Методические рекомендации по организации исследовательской и проектной деятельности обучающихся мкш нұр-Сұлтан 2019

59 
Кіші мектеп жасындағы балалардың ақыл-ой дамуының елеулі әлеуеті 
бар. Алғашқы үш-төрт жыл ішінде мектептегі оқыту барысында балалардың 
ақыл-ой дамуындағы ілгерілеу өте айқын көрінеді. Көрнекі ойлау мен 
қарапайым бейнелі ойлаудың басым болуынан, дамудың түсінік алуға дейінгі 
деңгейінен оқушы нақты ұғымдар мен логикалық ойлау деңгейіне дейін 
көтеріледі. 
Бұл 
кезеңнің 
басы, 
Ж.Пиаже 
мен 
Л.С.Выготский 
терминологиясымен айтсақ, операционалды ойлаудың басым болуымен, ал 
аяғы – операционалды ойлаудың басымдылығымен сипатталады. Осы жаста 
балалардың дарындылығын бағалауға мүмкіндік беретін жалпы және арнайы 
қабілеттері жақсы ашылады. 
Кіші мектеп жасындағы балалар интеллектісінің кешенді дамуы бірнеше 
бағытта жүреді: ойлау құралы ретінде сөйлеуді меңгеру және белсенді 
пайдалану; ойлаудың барлық түрлерін бір-біріне біріктірілуі мен бір-бірін өзара 
байытатын әсері: көрнекі ойдау, көрнекі-бейнелі және сөздік-логикалық; екі 
фазаның зияткерлік үдерісінде оқшауланған және салыстырмалы тәуелсіз 
дамуы болып бөлінуі. Міндетті шешудің дайындық кезеңінде оның шарттарын 
талдау жүзеге асырылады және жоспар жасалады, ал орындау кезеңінде бұл 
жоспар іс жүзінде іске асырылады. Алынған нәтиже содан кейін шарттар мен 
проблемаға сәйкес келеді. Барлық айтылғандарға логикалық ойлау мен 
түсініктерді пайдалану білігін қосу керек. 
Аталған бағыттардың біріншісі балалардың сөйлеу қабілетін 
қалыптастырумен, әртүрлі міндеттерді шешуде оны белсенді пайдаланумен 
байланысты. Егер баланы дауыстап пайымдауға, сөз сөйлеуге және алынған 
нәтижені айтуға үйретсе, бұл бағыттағы даму сәтті жүреді. 
Дамудағы екінші бағыт, егер балаларға бір уақытта дамыған практикалық 
іс-әрекеттерді шешуді талап ететін міндеттер жүктелсе, образдарды дұрыс 
пайдалана білу, ұғымдарды қолдана білу қабілеті, логикалық абстракциялар 
деңгейінде пайымдау қабілеттері берілсе, табысты іске асырылады. 
Егер осы аспектілердің кез келгені нашар білінетін болса, онда баланың 
зияткерлік дамуы бір жақты үдеріс ретінде жүреді. Практикалық іс-әрекеттер 
басым болған жағдайда көрнекі ойлау басым түрде дамиды, бірақ бейнелі және 
сөздік-логикалық ойлау артта қалуы мүмкін. Бейнелі ойлау басым болғанда, 
практикалық және теориялық интеллект дамуының кідірісін байқауға болады. 
Балалардың дауыстап сөйлей білуіне ерекше назар аударғанда, практикалық 
ойлаудың артта қалуы мен бейнелі әлемнің кедейлігі жиі байқалады. Осының 
бәрі, сайып келгенде, баланың жалпы зияткерлік дамуын тежейді. 
Шешілетін міндет жағдайында бағдарлаудың дайындық кезеңі 
интеллектіні дамыту үшін өте маңызды болып табылады, өйткені балалар іс 
жүзінде тапсырманы жиі шеше алмайды, себебі оның жағдайын талдай 
алмайды. Мұндай кемшілік әдетте бір-біріне ұқсас есептердегі жағдайларды 
өзара салыстыруға бағытталған арнайы жаттығулар есебінен еңсеріледі. 
Мұндай жаттығулар балаларға салыстыру үшін арасында білінер-білінбес, әрең 
байқалатын, бірақ елеулі айырмашылықтары бар күрделі тапсырмалар 
ұсынғанда, олардың дұрыс жауапты іздеу барысында өте пайдалы. Балалар 

60 
ондай айырмашылықтарды көріп қана қоймай, сөз жүзінде тұжырымдауды 
үйренуі маңызды. 
Бірінші сынып оқушылары алдына қойылған тапсырманы түсініп, 
қабылдай алады, бірақ оның практикалық орындалуы олар үшін тек көрнекі 
үлгіге сүйеніп қана мүмкін екені анықталды. Үшінші сынып оқушылары 
тапсырманы орындау жоспарын жасап, көрнекі үлгіге сүйенбей-ақ оны 
орындай алады. 
Баланың мектепке баруына байланысты оқу іс-әрекеті қарым-қатынас пен 
ойынмен қатар жетекші іс-әрекет қатарына қосылады. Кіші мектеп жасындағы 
балалардың дамуында бұл қызметтің рөлі ерекше. Оқу іс-әрекеті дәл осы 
уақытта дербес болып қалыптасады және көп жағдайда 6-7-10-11 жас 
аралығындағы балалардың зияткерлік дамуын анықтайды. Оқу іс-әрекеті енді 
ғана басталғандықтан, ол туралы дамып келе жатқан қызмет түрі ретінде айту 
керек. Егер адам осы уақыт бойы оқуды жалғастырса, ол ұзақ өмір бойы 
жетілдіріледі. Алайда егер оқу қызметін дамыту үдерісі стихиялық түрде жүрсе, 
онда ол ұзақ уақытқа созылады. Оқу іс-әрекетін ойластыра отырып, ақылға 
қонымды қалыптастырған кезде мектептің жоғары сыныптарында бала оқудың 
психологиялық негіздерін толық меңгеруіне қол жеткізуге алады. Басты 
жүктеме мұнда кіші мектеп жасына келеді, онда осы қызметтің негізгі оқу іс-
әрекеттері, бақылау және өзін-өзі реттеу сияқты құрамдас бөліктері 
қалыптасады. 
Бастауыш сынып оқушыларының зияткерлік дамуы үшін олардың 
қоршаған ортамен, адамдармен, әсіресе ересек адамдармен қарым-қатынас 
жасаудың мазмұнын кеңейтудің маңызы жоғары, бастауыш сынып оқушылары 
үшін ересек адам ретінде мұғалім әрекет етеді, еліктеуге үлгі және әртүрлі 
білімнің негізгі көзі болып табылады. Қарым-қатынасты ынталандыратын 
ұжымдық жұмыс нысандары жалпы даму үшін өте пайдалы және кіші мектеп 
жасындағы балалар үшін міндетті болып табылады. 
Бұл жаста балалар ойындары неғұрлым жетілдірілген формада көрініп, 
дамытушы қызмет атқарады. Жаңа тәжірибе есебінен байып, олардың мазмұны 
өзгереді. Жеке пәндік ойындар конструктивтік сипатқа ие болады, әсіресе 
жаратылыстану ғылымдары саласындағы жаңа білім, сондай-ақ балалардың 
мектептегі сабақтарда еңбекпен алған білімдері кеңінен қолданылады. Топтық, 
ұжымдық ойындар интеллектуализацияланады. Бұл жастағы кіші мектеп 
жасындағы оқушы мектепте және үйде дамытушы ойындармен жеткілікті 
деңгейде қамтамасыз етілгені және олармен айналысуға уақыты болғаны 
маңызды. Бұл жастағы ойын жетекші іс-әрекет ретінде оқу іс-әрекетінен кейінгі 
екінші орынға ие болып, балалардың дамуына айтарлықтай әсер етеді. 
Мектептің төменгі сыныптарында оқу кезінде балалар өз дамуында тез 
алға жылжиды, бұл бірінші сынып білім алушылары мен үшінші-төртінші 
сынып оқушыларының арасында қандай да бір екі-үш жыл ішінде айтарлықтай 
алшақтық пайда болады. Онымен бірге қол жеткізілген даму деңгейі бойынша 
балалардың жеке айырмашылықтары да ұлғаюда. Жалпыланған түрде бұл 

61 
айырмашылықтарды олардың негізгі параметрлері бойынша келесі түрде 
көрсетуге болады. 
Мектептің төменгі сыныптарында оқыту кезінде балалар өз дамуында тез 
алға жылжиды, бірінші сынып білім алушылары мен үшінші-төртінші сынып 
оқушыларының арасында бір екі-үш жыл ішінде айтарлықтай алшақтық пайда 
болады. Сонымен бірге даму деңгейі бойынша балалардың арасында 
айырмашылықтар ұлғаяды. Жалпыланған түрде бұл айырмашылықтарды 
олардың негізгі параметрлері бойынша келесі түрде көрсетуге болады. 
Бірінші сынып оқушылары мен ішінара екінші сынып білім алушылары 
көрнекі ойлау және көрнекі-бейнелі ойлауға басымдық береді, ал үшінші және 
төртінші сынып оқушылары көбінесе сөздік-логикалық және бейнелі ойлауға 
сүйенеді, сонымен бірге барлық үш жағдайда да міндеттерді бірдей табысты 
шешеді: практикалық, бейнелі және ауызша-логикалық (вербалды). 
Бірінші сынып білім алушылары мен екінші сынып білім алушыларының 
едәуір бөлігі толыққанды өзін-өзі реттеуге қабілетсіз, ал үшінші және төртінші 
сыныптарда оқитын балалар өз-өзін сырттай да – өзінің мінез-құлқының 
ашықтығымен, іштей де – өзінің психикалық үдерістері мен сезімдерін басқара 
алады.
Психологиялық-педагогикалық 
талдау 
бірінші 
сынып 
білім 
алушыларында көбінесе қиындықтың екі түрі кездесетінін көрсетеді: режимді 
орындау және ересектермен жаңа қарым-қатынасқа түсу. Осы уақытта теріс 
сипаттағы ең көп таралған құбылыс ретінде көптеген балаларда мектепке 
барғаннан кейін тез арада пайда болатын сабақтардан жалығу орын алады. 
Сырттай ол әдетте мектепке және оқу пәндеріне деген бастапқы табиғи 
қызығушылықты төмендеуінен көрінеді. 
Бұндай жағдайды болдырмас үшін оқу іс-әрекетіне қосымша 
ынталандыру тетіктерін іске қосу қажет. Алты-жеті жастағы балаларға қатысты 
мұндай ынталандырулар моральдық да, материалдық да болуы мүмкін. 
Моральдік ынталандырулар бұл жерде бірінші орынға қойылады, өйткені кіші 
мектеп жасындағы балаларды оқуға ынталандыруда олар көбінесе материалдық 
нәрсеге қарағанда белсенді болып келеді. Олардың қатарына, мысалы, 
мақұлдау, мадақтау жатады. Баланың мінез-құлқын мұқият бақылай отырып, 
оның не нәрсеге жақсы көңіл аударатынын уақытында байқап, осыған 
байланысты моральдық көтермелеу формаларына жиі жүгіну маңызды. 
Мектепте оқытудың алғашқы кезеңінде мүмкіндігінше нашар оқуы үшін 
жазалауды мүлдеу болдырмау немесе барынша азайту маңызды. Материалдық 
ынталандыруға келетін болсақ, олар тәжірибе көрсетіп отырғандай, 
педагогикалық және психологиялық жағынан нәтижесі төмен және негізінен 
белгілі бір жағдайда ғана әрекет етеді. Оларды қолдануға болады, бірақ оларды 
шамадан тыс көп пайдалануға болмайды. Бұл ретте баланың оқуын 
ынталандырудың моральдық тәсілдерімен материалдық тәсілдерін біріктіру 
міндетті болып табылады. 
Бастапқыда мектептің төменгі сыныптарында оқыту үдерісі балаларды 
оқу іс-әрекетінің басты компоненттерімен таныстыру негізінде құрылады. Бұл 

62 
компоненттер В. В. Давыдов бойынша мыналар: оқу жағдайлары, оқу 
әрекеттері, бақылау және бағалау. Балалар арасында пәндік, сырттай және 
ақыл-ой тұрғысынан орындалуға тиісті оқу іс-әрекеттердің белгілі бір реттілігін 
егжей-тегжейлі және асықпай көрсету қажет. Бұл ретте пәндік іс-әрекеттер ой 
әрекетінің дұрыс жинақталуы, қысқаруы және игерілуі кезінде пайда болуы 
үшін қолайлы жағдай жасау маңызды. Егер тапсырмаларды орындау кезінде 
оқушылар қателіктер жіберсе, онда бұл не олар игерген оқу іс-әрекеттерінің 
толық еместігін, сондай-ақ бақылау мен бағалауға байланысты іс-қимылдарды 
немесе бұл іс-әрекеттердің нашар атқарылғанын көрсетеді. Баланың 
орындалған 
іс-әрекеттердің 
нәтижелерін 
іс-әрекеттердің 
өзіндік 
ерекшеліктерімен өз бетінше салыстыра білуі оның оқу іс-әрекетінде өзін-өзі 
бақылаудың бастапқы түрлерінің қалыптасқанын көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, біз зерттеу және жобалау 
қызметінің ерекшеліктерін 1-сынып және 2-4-сынып оқушылары үшін жеке 
қарастыратын боламыз. 
Педагогикалық технология ретінде жобалар әдістемесінде американдық 
педагог және философ Джордж Дьюи нақты ұсынған идеялар кешені ретінде 
көрініс тапты: «баланың балалық шағы – болашақ өмірге дайындық кезеңі 
емес, толыққанды өмір. Демек, білім беру болашақта оған пайдалы болатын 
білімге емес, бүгінгі күні балаға аса қажет екендігіне, оның нақты өмірінің 
проблемаларына негізделуі тиіс. Балалардың кез келген іс-әрекеті, оның 
ішінде оқыту да баланың жеке тәжірибесіне негізделе отырып, олардың 
мүдделерін, қажеттіліктерін ескере отырып құрылуы тиіс». 
Зерттеу қызметін жүзеге асыру осы қағидатқа негізделуі тиіс.
Бастауыш мектепте зерттеу немесе жобалау қызметін ұйымдастыра 
отырып, педагогке келесі аспектілерді ескеру қажет: 
1. 
Жобалық немесе зерттеу тапсырмасы кіші мектеп жасындағы 
оқушының жасына және даму деңгейіне сәйкес болуы тиіс. 
2. 
Болашақ 
зерттеу 
жұмыстарының 
немесе 
жобалардың 
оқушылардың мүддесіне сай болуы тиіс мәселе ескерілуі тиіс. 
3. 
Зерттеуді немесе жобаларды сәтті орындау үшін жағдай жасалуы 
тиіс (материалдардың, деректердің, мультимедианың болуы). 
4. 
Білім алушыларға зерттеу жобалау тапсырмасын берер алдында ол 
қызметті жүргізуге дайындық жасалауы керек. 
5. 
Зерттеулер мен жобаларды басқару, білім алушыларға көмектесу 
және оларға кеңес беру. 
6. 
Бастауыш сынып оқушыларының жалпы оқу іскерліктерін 
жетілдіре отырып, зерттеу мен жобалық іс-әрекет тәсілдерін жетілдіру. 
7. 
Зерттеу немесе жоба тақырыбын таңдау кезінде ақпаратты 
міндеттемей, оларды өз бетінше іздеуге қызықтыру. 
8. 
Білім алушылармен ақпарат көздерін таңдау: кітапхана, 
анықтамалық, интернет, мерзімді басылымдар және т. б. 
ҚР ШЖМ бастауыш сынып білім алушыларының жобалық және зерттеу 
жұмыстарын ұйымдастыру ерекшеліктерін қарастырайық (2-диаг.). 

63 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: