санауы осы қоныс аудару жылынан (хижра) басталды. Мұсылман мемлекетінің негізі қаланғанда Мәдине оның алғашқы астанасы болды.
әл-Мәсжид әл-Харам мен Қағба орналасқан. Исламның не- гізін қалаушы Мұхаммед (с.а.с.) осы қалада дүниеге келген. Мұхаммед (с.а.с.) Меккеден кеткенімен Мәдинедегі жаңа құлшылық ету үйін Қағбаға қарама-қарсы қойған жоқ, қайта оның есігін соған қаратты (Құбыла). Мұсылмандардың Мек- кені 630 ж. жаулап алуы оның діни орталық ретіндегі айрықша жағдайын қалпына келтіріп қана қоймай, одан да жоғары дәрежеге көтере түсті. Меккеге барып тәуап ету исламның бес парызының бірі болып саналады. Мысыр—Африканың солтүстік-шығысын және Азиядағы Синай түбегін алып жатқан Египет мемлекетінің арабша ата- уы.
өзенінің Жайыққа құяр тұсында орналасқан. Түркістан—Оңтүстік Қазақстан облысындағы Түркістан ауданының орталығы, Сырдарияның оң аңғарында орналас қан. 2000 жылы көне қаланың 1500 жылдығы тойланды. Араб тар- дың географиялық жазбаларына қарағанда, ІV-Х ғасыр ларда бұл қаланың орнында шауғар мекені болған, бірақ бұдан із қалмаған. ХІІ-ХІV ғасырларда Түркістан «Йасы» деп аталған. Қожа Ахмет Иасауи ғимараты салынғаннан кейін түркілердің діни орталығына айналды. 498 ТОМҒА ЕНГЕН ДАСТАНДАРДы ЖыРлАушы, АЙТушы ҺӘМ ЖИНАушылАР ТуРАлы МӘлІМЕТ
Байғанин Нұрпейіс (1861-1945)—белгілі қазақ ақыны, жыршысы. Ақтөбе облысы, Байғанин ауданында туып-өскен. Көптеген эпостық жырларды жаттап айтып, кейбіреуін өзінше жырлаған («Қобыланды», «Құбығұл», «Төрехан» т.б.). Қазақ әйелдерінің ауыр тағдырын суреттейтін «Ақкенже», «Нарғыз» дастандарын шығарған. Ақынның Қазан төңкерісінен бұрынғы сатиралық, арнау өлеңдері, Қазақбай ақынмен айтысы т.б. ел аузында сақталғанмен кезінде жазылып алынбаған. Кенжеғұлұлы Нұртуған (1887—1930)—Бұрынғы Қазалы уезі, Қамыстыбас болысы, Аманөткел ауылында (Қазіргі Қызылорда облысы, Арал ауданы) туып-өскен. Кіші жүз. шек- ті руынан. Аталары да өлең дарыған адамдар болған. Нұртуған 23 жасынан бастап өлең шығарған, ол үш жүздің шежіресі- не қанық адам болған. «Орақ—Мамай», «Қарасай—Қази», «Едіге», «Әмір—Темір көрген» және «Қобыланды батырды» жырлаған. Нұртуған жырын Дәріғұл деген жазушы 1928 жыл- дары жаттап айтып таратқан.
Сәркеұлы. Оның туып-өскен жері Қостанай уезі, Кеңарал болы- сы. шіркеу қызметін атқарған. Кейін Омбыға қызметке (земс- кое управоға) ауысады. Н. Саркин—өз қызметін атқара жүріп, Қазан төңкерісіне дейінгі қазақтың ауыз әдебиет үлгілерін жинауға үлкен еңбек сіңірген адам. Ол 1904 жылы «Ер Тарғын» жырын Қисықов Оспанның айтуынан жазып алып, орыс тіліне аударған. Сол сияқты орыс тіліне қазақтың «Мақал- мәтелдерін», «Самұрық құс» ертегісін т.б. аударған.
облысы, Арал ауданы, Құланды ауылында туылған. Фоль- клортанушы. Қазақ ұлттық университетін бітірген. Филология
500 БАТыРлАР ЖыРы ғылымдарының докторы, профессор. 1985-1987 жылы Қазақ орталық мемлекеттік мұражайында, 1987-1992 жылы М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында, 1992-1994 жылы Өзбекстандағы Гүлістан мемлекеттік университетінде қазақ әдебиеті кафедрасында меңгеруші болып қызмет атқарған. Әбілғазы Хиуа ханының «Түркімен шежіресін» қазақ тіліне аударған. Қазақ жұмбақтарының шығу тегі мен типологиясын зерттеуге арналған «Қазақ жұмбақтары» (1999) атты кітабы жарық көрді.
лой ауданы, Қарақұм мекені аулында туылған. Әдебиет тарихын зерттеуші ғалым, ауыз әдебиеті үлгілері мен халық күйлерін, әндерін жинаушы. Филология ғалымдарының кандидаты. 1955 жылы Атырау пединституты қазақ тілі мен әдебиеті бөлімін, 1960 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетін бітірген. 1969-1982 жылы М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында кіші, аға ғылыми қызметкері болып істеген. 1986-1987 жылы ҚР ұҒА Өзбекстан, Тәжікстан, Моңғолстан экспедицияларына жетекшілік етіп, ақын-жыраулар мұра- сын, халық әндерін, домбыра күйлерін, шежірелер мен тарихи деректер жинады. Көптеген өлең кітаптардың, әдеби, ғылыми зерттеулердің авторы.
лысы, Теңге қыстағында туған. Кәсібі мұнайшы-оператор. Қобылаш—айтулы жыршылардың бірі. Ескі батырлық жыр- ларды көп білген және ел арасына таратуға өз үлесін қосқан да- рын иесі.
500 шАРТТы ҚыСҚАРТулАР ӘӨИ—М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты ОҒК—Орталық Ғылыми кітапхана ҚҚ—Қолжазба қоры ш—шифр
дәп.—дәптер /а/—араб
/о/—орыс /п/—парсы /тат/—татар /т/—түркі /ж/—жергілікті /қ/—қытай /к.с./—көнерген сөз
502 503
ПАЙДАлАНылҒАН ӘДЕБИЕТТЕР Қолжазбалар мен Қазан төңкерісіне дейін шыққан кітаптар 1. Қарасай—Қази. ӘӨИ. ш. 897. 2. Төрехан батыр. ӘӨИ. ш. 106. 3. Төрехан батыр. ОҒК . ш. 350. 4. Бөген батыр. ОҒК. ш. 668. 5. Бөген батыр. ОҒК. ш. 668. Зерттеулер мен энциклопедиялар, фольклорлық жинақтар, сөздіктер 1. Әуезов М. Қазақ әдебиеті.—Алматы, 1991. 2. Бердібаев Р. Эпос—ел қазынасы.—Алматы, 1982. 3. Есенжанова Д. Қазақтың қаһармандық жыры— «Қарасай—Қази» филол. ғылым. кандидаты ғылыми дәреже- сін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты.—Ал- маты, 1994. 4. Ғабдуллин. Қазақ халқының ауыз әдебиеті.—Алматы, 1974. 5. Жирмунский В. Тюркский героический эпос.—Москва, 1974. 6. Кәнеки, тілім, сөйлеші. Құрастырушы—Ә. Оспанов.— Алматы, 1994. 7. Қазақ әдебиетінің тарихы. 1-том, 1-ші кітап.—Алматы, 1960. 8. Қазақ кітаптары. Құрастырғандар: Е. Есова, Ү. Сұбхан бердина, Д. Сейфуллина.—Алматы, 1986. 9. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және тюркология.—Алма- ты, 1987.
502 503
ҒылыМИ ҚОСыМшАлАР 10. Қоңыратбаев Т. Эпос және этнос.—Алматы, 2000. 11. Маадай—Кара. Алтайский героический эпос.—М., 1973.
12. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі.—Алматы, 1993. 13. Арабско-русский словарь. Составитель Х. К. Баранов.— М., 1968. 14. Древнетюркский словарь.—л.: Наука, 1969. 15. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Құрастырушы- лар: Р. Сыздық, Н. Уәлиұлы, Қ. Жаманбаева, Қ. Күдеринова.— Алматы: Дайк-Пресс, 2001. 16. Қазақ тілінің сөздігі.—Алматы, 1999. 17. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Құрастырған
18. Персидско-русский словарь. Под ред. Ю. А. Рубинчика. І-ІІ т.—М., 1970. 19. Татарско-русский словарь.—М.: Советская энциклопе- дия, 1966. 20. Турецко-русский словарь.—М.: Русский язык медиа, 2005.
504 505
РЕЗЮМЕ Институт литературы и искусства им. М.О.Ауэзова продолжа- ет работу по подготовке и изданию очередных томов Свода казахс- кого фольклора «Бабалар сөзі», выполняемого в рамках Государст- венной программы «Мәдени мұра» («Культурное наследие»). По состоянию на сегодняшний день институтом подготовле- ны и изданы сорок пять томов, посвященных самой прекрасной и объемной отрасли национального фольклора—эпосу, из них три- надцать томов новеллистических дастанов, семь томов дастанов религиозно-нравственного содержания, восемь томов дастанов романического (любовного) содержания, три тома исторических поэм, двенадцать томов героического эпоса, а также один том генеалогических дастанов. Десять томов из этих изданий были посвящены фольклору казахов, проживающих в Китае. Чита- тели с радостью восприняли красиво украшенное новое издание фольклорных сборников. Публикация художественных образцов этим не ограничится. Очередной 46-й том вышеназванной серии посвящен класси- ческим героическим эпосам. Этот том включает в себя эпические поэмы «Қарасай—Қази», «Төрехан», «Бөген батыр». Известно, что ранее было издано свы- ше 10-ти вариантов эпоса «Қарасай—Қази», собранных в два тома (41-й, 42-й тома). В очередное издание включены избран- ные образцы эпоса, не вошедшие в первое издание—варианты мангистауского певца-сказителя Кобылаша Бекмагамбетова и аральского певца Нуртугана Кенжегулулы. В том включены также образцы эпоса «Төрехан», в варианте известного народ- ного акына Нурпеиса Байганина, и вариант эпоса неизвестного жырау, записанный из народных уст фольклористом Бисеном Саримановым. 504 505
ҒылыМИ ҚОСыМшАлАР В сборник вошли два варианта эпоса «Бөген батыр», создан- ного по мотивам древних казахско-ногайских исторических ле- генд. Сказители этих двух вариантов неизвестны. у них имеют- ся некоторые различия в сюжете, и изменены имена героев. В эпосе встречаются имена исторических личностей, живших во времена Алтын орды, ногайского ханства, и древние назва- ния местности и окрестностей урал, Атырау, Актобе, располо- женных на территории названных государств (Жирен—озеро, Елек и т.д.). Вполне вероятно, что этот эпос создали и распро- страняли представители школы жырау, сформировавшейся и развивающейся в западных областях Казахстана. В эпосе «Бөген батыр» имеются устойчивые мотивы: чудесное рождение ребен- ка, выбор подходящего имени для батыра, борьба за невесту, жены-соперницы и т.д. Вариант эпоса «Қарасай—Қази» Кобы- лаша, вариант эпоса «Төрехан» Б.Сариманова и второй вариант эпоса «Бөген батыр», исполненный неизвестным акыном, еще не были опубликованы. лейтмотив сюжета названных эпосов—переломные события в истории этноса ногай-казахов в ХI-XVII вв., трагический пе- риод крушения и окончательного распада ставки Жошы хана. Но содержание героического эпоса не всегда совпадает с точны- ми историческими событиями, потому что казахский эпос часто подвергался изменениям, неизбежно вносимым представите- лями нескольких поколений степных исполнителей. Большая часть текстов эпоса была дополнена фольклорными и мифичес- кими мотивами. Тексты эпоса, включенные в настоящий том, подготовлены по оригиналам, хранящимся в Рукописном фонде ИлИ и ред- ком фонде ЦНБ РК. В соответствии с основными принципами издания «Бабалар сөзі», сорок шестой том снабжен научными приложениями, ко- торые включают сведения об публикуемых текстах; словарь; географические названия; сведения об исторических и религиоз- ных деятелях, имена которых встречаются в текстах; сведения о сказителях и собирателях; список использованной литерату- ры; резюме на русском и английском языках. Объем тома—32 п.л. 506 507
Summary The staff of m.O.auezov Institute of literature and art continues work on preparation and edition of the volumes of the Collection of Kazakh folklore « Babalar sozi» within the framework of the State program «madeni mura» («Cultural heritage»). For today 45 volumes devoted to the most fine and biggest branch of national folklore - to the epos has been prepared and issued including thirteen volumes of novelistic dastans, seven volumes of religious-moral dastans, eight volumes of romantic (love) contents, three volumes of historical poems, twelve volumes of heroic epos and one volume of genealogic dastans. Ten volumes are devoted to Kazakh folklore in China. New editions which have been produced at a high polygraphic level, devoted to richness of Kazakh people - folklore collections, the readers have accepted with great pleasure and gratitude. With God’s will the publication of remarkable patterns of Kazakh epos will be continued. Volume 46 of a series is devoted to the heroic eposes. It includes Kazakh heroic eposes « Karasai-Kazi», «Torekhan», «Bogen batyr». It is known that more than 10 versions the epos «Karasai-Kazi» have been published earlier that are included into two volumes (volumes 41, 42). The selected patterns of the epos which haven’t been included into the first edition are included into this edition - versions of mangystau singer - storyteller Kobylash Bekmagambetov and aral singer Nurtugan Kenzhegululy. The volume includes also patterns of the epos «Torekhan»as a version of the well known national akyn Nurpeis Baiganin, and version of the epos of the unknown zhyrau recorded from people by folklore specialist Bisen Sarimanov. The collection includes two variants of the epos «Bogen batyr», created on the basis of motives of ancient Kazakh-Nogay historical legends. Storytellers of these two variants are unknown. They
506 507
ҒылыМИ ҚОСыМшАлАР have some distinctions in a plot and the names of the heroes are changed. In the epos there are names of the historic figures who lived during the times of altyn Horde, Nogay khanate and ancient names of district and areas such as ural, atyrau, aktobe located on the territory of the mentioned states (Zhiren- lake, Elek etc.). It is quite probable, that this epos has created and disseminated by representatives of zhyrau school that was established and was developing in the western areas of Kazakhstan. Epos «Bogen batyr» includes steady motives: wonderful birth of the child, a choice of suitable name for a batyr, struggle for the bride, wives - competitors etc. Kobylash’s variant of the epos «Karasai-Kazi», B.Sarimanov’s variant of the epos «Torekhan» and the second variant of the epos «Bogen batyr» performed by the unknown akyn haven’t been published yet. Leitmotif of a plot of the mentioned eposes - critical events in the history of Nogay-Kazakhs in XI-XVII centuries, tragic period of collapse and final disintegration of the centre of Zhoshi khan. But the contents of heroic epos doesn’t always coincide with exact historical events because Kazakh epos frequently was exposed to changes inevitably brought by representatives of several generations of steppe performers. The most part of the epos texts has been added with folklore and mythical motives. The texts of the epos included in the present volume are prepared on the basis of the originals kept in manuscript foundation of ILa and rarity foundation of CNL of rK. according to main principles of the edition «Babalar sozi» the forty sixth volume is supplied with scientific supplements which include data on published texts; the dictionary; names of the places; data about historical and religious figures whose names are mentioned in texts; data on storytellers and collectors; the list of the used literature; the summary in russian and English languages. Size of volume - 32 pp.
МАЗМұНы Құрастырушылардан ........................................................... 5 Мәтiндер Қарасай—Қази (Қобылаш Бекмағамбетов нұсқасы) .......... 9 Қарасай—Қази (Нұртуған жырау нұсқасы) ....................121 Төрехан батыр (Н. Байғанин нұсқасы) ............................356 Төрехан батыр (Н. Сариманов нұсқасы) ..........................410 Бөген батыр (І. Нұрмағанбетов нұсқасы) .........................427 Бөген батыр (І. Нұрмағанбетов нұсқасы) .........................465
Томға енген мәтiндерге түсiнiктеме ....................................479 Мәтiндерде кездесетiн тарихи және дiни есiмдер ..................492 Сөздiк .............................................................................496 Жер-су атаулары ..............................................................497 Томға енген дастандарды жырлаушы, айтушы һәм жинаушылар туралы мәлiмет ......................................499 шартты қысқартулар .......................................................501 Пайдаланылған әдебиеттер ................................................502 Резюме ...........................................................................504 Summary .........................................................................506
Научное издание БАБАлАР СӨЗI 46 том ГЕРОИЧЕСКИЕ ЭПОСы (на казахском языке) утверждено к печати ученым советом Института литературы и искусства им. М. О. Ауэзова шығаруға жауапты Р. Қ. Тұрлынова Редакторы Ұ. С. Тілегенова Техникалық редакторы Г. Бектібаева Компьютерде терген М. Меңлібаева Компьютерде беттеген М. О. Ноғайбаева Дизайнын әзірлеген «Баур» баспасы ИБ № 2301 Теруге 26.05.08 жіберілді. Басуға 13.06.08 қол қойылды. Пішіні 60х90 1 / 16 . Қаріп түрі «Мектептік». Офсеттік қағаз. Офсеттік басылыс. шартты баспа табағы 32. Таралымы 3000 дана. Тапсырыс № 310. «Фолиант» баспасы 010000, Астана қаласы, Қазақ көшесі, 87/1 «Фолиант» баспаханасында басылды 010000, Астана қаласы, Қазақ көшесі, 87/1 жүктеу/скачать 2,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|