МӘлік ғабдуллин

бар.  Акындар  айтысынаи:  Ж а н а к  пен Т үбектш ,  Ұлбике  мен  Күд 
рінін, М өнек  пен  Оепанның, Ш ортанбай  мен  О ры нбаиды ц  аитыс 
тары ;  ж ы рлардан:  Ер  Т аргы н,  Е р  Көкш е,  Қозьі  Көрпеш 
Ьаяи 
суду  т.  б.  ж ы рлар  енген.  Б ұ л   м атери алд ард ы ц   бәрі  к а з а к   тілшде 
(әрпі  орысш а)  берілген. 
_
Қ а за к   ауы з  әдебиеті  үлгілерінен  к ұ р а л ға н   бул  том ға  ғадлив 
кы сқаш а  алғы   сөз  ж азад ы ,  оііда  к а з а к   халкы ньщ   ауы з  әдебиетке 
бай  екендігін,  әсіресе  онық  өлен  ш ы ғаруға  қаб ілетті  келетіндігш 
айтады .  Осы  ретте  ол  қ ы рғы зд арға  іқарағанда,  к а за к т а р д а   өлең- 
нін, ұсақ түрлері  көп, ал  баты рлар ж ы ры   аз  ж ән е  ауы з  әдебиетінін, 
дам ы м аған   түрі деген  қорытынды  ж асййды .  Р ад л о в ты ң  баты рлар 
ж ыры  ж айы нда  ай ткан   бүл  пікіріне  косы луға  болм айды .  Өйткеш 
б аты рлар  ж ы ры н  ш ы ғаруда  қ а за қ т а р   көрш ілерінен  асып  түспесе, 
кем  к ал ға и   смес.
Ж алп ы   алғанд а,  Радловтын,  к а з а к   ауы з  әдебиеті  үлгілерін 
ж ииап  бастыруы,  они  нсміс  ж әне  ф ранцуз  тілдеріне  аудары п 
ш ығаруы  модени  мацызы  зор  енбектін  бірі  еді.  Қ а з а қ   халқы ны н 
әдебиетімен  б ас к а  елдерді  таны сты ру  зор  игілікті  іс  еді.
К а за к  ауыз  әдебиетін ж инау  ісіне  белсене  к аты сқан   ғалы мны н 
бірі —  Г.  Н.  Потанин  (1835— 1920).  Ол  ж а с   кезінде  Ш оқанмен 
бірге кадет корпусында  окы ған, екеуі  аса  тат у  дос, ж а к с ы   ж олдас 
бэлған.  Кадет  корпусын  бітіргеинен  кенін,  Г.  Н .  П отанин  Қ азак- 
станның көп  ж ерін  аралаиды ,  Семей,  М а р к а к ө л .З а й с а н ,  А қмолэ, 
Көкшетау ж ак тар ы н д а  болады ,  Ш о қ аи ға  еріп он ы қ  аулы на  бара- 
ды.  Ж үрген  ж ерлерінде  к а з а к   ауы з  әдебиетініқ  үлгілерін  жазып 
алып  отырады.  Бұл  ісюе ол  ғылыми  мән  беріп,  х а л ы қ ты қ  тарихыи, 
әдет-ғұрпьш  білу  үшіи  ауыз  әдебиеті  көп  м атери ал  береді  деп  ка* 
райды. Осы  ретте ол  « Қ а за қ  ауыз әдебиеті  үлгілеріи  ж и н ау  керек» 
деген  м ак ал а  ж азад ы   1  ж әне  бұл  іске  б ас к ал ар д ь щ   д а   катысуын 
қаж ет  деп  табады .
Потанин  өзі  ж и н аған   м атериалдары н  сол  кезд е  О м бы да  жәнс 
орталы қта ш ығатын  газет-ж у р налд ар д а  басты ры п  оты рады . Co- 
nun.  іш індеоньщ  көп  ж ы лдар бойына ж и н аған  мол  материалдары  
« Қ азақ-қай сак  ж эне  А лтай  халы қтары ны ң ертегілері  мен  аныз- 
дары »  деген  атпен  1916  ж ылы  «Ж и вая  старина»  (№  2—3  журна- 
лында  басылып  шыкты.  Ол  ауыз  әдебиеті  үлгілерін  қ а з а қ   тілінде 
ж азы п алмайды,  тек ш ы ғарм аны ц  м азмұны и  ға н а   ж азы п   алады 
ж әне  оны  орысш а  әқгімелеп береді.  Егер  Р а д л о в   ел  арасы нан  жи- 
наған  м атериалдары н к а з а қ ш а  ж а зы п а л ь ш ,  айтуш ы ны ц  стильдік, 
сездікерекш еліктерін  сақтап   отырса,  П отанин  олай  етнейді,  жи- 
н ағандары н  бірден оры сш аға  ау д ар ад ы .  М ұи ы ң м ән ісі  к а з а к  ауыз 
әдебиетімен орыс қауымын таны сты руды   көздегендіктен болу  ке- 
рек. Ал Р ад л о вқ а қ ар аған д а,  ауы з  әдебнетін  ж и н ау д а Потаиинніні 
бір  ерекшслігі  бар.  Ол  ж н н аған   м атер и ал д ар ы н   кім нен  жазып 
алғанды ғы , айтушының  өм ірбаяны ,  онык  'кан д ай  ш ығармаларды
1  « Д а л а   у а л а яты »   гаэеті,  Jfc  29 —31,  1894.

білетіндігі,  оларды  қал ай   үйреіігёндігі  т.  б.  ж айы нан  мәліметтер 
береді.  Мүнысы  ғылым  үшін  аса  қаж етті‘материал  еді.
Қ а з а қ   ауыз  әебиетініц  көптеген  үлгілерін  ж инаса  да,  Потанин 
о л ар   ж айы нда  арнаулы   ғылыми-зерттеу  ецбск  ж азбаған .  Б ір а қ  
т а   ол  өзініц  б аска  енбектерінде  казакты н  ауыз  әдебиетін  аса  жо- 
ғары  багалай ды .  Е қ  алдымен  ол  к а з а к   халқыныц  ауыз  эдебиетке 
байлы ғы и  сөз етедІ, 
о і і ы ц
 
көркемдік дәреж есі  баска  халы қтарды н 
ш ы ғарм асы нан  кем  сокпайтыпдығьш  көрсетеді.  М әеелен,  «Евро­
па  халы қтары ны ц  орта  ғасыр  эпосындағы  шығыстық  мотивтер» 
деген  күрделі  ецбегінде  к а з а к   ауыз  әдебнетінен  бірнеше  мысал- 
д а р   келтіреді  де,  «Қозы  Көршші — Б аян   сүлу»  жырьш а  айрықша 
тоқтайды .  Ол  бұл  жырды  «Ж ер  ж үзіндегі  асыл  м үраларды ң  бірі» 
деп  қ арай д ы .
Өткен  ғасырдың  80-ж ы лдары нан  бастап іқазақ  ауыз  әдебиетіи 
ж инау,  басты ру  ж өнінде  көгі  енбек  сінірушінін.  бірі  Әбубәкір  Ди- 
в аев  (1856— 1932)  болды.  Ол  Орынбордағы кадет  корпусын  бітір- 
геннен  (1876  ж .)  кснін  Түркстан  генерал-губернаторлығында 
кы зм ет  істейді.  Тиісті  кы зм етін  атқ ар а  ж үріп,  к а з а к   халқыньщ 
тарихьш а  катысы  б ар   м атериалдарды ,  ауы з  әдебиеті  үлгіл-ерін 
ж ипау  ісіне  кіріседі.  Бүларды   ол  сол  кезде  шығатьш  газет-жур- 
н алдард а  (екі  тілде)  ж а р и ял а п   отырады.
Револю цияға  дейін,  одан  кейін  де  Әбубәкір  ж инаған  ауыз 
әдебиетініц  үлгілсрі  о расаіі  көп.  Ел  арасы наи  ауыз  әдебиетік  ал- 
ғаш  рет  ж ннау  Ісіне  кіріскенде,  Ә бубәкір  екі  түрлі  м аксат  көздей- 
ді.  Бірінш іден,  к а з а қ   халқы ны ц  мәдеіш  мүрасы-н  келешектегі  ж ас 
үр п ак  үш ін,  тарих  үшін  керекті  дүние  деп  жинайды.  Екіншіден, 
ж пнаған  материалдарып орыс  тіліие  аударады , онымен орыс  х ал ­
кын таны сты руды   м ақ сат  етеді.
Алдына  осы  секілді  игілікті  м ақ сат  қойған  Әбубэкір  Ш.  Уәли- 
ханов,  Г.  Потанин,  В.  Р ад л о в  т.  б.  секілді  ауы з  әдебиетін  жинап, 
басты руда  том аш а  кы змет  аткарады ,  келеш ек  ү р п а к   үшін  асыл 
мұра  калды рды .
О ктябрь  реәолю цнясыла  дей ік  Ә бубәкірдід  ж и н ағаи   матери- 
алдары   газет-ж урналд арда  ғана  басылды  да,  өз  алдына  ж екс 
кітап  көлемінде  ш ы қкандары   аз  еді.  Онын.  ж и н аған   матернал- 
дары   тек  советтік  зам ан да  ғана,  атап  ай тқанд а,  баты рлар  жыры 
ж айьш да  1922-23  ж ы лдары   Таш кентте  тоғыз  кітабы  бяспадан 
шықты.  1924  жылы  тұрм ы с-салт  өлеіщерінен  қ үраған   «Тарту» 
атты  ж ннагы ,  ал  1926  ж ылы  Қ ы зы лордада  « Б а ла ла р ға  тарту» 
атты   ж инағы   басылды.  Әбубәкір  ж инап,  баспа  ж үзіне  шығарған 
м атери алдар  қ а з а қ   халқы ны ң  мадени  тарихы  үшін  аса  керекті 
асыл  казы на  еді.
Қ а за қ   ауы з  әдебиеті  үлгілерін  ж инау  ісіне  О ктябрь  револю- 
циясына дейін  ж еке  адам дар  гана  қаты скан  болса,  советтік дәуір- 
Де  оға»  үкім еттарап ы н ан  айры қш а  мән  беріледі.  Халыктың  ру* 
хани  байлыгын  аса  жогары  баг-алагаи  Совет  үкіметі,  ауыз  әде- 
биетін  ұкыптылыкпен  ж ш іау,  бастыру,  ец  тацдаулы ларын  халык
23

игілігіне  айналды ру  ісін  қ о л ға  алды.  Бүл  ж үмы с  біздін,  Қазак.- 
станда  ж үргізілді. 20-ж ы лд арда  Қ а зак стан д ағы  ө л к етан у  коғамн 
бірсыпыра  ж үмы с  Істеді.  1933  ж ы лы   қазак,ты ц  үлт  мәдениетш ж 
Ғылыми-зерттеу  иистнтуты  қүры лады .  О л  ел  арасы н ан   ауы з  әде- 
бнетін үйы м даскан түрде  ж инау  максатым<сн,  ж ер-ж ерге  арнаулы 
экспедициялар  ш ығарады .  Институттыц  бүл  секілді  игілікті  ісіне  • 
қ а з а қ   мәдеш іетінін  көрнекті  кай р атк е р ле р һ  
5.  Ж апсүгіров,
С.  Сейфуллин,  М.  Эуезов.'С .  М үканос,  С.  А м анж олов,  Ө.  Түрмаи- 
ж анов,  1.  Кецесбаев,  Е.  И см айы лов  т.  б.  қаты сады .  Институттын 
ж инаған  м атериалдары   бойынша  бірнеш е  ж и н а қ   (« Қ а за к   совет 
фольклоры»,  «Ж үм бактар», 
«М ақал-м әтелдер»  т.  б.  )  ж ары қ 
кәрді.
Қ а за қ   халкы ны д  ауы з  әдебиетін  ж инау  ісі  Қ а за к с т а н д а   Ғы- 
лым  академиясынын  ф илиалы   (1946  ж ы лдан  бастап  Қ а з а қ   С С Р 
Ғылмм  академиясы )  қүры лғаш іаи  кейш   күш ейе  түседі.  Ғылым 
академиясы 
ж ы л  сайы н  ж ер-ж ерге  экспедициялар 
ш ы ғары п, 
халы қ  әдебиетін  ж инатып  оты рады .  Ж э н е  де  осы  м атери алдар- 
дан  бірнеше  ж и и актар   курасты ры п  ш ы ғарды .  М ы салы :  М үхтар 
Оуезов  атындағы  К а з а к   С С Р  Ғылым  акад емиясы ны н  Әдебиет 
ж;ше  өнер  институтының  қ о л ж а зб а   қоры на  ж н н ал ған   ауы з  әде- 
биеті  м атериалдары нан  1958— 1973  ж ы л д ар   арасы н д а  үлхенді- 
кішілі  23 том  кұрасты рылы п  ж арияланадьт.  Б ү л ар д ы ц   ішшде: 
«Ваты рлар ж ыры»  (ү ш т о м ж ә п е   орысш асы  бір то м ),  « К а за к  ер- 
тегілері»  (үш  том  ж әне орысш асы  үш  то м ),  «Айтыс»  (үш  том), 
«Қ азақты ц   м ақал-м отелдері»,  «Ш еш ендік  сөздер»  б ар   еді.  Ж ә- 
ие  бү л ар ға  коса  әркайсысы  бірнеш е  париамтммен  «Қьіз  Ж ібек» 
«Козы  Көрпеш —  Б а ян   сүлу»,  « Қ а м б ар   баты р»,  «Алпамыс», 
«Көрұғылы»  сияқты   ж ы р л ар   т.  б.  ж а р ы к   көрді.
Советтік  дэуірде  қ а з а қ   ауыз  әдебиеті  үлгілерін ін   жиналуы, 
ж зри ялан уы   ж айы нда  тағы   бір  м ысал  келтірейік.  ¥ л ы   О тан  со* 
ғы сина  дейіи  эпостық  ж ы рлары м ы зды ц  баспа  ж ү зін е  іпыкканы 
он  ш ақты   ғана  оді  («Алпамыс»,  «Қобылаиды:»,  «К ам бар»,  «Ер 
Тарғын»,  «Қыз  Ж ібек»,  «Қозы  К ө р п еш —  Б а я н   сүлу»,  «А йман— 
Ш олпан»,  «Бекет»  т.  б.).  О сығаи 
қ а р а п  
« к а за к т ы к   эпостык, 
ж ы рлары   сан  ж ағы наи  аз  дүние  екен»  деуш ілер  де  болды.  Ал 
казіргі  күнде  бір  ғана  өнер  институтыныц  қ о л ж а зб а   қорында 
ж уз  сексеннеи  астам  б аты р лар   жы ры ,  кы ры қ  ш ақты   тарихи 
жыр,  елуден  аса  лиро*эпос  са қ т а у л ы   түр.  Кейбір  жырдык.  в а ­
рианты  да  кәп,  М аселен,  «Қобыландынын»  26,  <*Көрұғылынын>
0  варианты   бар.  Сондай-ақ,  ж ы р л ар д ы н   келем і  де  ор  түрлі. 
гчеиоір  жыр  бес  ж ү з  ж олды қ  болса,  енді  біреулері  ои  бес  мын 
ж олға  ж стеді.  («Қ обы ланды   батырдын»  М ергенбай  айтуындағы 
нусқасы   мен  Нүрпейістін,  ж ы р л аған   варианты  
әркайсы сы   он 
мъщ  ж олдан  асад ы ).
Б ұл  келтірілгеи  ф актілер  совеггік доуірде к а з а к  ауыз  әдебие*
1  ү лп лерін   ж ннау,  ж ар и ял ау   ж ү м ы стар ы іш н   ж емісті  түрде 
ж ургізіліп  отырғанын  кәрсетеді.
24

К а за к   ауыз  әдебиетін  зерттеу  i d   шьпг  мәкіндё
К а з а к   а у ы з 
советтік  д әуірде  қолға 
алынып,  ғылыми  ж олға
а“ пвтИ
т м 1 Ч 
койылды.  Бұл  к езде  ауыз  әдебиетін  зерттейтін— 
ф ольклористика  деп  аталаты н  —  ғылым  калып- 
тасты,  ф ольклорист  ғалы м дар  қатары   өсіп  келеді.  Осынык  нэ- 
тнж есінде  ж алпы   к а з а қ   ауы з  әдебиетінік  жоне  оиың  ж еке 
түрлерініц  туу,  қалы птасьш   дам у  тарихы   ж айы нда  газет-ж ур- 
палды к  м а к а л а л а р ,  үлкен  ғилы ми  зерттеулер  (м оиографиялар, 
каидидатты қ,  докторлы қ  диссертацнялар,  мектеп  псн  ж оғары  
оку  орыидарына 
арн алған   окулы қтар  т.  б.) 
ж азы лы п,  баспа 
ж үзіне  ж ар и ял ан у д а.  Қ а за қ   С С Р  Ғылым  академиясы   ш ы ғарғап 
«••Қазак  әдебиетініц  тарихы»  дсйтін  күрделі  еңбектіц  біріиші  то* 
мы  (екі  кітап)  ауыз  әдебиетіне  арналады .
Әригіе,  қ а за қ   ауы з  әдебметін  зерттеу  ісі  советтік  доуірде 
жүзсге  аеты  деуімізбен  бүл  сал ад а  револю ш іяға  дейін  ж үргізіл- 
гси  ж ұмы старды   ж о ққа  шьіғарманмыз.  Рсволю цияға  дейін  к а ­
з а к   ауыз  әдебиеті  ж айы нда  ж азы лғаіг  м оиограф иялы қ  зерттеу­
лер  болмаса  да,  бірен-сарандап  айты лған  пікірлер  болатын. 
Бул  жөнінде  ж оғары д а  атап  өткеніміздей,  Ш.  Уалихаиовтын,
В.  Р адлов  пен  Г.  Поташ иш ш ,  И.  Ф алев  псн  П.  М елиорансхий- 
д іц т .  б.  галы м дар  меи  ағартуш ы ларды к ж алпы   казак,  фольклоры 
т у р ал и   жоие  оныц  кейбір  ж ан рлары  
ж аиы нда  ай ткаид ары   да 
бар  еді.  М ундаи  пікірлер,  әрине,  үлкен  ғылыми  зерттеу  еңбекте- 
рінің  мһідеттерш   аткар м аса  да,  қ а з а к   фольклорынын  тарихи 
дам у  ж олдары н,  одебиеттік  жпне  коғам ды к  макызын,  көркемдік 
снпаты  мен  ерекш елігіи  түсіиу,  оныц  сырын  үғыиу  ж өнінде  ан* 
іарлы ктай   мэнді  екенін  сстен  ш ығармаймыз.  Ж әие  де  бұл  пі- 
кірлер  сопеттік  дәуірде  қалы птаскан  -к а за к   фольклористикәсы 
үшін  кы м бат  та  күнды  болғаиын  білеміз.
С оветтік  дәуірдегі  к а з а қ   фольклорпстикасыныц  қалыптасу. 
даму,  өсу  жолын  ш артты  турде  үш  кезенге  бөліп  карасты руга 
болады.
Бірінш і  кезец —  20—30-жы лдар  арасы .
Е
к і і ш і і
 
к е з е ц — соғыс  ж ы лдары .
Үшінші  кезец — Үлы  Отан  соғысыиан  кейіигі  жы лдар.
20-ж ы лдарлы ц  бас  кезінде-ақ  к а з а к   халкы иы ң  ауыз  әдебие- 
ті  ж аны нда  моселелер  көтеріліп,  фольклор  туралы   газет-жур- 
н алдард а  үлкенді-кіш ілі  м ак ал ал ар   ж ари ялан а  бастайды.  Бүл 
м а к а л а л а р д а   қ а з а қ   фольклорын  ж ипау,  зсрттеу,  б ағал ау   ха* 
кы нда  көптеген  пікірлер  айтылады.  Мұиыц  озі  к а за к   совет 
ф ольклористикасьшыц,  яғни  ауы з  эдебиетш   зерттейтін  ғылымы- 
ныц  тууына  негіз  салады .
.  ■
  А лғаш кы   кадам ы   к а з а к   ауыз  әдебиеті  туралы   ж азы лған  кі- 
ші-гірім  м ак ал а-зам етк ал ар д ан   басталған  қ а за қ   совет  фолькло* 
ристикасы  идеология  м айдандары ида  шиеленіскен  таптык  күрес 
ж ағд ап ы н да,  ф ольклорды и  тарихи  ж әне  коғамды қ  ролі  жайын* 
д а  кәтерілгеи  мәселелерге  белсеие  ар ал асу   негізінде  дүниеге  ке* 
лсді.  И деологнялы к  күрестердін  негізіиде  туып  калыптаса  бас-
25

таган   қ а з а к   совет  ф ольклористикасы   20-жылдардын,  б а с   кезш- 
де*ақ  ауы з  әдебисті  ж өнінде  бірнсш е  мәселелер  көтереді.  Со- 
л ар д ы қ   ішінде  оның  ерекш е  көңіл  бөлгені:  ескі  модени  мүраны 
игеру  ж эне  ауы з  әдебиетінің  тарихы н  зерттеу  мәселесі  болады.
Ескі  мәдени  м ұраны   игеру  туралы   моселе  Қ а за қ с т а н д а   20- 
ж ы лдарды н  б ас  кезінде  көтеріледі.  Ж э н е  бұ л   м әселеде  бір-бірі- 
не  қ ар ам а-кар сы   екі  б ағы тту ад ы .  О ны ц бірінш ісін  ал аш   орда- 
ш ы лар,  ұлтш ыл,  байш ы лдар,  ал  екінш ісін  советтік  құры лы с  үшін 
күресуш ілер  колдайды .
О ктябрь  револю циясы ны қ  нәтиж есінде  Қ а за қ с т а н д а   орнагаи 
советтік.  күры лы сқа  қарсы   күрес  ж үргізген   ұлтш ы л  байш ы лдар, 
алаш   ордаш ы лар  ертеден  келе  ж а т қ а н   мәдени  м үраны ң  ішінен 
ескі  өмірді,  ескілікті  дәріптейтін  ж ән е  ханды қ  құры лы еты   қор- 
ға ға н   адам дард ы   м адақтай ты н   ш ы ғар м ал ар д ы   көкке  котереді. 
Мүндай  ш ы ғарм аларды   ж а қ а   советтік  қ ұры лы сқа  қ ар сы   күрес- 
тің  күралы   етіп  пай далан уға  ты рысады.
Осы  ж ардайды   еске  а л а   келіп,  қ а з а қ   совет  одебиетінін.  негізін 
салған   Сәкен  Сейфуллин  бы лай  дейді:  «О лар  (ал аш   о р д аш ы ­
л ар .  М.  Ғ.)  қазаіқтың  бүрынғы  б аты р лар ы   ту р ал ы   б а й л а р   қүл- 
кымен  бұрынғы  айты лған  өлеңдерді  ж инап,  оган  тағы   д а   елдегі 
өлсцшілерге  ж ан ад ан   өлендер 
қосты ры п  к ітап тар   ш ы ғарды . 
Мэселен:  «Аламан»,  « Қ е н с с а р ы —  Н ауры зб ай »...  т.  б .» 1  ж оне  де 
«Олар...  байлардын,  сапасы н  сар ы п д аған   көркем   әдебиегті  сүй- 
гіштеді» 2.
Сәкен  үлтш ы л-байш ы лдардьщ  
и деялы қ  м аксаты и ,  совсттік 
коғам ға  қарсы лы қ  әр-екетін  әш керелеп  қ а н а   қойм айды ,  о л ар ға 
қареы  күрес  ұйы мдасты рады .  Б ү л   күресті  ж ер гіл ік ті  партия 
ұйымы  ж эне  С абит  М үқанов,  А м анғали  С егізбаев, 
Бейсенбай 
К енжебаев  т.  б.  сияқты  ж а с   әдебиетш і  коммунистер  катт ы   кол- 
дайды.  Б ү л ар   ескі  здеби  м үраны д  иесі  үстем  тап   емес,  еибекші 
халы қ  екенік  дәлелдейді.  Осы  ретте  олар  сол  кезд е  «Еибекші 
каза қ » ,  «Қызыл 
Қазагсстап»,  «Л енинш іл  ж ас»  сияқты   газет- 
ж у рн алд арға  м а к а л а л а р   ж азы п,  өздеріиіц  кө зк ар а сы н   білдіре- 
ді.  Мәселен,  Сәбит  М үқанов  « Қ а за қ   әдебиеті  әм   Ы бы рай»  дсген 
такы ры ита  м ак ал а  ж азы п,  оны  «Қ ы зы л  К а зақ стан » ,  ж урналы - 
ның  1924  жылы  ш ы ққан  7—9  сан дары н да  ж ар и ял ай д ы .  Сәбит 
осы  м ақаласы н да  «Ауыз  эдебиеті  бізде  бай,  әдем і  адебиет»3  дей 
отырып,  бүл  әдебиетті  ш ығаруш ы   үлтш ы л,  б ай ш ы лдар  айтқан- 
дай  үстем  тап  емес,  еқбекш і  халы қ,  х ал ы қ   мүддесін  ж ы рлаған 
ж ырш ы  акындар  екенін  дәлелдейді.  Ауыз  әдебиетін,  ән  меи  күйді 
х ал ы қ   арасынан  ш ы ққан,  еңбекш і  хал ы қты ң   түрмыс-тірш ілігін, 
оны ң  өмірін  ж аксы   білетін  ад а м д ар   туды рады   дейді.  Осы  ретте 
Сәбит  халы қ  әдебиетініқ  е қ   көрнекті  өкілдері  деп  Орымбай, 
Ш өж е,  А рыстанбай,  Ш ал,  Тоғж ан,  Б ір ж а к ,  Н үркей,  А қан,  Ыбы-
1  9 '   С е й А у * л и и *  Ш ы ғар м а л а р ,  4-том,  379-бег,  1962.
2  С о н д а,  381-бет.
3  С ә б и т   М ү к а н о в .   в с у   ж о л д а р ы и ы з ,  I960,  19-бет.

ран  сияқты  ақы н,  жьіршы,  әншілерді  атайды,  олардьщ   ш ығарма- 
ларьш   ж инау,  ж ар ы к к а  шығару  ж айлы   мэселе  көтереді.
Ал  А м анғали  С егізбаев  «Халық  пен  әдебиет»  дейтік  мақа- 
ласы и да 
Бейсенбай  Кенж ебаев  «Абай  өлендерінщ   1923  жылғы 
басы луы   туралы »2  дейтіи  м акаласы нда  ауыз  әдебиетінін,  негіз- 
гі  иесі  еңбекш і  халы қ  екенін  айтады.
20-ж ы лдардагы   к а з а к   совет  фольклористикасы  -ескі  мәдеіш 
мұраны   игеру  мәселесіи  тапты к  түрғыдан  б ағалап   баяндэуға 
ерекш е  мән  береді.  Осы  ретте  ж алпы   әдебиетті,  сонын.  ішіндс 
ф ольклорды ,  тап ты к  түрғы даи  багалау,  тапты қ  тілекке  сәйкес 
зерттеу  мәселесі  көтеріледк  Ескі  мәдени  мұраны қ  бәріи  «халык* 
ты қ»  деп  ж ар и ял ам ай ,  оларды ң  ішшен  ең  асылдарын,  идеялык 
ж эне  көркем дік  сапасы   ж оғары лары н,  ецбекш і  тапты ц  мүддесі- 
не  сай  келетікдерін  тац д ап   алу  мәселесіне  н азар   аудары лады .
20-ж ы лдардағы   ф ольклористикамы зды к  екінші  бір  көтерген 
мэселесі —  ауы з  әдебиетіиіқ  тарихын  зерттеу  ж ай и н д а  болады. 
Бүл  мясслеге  зо р   коділ  бөлгсн  а д н м — бүкіл  совет  одебиетініц 
аса  көрнекті  кай р аткер і,  акад ем ик-ж азуш ы   М үхтар  Әуезов  еді. 
(О ған  кейінірек  тоқтайм ы з.)
Ал  30-ж ы лдары   к а з а к   совет  ф ольклористикасы  тақы ры п  жа* 
гынан  болсын,  зер ттсу л ер д іа  ғы лы мды к  сапасы   ж ағы нан  болсьш 
ілгерілеп  дам ы ғанды ғьш   ац ғартады .  Осы  ксзде  ауыз  одебкетінс 
ар и алған   мацы зды   эрі  көлем ді  зерттеулер  көріне  бастайды.
А талған  кездегі  фольклорнстикамы з  такы ры п  ж ағы нан  ал- 
ганд а  бірнсш е  күрделі  мәселелерді  көтереді.  Соларды ц  ішіпен 
бпсты лары   м ы налар:
1.  О қулы ктар  ж а с а у   мәселесі.
2.  Ауыз  әдебиетінен  үйрену  мәселесі.
3.  Ауыз  әдебиетіиіц  хал ы к   өміріне  байланы сы   ж әне  халы қ 
ақьш дарьш ы ң  творчествосы  туралы.
30-ж ы лдары   к а з а к   ауы з  эдебиетінің  тарихы н  окулы к  көле- 
мінде  б аян д ау   моселесін  түнғы ш   көтергеи»  оны  к о л ға  алған  Сә- 
кен  С ейфуллин  еді.  Б ү л   іске  кірісер  алды нда  ол  әдеби  мүраны 
білетіндерге  арнап  1929  ж ы лы   «Ецбекш і  к а за к »   газеті  аркылы 
аш ы қ  хат  ж а за д ы 3,  к а э а қ   әдебиетініц  тарихы  
т у р а л ы  
кітап ж азу 
ойи  барлы гы и  айтып,  согап  керектІ  м атериалдард ы   ел  арасынан 
жинап  беруді  сүранды .  Оныц  «аса  каж ет»  деген  материалдары- 
ньщ  кәпш ілігі  к а за қ   ауы з  әдебнетініц  әр  кездегІ  иүсқалары   бо- 
латы н.
А талгаіг  кітабьш   Сэкен  -екі  бөлім  етіп  ш ы ғарады .  Оиыд  бірін- 
шісі,  « Қ а за к ты к   ескі  әдебиет  нұсқалары »  дегеп  атпен,  1931  ж ы ­
лы  хрестоматия  күрасты ры п  ж ари ялан ады .  Ал  екіншісі,  «К азак 
әдебиеті.  Билер  доуірініц  әдебиеті»  деп 
аталаты н  к а з а к   ауыз 
адебнетінщ   тарихы н  б аян д ау га  арналғаи  ғылыми  зерттеу  едбек 
19J2  ж ы льг  ж а р ы к   көреді.  Мүігда  Сэкен  алдымен  к а з а к   халкы*
1  « Қ ш ы л   К а з а х с т а н »   ж у рн ал ы ,  №   2— 3,  1922.
*  «Еңбскш і  казах.»  газе ті.  №   359—360,  1925.
С.  С с  Гі ф  у  л л  н л.  Ш ы гар м ал ар ,  4-том,  389-бет,  I9S2.
27

ның  тарихы нан  кы скаш а  м әлім ет  береді  де,  содан  « е ііт  
эдебиетш   ж анры на  қ ар ай   ж іктеп, 
бірнеш е  с а л а ға   бөліп 
дайды.  Ж э н е  до  ол  ауы з  әдебиетініқ  езін дік  ерекш еліктерш ,  көр- 
кем дік  касиетін  көрсетеді.
Сәкеннід  қ а з а к   ауы з  әдебиетін  о қ у л ы қ   көлем інде  зерттеуге 
арн алған   бұл  екбегі  өз  кезі  үш ін  аса  к а ж е т   ж ән е  кұнды   енбектщ 
бірінен  саналған-ды-  Б ұ д ан ,  арине,  сез  болып  оты рған  кітаптын 
ақауы ,  қате-кем ш ілігі  ж о к   деген  ұғы м   тум айды ,  ондай  кяш ш - 
ліктерінін  бастысы ■
— Сэкеннін.  казак,  халкы ны н  ауы з  эдебиетін 
түгелдей  билер  дәуірінікі  дәуінде.  (К ейіннен  Сәкен  бұл  пікірінен 
қайтты ,  оны  Ө тебай  Т үрманж ановпен  бірлесіп  ж а з ғ а а   окулығы- 
нан  көреміз.)
Сакеннен  кейіи  қ а з а қ   ауы з  әдебиетін  окулык.  көлем інде  эерт- 
теп  баян дау  ж өніиде  30-ж ы лдары   көп  ж ұм ы с  ж ү р гізіл ед і.  Бас- 
тауыш   ж әне  о рталау  мектептерге  арналы п,  бірнеш е  рқулы к, 
хрестом атиялар  баспа  ж ү зін е  ш ы ғады .  О ларды   белгілі  эдебиет- 
ш ілеріміз  М.  Ж олд ы баев,  М.  Әуезов,  Ә.  Қ оц ы ратбаев,  Ө.  Түр- 
м анж анов,  М.  К а р атаев ,  С.  М ұқанов,  К.  Бекхож ин  т.  б.  ж азы п  
кұрасты рады .  30-зкылдары  ш ы ққан   бүл  о к у л ы қ тар   азды-көпті 
кемш іліктеріне  кар ам астан ,  қ а з а к   ф ольклористикасы н  дам ы та 
түсу  ж олы нда  тағы   бір  ілгсрі  б асқан д ы қты н   белгісі  болып  еді.
30-ж ы лдары   қ а з а қ   әдебиетіш лерінін,  соның  іш інде  фолькло- 
ристердің,  кецінен  кетерген  м аселесініқ  бірі ■
— к ер к ем д ік   шебер- 
лікке  үйрену  ж айы нда  болады .  Р ас,  бұл  мәселе  20 -ж ы л д ар д а  да 
көтерілген  еді.  Б ір а қ   30-ж ы лдарды ц  б ас  кезін д е  о ган   ж ак а ш а  
мән  беріледі.  Қ а з а қ   совет  ж азуш ы лары   ш еберлікті  орыс,  Б а ­
тые,  Ш ығыс  әдебиеті  классиктерінен  ж ән е  А байдан  үйрену  ке- 
рек  деумен  қ атар ,  овы  халы қты ц   ауы з  әдебиетінен  д е  үйрену
•  к а ж е т  дегеи  пікірлер  д е  козғайды .  -
М әсслеп,  Сәбит  М ұканов  « Қ а зақ ты н   п р олетари атты қ  одебие- 
ті  туралы »  (1931  ж ы лы )  ж а зғ а н   енбегінде1  социалистік  ж ан а 
зам анды ,  екпінді  құрылысты,  совет  ад ам д ар ы ньщ   ер л ік   еқбегін 
ш абы ттана  ж ы р л ау   уш ін,  өлеқнщ   оралы м ды   д а   ұш қы р  тү р і  деп 
к а з а қ   ауы з  әдебиетіндегі  «жыр»  елш ем ін  ұсынады -  Ө йткені  ка- 
зақты ң   «Кобыланды»,  «Алпамыс» -сияқты ж ы р л ар ы н д а  баты рды н 
ж оры қ-ш абы с,  айкас-тарты с,  алы с-ж ұлы стары ,  көз  ілеспес  ерлік 
қимы лдары   «жыр»  арқы лы   берілген.  С он д ы қтан   бүгінгі  ерлік 
өмірді,  екпінді  қим ы лды  түйдектете  ж ы р л а у   үш ің  өленніи  «жыр» 
түрі  өте  мэиді  екенін,  бұл  ретте  «Қ обы ланды дағы »  «ж ы р»  түрін 
өзш е  ү л п  етіп  ж үргеиін  дәлелдейді.
Сабит «П оэзия мәселесі» атты  м ақ ал асы н д а  х ад ы к  поэзиясын- 
дағы   «жыр»  түріне  ж ән е  од ан   үйрену  мәселесіне  қ а й т а   оралаг.ы: 
к а -’ ақ   вяекінің   4  аяқты ,  6  аяқты ,  8  ая қ т ы   түрлері 
ҮРД  лі  пікір  аи туға  қолды   байлайты н  сы кы лданды .  С ондықтан
I960.  ^   М у қ а н о и .   ©су  жолдарымыз  (м акалалар  зкинағьі),  122-бег,  Алматы,
28

мен  «Тұрмыс  түлпары »  дегеи  өленнен  бастап,  х ал ы қ   әдебиетініц 
ш ұбы ртпалы   түріне  бет  ал ға н д ай   болдым.  М аған   ш ұбы ртпалы  
түрдіц  («Қобы ланды »,  «Алпамыс»)  екпіні,  ы рғағы   б  а я к ,  8  ая қ - 
та р д а н   куш ті  сы қы лданды .  Ш убы ртпалы   турдіц   құ ш ағы   пікір 
к ү ш а қ та у га   кец  тэрізденді.  «О ктябрьдІи  өткелдері»  тағы   сондай* 
л а р   осы  ізбен  кетті»1.
Х алы қты ц  ауыз  әдебиетінен  үйрену  керек  деген  мәселені  ке- 
эінде  С әкен  де,  Ілияс  та,  М ухтар  д а  көтерді.  Б ұ л   ж өн інд е  олар- 
ды ц  д а   айтқан,  ж а зға н   пікірлері  мол.  О лар  халы қты ц   тіл  бан- 
лыгын,  сөз  өнсріи  үйренуді  ұсынады,  ауыз  әдебиетіндегі  кеибір 
сю ж еттерді,  ф ольклорлы к  о браэд арды   пайдаланы п,  сол  негізде 
ж а д а   ш ьгғармалар  ж а зу   мос

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: