Министерство образования и науки республики казахстан
жүктеу/скачать 15,08 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ПРАГМАТИКАЛЫҚ ФУНКЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ ФАКТОРЛАР Солтанбекова Ғ.Ә.
- - Жақындастырады! - Активтендіріл! - Сөйлесеміз бе
- Емдік минералды тау суы – Аламедин»
- Яссауи минерал суы. Ғасырлар тереңінен, ұрпақтан ұрпаққа.
- Шай ішсек жиылып дастархан басында
- Рахат» Акционерлік қоғамы. Мамыр мерекелері қарсаңында өз жақындарыңызға түрлі жеміс -жидектен
- Өзгерістер саясатының көшбасшысы.
- Резюме
- Тәттібаева А.Е.
Резюме Развитие значения цветообозначения “қара” в казахском языке.
The development of the colour meaning “қара”(black) in kasakh language.
ҚАЗАҚ ЖАРНАМАЛАРЫНЫҢ ТІЛДІК СИПАТЫ МЕН ПРАГМАТИКАЛЫҚ ФУНКЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ ФАКТОРЛАР Солтанбекова Ғ.Ә. Алматы технологиялық университеті Алматы, Қазақстан e-mail: s_galiya@bk.ru
Қазақ жарнамалары – еңбек қарым-қатынастарының, еңбек өнімдері мен өндіріс күштерінің арасалмағы, нарықтық формаға ауысып отырған қоғам құрылысының жаңа кезеңінде нарықтық қарым-қатынастың бір құрамдас бөлігі; қызмет көрсетулердің, тауарлардың түрлерін насихаттайтын өндіріс орнының тиімді қызмет етуіне ықпал жасайтын, еңбек пен өнім бәсекелестігін дамытатын нысан; қоғамдық-әлеуметтік мазмұндағы термин. Бұл – оның экстралингвистикалық сипаты. Қазіргі кезеңде, соңғы 10-15 жылдардың ішінде, қазақ қоғамы дамуының алдыңғы кезеңімен салыстыра қарағанда, жарнамалардың сандық-көлемдік арасалмағы да өзгерді. Нарықтық қарым-қатынастың бір құрамдас бөлігі болғандықтан, жарнама ісінің әлеуметтік мазмұны кеңейді және осы терминнің ұғымдық көлемі ұлғайды.
344
Қазіргі қазақ жарнамасы – ұлттық мәдениеттің белгілерін, бірнеше халықтардың мәдениетіне ықпалын көрсететін, жеке адамның ақпарат алу көздерін қалыптастыратын құрал. Қазақ жарнамалары тілдік және вербалды емес құралдардың жиынтығынан тұратын, ақпарат беру, ықпал ету қызметтерін атқаратын кешенді нысан; тілдік құралдар нысаналы түрде пайдаланылып, алдын-ала дайындалған сөйлеу актісі; мәтін. Қазіргі қазақ жарнамалары атқаратын функциялары жағынан, тілдік құралдардың ұйымдастырылуы жағынан көсемсөз стилінің – газеттік-публицистикалық стильдің ішкі шағын стилі. Қазақ тіл білімінде «жарнама», осы аталым қамтитын терминдік ұғым белгілі тілші ғалымдар І.Кеңесбаевтың, М.Балақаевтың, Р.Сыздықованың, Ш.Сарыбаевтың, Е.Жанпейісовтың еңбектерінде сөз мәдениеті, әдеби норма, ішінара қазақ әдеби тіл стильдер жүйесі аясында ғана сөз болып, жеке ғылыми проблема ретінде қарастырылған жоқ. Аталған кезеңде актуалды сипатта болмауы заңды құбылыс, өйткені қазақ жарнамалары ұғымы қамтитын қоғамдық-әлеуметтік мазмұн шектеулі сипатта болды. Қазіргі қазақ қоғамында, қоғам нарықтық қарым-қатынастарға көшкен уақытта жарнаманың рөлі жоғары, ол маңызды қызмет атқарады. Өйткені ол – нарықтық қарым- қатынастардың бір құрамдас бөлігі, нарықтық қоғамның бір атрибуты. Қазіргі қоғамда жарнаманың қазақ тіліндегі нысаны енді ғана қалыптасып келеді. Қазақ жарнамалары ақпарат таратудың барлық көздерінде – мерзімді басылымдарда, радио- және телеарналарында, жарнама үшін арнайы шығарылатын газеттерде, сондай-ақ сыртқы жарнамаларда кеңінен қамтылады.
(1.ІІ.671); нама – араб-парсы «жазылған хат, шығарылған бәйіт, дастан» (1.ІІІ.315) – қазақ мәдениетінде кең қолданылған ұғым, дефинициясы айқын термин. Энциклопедиялық, лексикологиялық, мағлұматнамалық, терминологиялық еңбектерде берілген анықтамалардан шығатын қорытынды – «Жарнама – спектакль, концерт, немесе көрермендерге арналған басқа да мәдени шаралар, спорттық жарыстар, ойын-сауықтар туралы хабарландырудың бір түрі» (2.314). Біздің тарапымыздан төмендегідей анықтамалар жасалды: жарнама – терминдік ұғымдық көлемі кеңейген жаңа мазмұндағы қоғамдық-әлеуметтік термин; нарықтық қоғамның бір бөлігі, ұсыныстар мен ойларды, тауарларды, қызмет көрсетулерді насихаттайтын, әрбір өндірістің, ұйымның тиімді қызмет етуіне ықпал жасайтын, бәсекелестікті дамытатын форма; бұл оның экстралингвистикалық сипатына қатысты анықтама. Қазақ жарнамалары – тілдік және вербалды емес құралдардың жиынтығынан тұратын, осы құралдардың кешенді ұйымдастырылуы арқылы ақпарат беру және ықпал ету қызметтерін атқаратын, тілдік құралдардың шоғырлануы жағынан алдын ала дайындалған сөйлеу актісі, шағын көлемдегі жазбаша мәтін. Вербалды емес құралдардан ажыратып қарағанда кез келген жарнама – сөйлеу әрекетінің жемісі. Әрбір жарнама – тілдік құралдар арқылы логикалық ой тиянақталатын нысан. Демек, ол мәтін. Ал әрбір мәтін құрылымдық-семантикалық сипатқа ие. Жарнама мәтіні прагматикалық қызметі тұрғысынан қарағанда белгілі бір стильдік сипатқа ие яғни ықпал ету қызметі үшін жарнама мәтінінде тілдің белгілі бір стильдік құралдары пайдаланылады. Осы аталған бойынша жарнама – шағын көлемді мәтін; көсемсөз стилінің ішкі шағын стилінің бірі; тілдік құрылымы ықшам әрі қысқа; тілдік және вербалды емес құралдарының жиынтығынан тұратын кешенді мәтін; ол ақпараттық және прагматикалық функциялар атқарады. Соңғы жылдардың ішінде мәтін лингвистикасы тіл білімінің көкейкесті бағыттарының бірі болып саналады. Басқаша айтқанда, мәтін –лингвистикалық зерттеулердің объектісі болып отыр: әртүрлі функционалдық стильдердегі мәтіндер, мәтін категориялары, әртүрлі мәтін түрлерінің мәтіндік құрылуы және қызмет ету процестері айқындалуда. 345
Бұқаралық коммуникацияның жүйесінде әртүрлі мәтіндердің түрлерін олардың экстралингвистикалық ерекшеліктеріне қарай, қызмет етуін және ұйымдастырылуын зерттеу, қатынастың осы түрінің өзгешелігімен, яғни, жоғары әсер ету функциясымен дәлелденеді. Бұқаралық коммуникацияның жүйесінде мәтіннің бірнеше түрі бар екендігі белгілі. Оның ішінде жарнама мәтіні ерекше бөлінеді: «...рекламный текст заслуживает пристального и доброжелательного рассмотрения в качестве случая уникального по своей интенсивности функционального, (т.е.целевого) использования языка» (3.25). Жарнаманың мәтін ретіндегі өзіндік ерекшеліктері: - ақпарат беру және ықпал ету қызметі үшін тілдік құралдарды мақсатты түрде пайдаланылады; - қарым-қатынас жасау ситуацияның өзіндік ерекшеліктері бар; - әлеуметтік мазмұндағы қызметті атқарады. Жарнама мәтін белгілі бір аудиторияға бағытталады және ол нысаналы. Жарнама мәтіні адресатта жағымды немесе жағымсыз эмоцияны қалыптастырады, оның белгілі бір іс-қимыл жасауына қозғау салады. Жарнама мәтіні – дайындалған сөйлеу актісі, оның мазмұны алдын- ала дайындалып жазылады. Жарнаманың газеттік-публицистикалық стильдің бір тармағы ретінде айқындайтын белгілер бар. Олар: 1. Көлем ықшамдылығы. 2. Қолданылатын тілдік және тілдік емес құралдардың ақпаратты нақты жеткізуге бағытталатындығы. 3. Прагматикалық әсері болуы. 4. Бейнелі тілдік құралдардың қолданылатындығы. 5. Сыпайылық межесінің сақталуы. Бірінші. Көлем ықшамдылығы. Жарнама жанрының көлем ықшамдылығы оның негізгі сипатының бірі. Ең шағын жарнаманың көлемі – бір сөз. Мысалы: - Жақындастырады!
Сондай-ақ ауқымды көлемдегі жарнамаларға (үлкен көлемдегі жарнамалар – газет бетінің бір-екі бетіне дейін болады; мысалы: тендер, аукцион мәтіндері) дейін барады. Жарнаманың көлем ықшамдылығы экстралингвистикалық жағынан, лингвистикалық жағынан маңызды рөл атқарады. Жарнаманың көлемі бөлінген уақытқа, орналастыру көлеміне, төленетін ақыға тәуелді болады – бұл экстралингвистикалық жағы. Сонымен қатар жарнама арқылы берілетін ақпарат жеке тұлғаның қабылдауына оң, жағымды немесе жағымсыз әсер ететіндей болуға тиіс, жарнаманың көлемі жеке тұлғаның уақытын үнемдейтіндей, қабылдау өрісіне ауыр болмайтындай сипатта болу қажет.
бағытталатындығы. Бұл жарнама көлемінің ықшамдылығымен байланысты. Басқаша айтқанда, ең шағын көлемдегі мәтін не үлкен көлемдегі мәтін, олардың қай-қайсысында екіұдай емес нақты ақпарат беруге бағытталады. Мысалы: Жақындастырады! (Сближает!) деген жарнамада ақпарат вербалды емес құралдар арқылы беріледі (адамдардың бейнесі, жарнамаланатын заттың суреті). «Емдік минералды тау суы – Аламедин» деген жарнама мәтінінде ақпаратты нақты тілдік құралдар арқылы жеткізеді.
бірі болып табылады, сондай-ақ прагматика жарнаманың атқаратын функциясының ең бастысы болып саналады. Кез келген жарнама мәтіні осы функцияны толығынан атқаруға міндетті. Төртінші. Жарнамада бейнелі тілдік құралдарды қолданылатындығы. Жарнамада бейнелі тілдік құралдардың қолданылуы оның прагматикалық қызметін ұлғайта түседі. Жарнама мәтіндерінде экспрессивті-эмоциялық лексика, көркемдік бояуы бар, көркем әдебиет стиліне тән құралдар қолданылады. Мысалы, көркем әдебиетте кездесетін дыбыс ұйқастығы, сөздің астарлы мағынасы (Ұ дыбысының қайталанып келуі,
346
- Яссауи минерал суы. Ғасырлар тереңінен, ұрпақтан ұрпаққа. Жарнаманың әсер ету қызметін нығайту үшін поэзия жанрының элементтері кеңінен қолданылады:
хабардың сенімділігін нығайтады. Сыпайылық вербалды және вербалды емес құралдар арқылы жүзеге асырылады. Мысалы: «Рахат» Акционерлік қоғамы. Мамыр мерекелері қарсаңында өз жақындарыңызға түрлі жеміс -жидектен жасалған тәттілер сыйлағыңыз келе ме? Ендеше, мархабат. Бізде бәрі де дәмді!!!
Шағын көлемдегі мәтін, газеттік-публицистикалық стильдің шағын подстилі ретіндегі жарнаманың ақпарат беру және ықпал ету қызметін атқаратын негізгі құралы оның тілі болып саналады. Осы міндеттерді атқаратын комплексті белгілері бола тұрса да жарнама мәтінінің тілдік сипатын белгілеу актуалды болып табылады. Қоғам дамуының қазіргі жағдайында жарнаманың тілін дербес қарастырудың бірнеше мәнді себептері бар. Біріншіден, тіл дамуының қазіргі кезеңінде коммуникативтік актіні қамтамасыз ететін мәтіндердің тузілуіне, адамдар арасындағы қатынастардағы тілдік құбылыстардың рөліне, коммуникацияның мақсаты мен міндеттеріне қарай тілдік құралдарды таңдап алу заңдылықтарына, адресант пен адресаттың арасына бағытталған зерттеу тақырыптары актуалды болып отыр. Жарнама бұқаралық коммуникацияның құрамдас бөлігі, функционалдық стильдік ерекшелігі бар, адамдар арасында коммуникативтік қатынас орнататын, адресант пен адресаттың арасында қатынасты белгілейтін мәтін.
деңгейін көрсететін сала. Жарнама – мәдениетпен тығыз байланысты ұғым. Яғни жарнама – тілдік құралдар арқылы да, вербалды емес құралдар арқылы да ұлттық мәдениеттің белгілерін көрсетуі қажет. Ал ұлттық мәдениеттің таңылуы тілдің ұлттық белгілері (сөз қолдануы, грамматикалық заңдылығы, нормалар) игерілгенде көрінеді. Жарнама мәтіні ұлт тілімен, ұлттық мәдениетпен байланыста қалыптасатын жағдайда ғана, өзінің негізгі мақсатын атқара алады.
жазылған мәтін ретінде қазіргі қазақ әдеби тілінің дамуымен тығыз қарым-қатынаста. Қазақ жарнамаларының әлеуметтік қызметі ұлғайған сайын әдеби тілдің белгілерін көрсету мүмкіндігі де кеңейіп отыр. Қазіргі қазақ жарнамасы мәтіндері арқылы, әсіресе тілдің лексикалық құрамында жүріп жатқан процестерді: сөз семантикасындағы өзгерістерді, неологизация, терминдену процестері, морфологиялық категориялардың сөзжасамдық арасалмағын тануға болады. Ақпарат беру көздеріне таратылуы жағынан да жарнаманың мүмкіндігі үлкен, сондықтан жарнама мәтінінің тілдік сипаты арқылы, қазақ әдеби тіл нормаларын, тіл мәдениетінің дәрежесін белгілі бір деңгейде анықтауға болады. Сонымен қатар жарнаманың тілі вербалды емес құралдармен бірігіп келіп қоғам мүшесінің, қазақ тілінде сөйлейтін жеке адамның мінез-құлқына әсер етеді. Коммуникативтік актінің бір түрі ретінде жарнама құрылымында вербалды емес құралдар, яғни қаріп, түрлі бояулы түс, иллюстрация, тыныс белгілері, жарнама объектісінің визуалды бейнесі қолданылатындығы белгілі. Визуалды бейне, қаріптің көлемі, бояуы адресаттың назарын аударады. Жарнама мәтіні құрылымымен ерекшеленді: онда тілдік таңба ретінде бір лексикалық единицадан тұратын мәтін де, шағын форматты мәтін де пайдаланылады. Осыған байланысты жарнама мәтінінің құрылымдық сипаты, тілдегі қанатты сөздердің, мақал- 347
мәтелдердің құрылымына жақын келеді. Жарнама мәтіні – қысқа, ықшам құрылымда болады. Нақты бір мақал-мәтел қысқа, ықшам құрылымда болып, халықтың ұлттық мәдениетінен хабар беру, ұлттық өнегені насихаттау, жеке адамды тәрбиелеу міндетін көздесе, ықшам құрылымды жарнама мәтіні ақпаратты жеткізу, адресатқа прагматикалық тұрғыдан әсер ету, адресатты белгілі бір қызмет, іс-әрекет жасауға итермелеуі тиіс. Қысқа, ықшам құрылымда болғанымен, жарнама мәтінінде тілдің лексикалық- грамматикалық жүйесі, стильдік ерекшеліктер жан-жақты пайдаланылады. Жарнама мәтіндерінің прагматикалық функция атқаруында тыныс белгілерінің де рөлі бар. Сонымен қатар осы функция үшін синтаксистік құралдардың, парцелляция, эллипсис, синтаксистік компрессиялар, толымсыз сөйлемдер, императив тұлғалар, баяндау мазмұнындағы етістіктің осы шақ, келер шақ формаларымен тиянақталатын болымды сөйлемдер және т.б. қызметі бар екендігін атап өтеміз. Қазақ жарнама мәтіндерінде қолданылған лексикалық единицаларды былай топтастыруға болады: 1. Қазақ тілінде экспрессивті бояулы лексикалық единицалар: Өзгерістер саясатының
Тілдегі лексикалық единицаның экспрессивтілігі коммуникативті актіге қатысушының психикалық, эмоциялық жай-күйін көрсету үшін қолданылады және бұл үшін мәнерлеу құралдары автордың өз тарапынан жасалуы мүмкін. Мысалы, бастаушы – басшы – басқарушы - көшбасшы синонимдік қатарлардың алғашқылары бейтарап мағыналы, ал соңғы лексема – көшбасшы осы қатарлардың экспрессивті баламасы ретінде жарнама авторының өз тарапынан ұсынылған. Күрделі сөздердің құрамындағы екі денотатты мағыналы сөз (көш және басшы) біріктіріліп стильдік-экспрессивті бояуы бар жаңа ұғым, түсінік тудырады. Экспрессивті бояу сөздің өзінің семантикалық құрамында да болады. Мысалы, нәзік сөзінің семантикалық- стильдік сипаттамасының жиынтығында экспрессия бар. Экспрессиялы лексиканың прагматикалық қуаты жоғары. Экспрессия жаңа сөздердің алғашқы қолданысында да сақталады. 2. Тілдегі лексикалық единицалардың калька-балама аударма ретінде қолданылуы: Мысалы: Мамина любовь – нет ее нежнее.
3. Бір ұғым, зат атауы үшін вариант қатарлардың қолданылуы: Мысалы: зубной налет – тіске қақ тұру, тіс дағы, тіс қарғы;
Мысалы: упаковка – орапжайнату, автогонщик – автоозаткер, курьер – шабарман, карточка –озық, пленка – үлдір, приправа – дәмдік. 5. Бірнеше тілдердің лексикалық единицаларының араластырыла жұмсалуы. Мысалы: Айналайын, я так рад, хит ҒМ махаббат. Қазақ тіліндегі жарнама мәтіндерінің тілдік ерекшеліктерін және олардың ықпал ету қызметін зерттеу төмендегідей тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді. Егеменді Қазақстанның жаңа қоғамдық құрылымға көшуі, осыған байланысты өнім өндіру мен еңбек қарым-қатынастарының арасындағы жаңа нысандардың қалыптасуы, ұлттың мәдениетіне, қазақ халқының осы кезге дейінгі қол жеткізген табыстары мен шығармашылығының жиынтығына антропоцентристік көзқарастардың орныға бастауы, сондай-ақ қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуы қазақ әдеби тілінің синхронды дамуына елеулі
қозғалыстар әкелді.
Тілдің коммуникативті-функционалдық қызметінің ұлғайғандығына байланысты әдеби тілдің функционалдық стильдер құрамына стильдік- жанрлық жаңару процесі жүрді. Қазақ жарнамаларының ықпал ету және ақпарат беру қызметтерінде тілдік құралдар маңызды рөл атқарады. Қазақ жарнамалары – логикалық ой жүйеленген тілдік құралдардың лексикалық, грамматикалық, стильдік байланысынан тұратын, тиянақталған, белгілі бір 348
аудиторияға бағытталған жазбаша мәтін. Жарнама мәтіннің лексикалық құрамында әдеби тіл элементтері, терминдер, экспрессивті образды лексика, стильдік реңкі бар лексика кеңінен қолданылады. Газеттік-публицистикалық стильге тән осындай айырым белгілерді қамтитын жарнама қазіргі әдеби норма талаптарына сәйкес ресімделіп жазылғанда ғана өзінің ақпарат беру және ықпал ету қызметтерін толыққанды орындай алады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 1.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Жалпы редакциясын басқарған А.Ысқақов. 1-10 т. – Алматы: Ғылым, 1974-1986. 2.
3.
Тарасов Е.Ф. Вопросы описания и интерпретации функциональных стилей (на материале публицистического подстиля «экономическя реклама» современного немецкого языка): Дис.канд.фил.наук. – М., 1963. – С.25.
Статья посвященна изучению казахских рекламных текстов в аспекте лингвистики текста и прагмалингвистики. В статье всесторонне анализируются вербальные и невербальные средства, реализующие прагматическую функцию рекламного текста на казахском языке. В статье раскрываются экстра- и интралингвистические факторы, определяющие степень воздействия рекламного текста на адресата.
The thesis is devoted to investigation of the Kazakh advertisement texts in the aspect of text linguistics and pragma-linguistics. Verbal and non-verbal means are comprehensively analysed in the work, realizing the pragmatic function of the advertisement text in the Kazakh language. Extra- and intra- linguistic factors, determining the degree of advertisement text influence on an addressee have been revealed in the work.
МЕДИЦИНАЛЫҚ АТАЛЫМДАРДЫҢ МЕТАФОРАЛАНУЫ: УӘЖДІЛІК ДӘРЕЖЕСІ, ІШКІ МАҒЫНАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ Тәттібаева А.Е. С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті Алматы қ., Қазақстан aimgyl74@mail.ru
негізділігіне әкеледі. Тіл біліміндегі уәждеме теориясы – жаңадан қалыптасу үстіндегі жас ілім. Оның аталым үрдісі табиғатын ашудағы маңызына соңғы кезеңдердегі баса назар аударыла бастады. Сөзқосымдағы уәждеме үрдісіне зерттеу жүргізген Б.Қасым бұл құбылысқа мынандай анықтама береді: «Уәждеме - аталымның жасалуындағы алдын-ала жасалатын міндетті баспалдақ. Сөзжасамдық уәждеме - құрастырушы сыңарлардың арасындағы қатынастар мынандай белгілерге ие болады: екі сыңар да күрделі сөз жасауға қатысады; бір сыңардағы мағына толығымен екінші сыңардағы мағынамен мағыналық үйлесім жасап кірігеді, кіреді. Жүйесіз кез келген сөз тіркесе бермейді, тілдің барлық қабаттары белгілі бір тәртіпке, заңдылыққа бағынады» [1, 250]. Аталым жасаудағы алғашқы белгілердің таңдалуы, тілдік бірліктермен бекілуі аталымның негізін құрайтын әрекеттер. Уәждеме - сөздің дыбыстық таңбасы мен мағынасының арақатынасын саралауды талап ететін тілдік құбылыс. Сөздің дыбысталуы мен мағынасының арақатынасы мәселесі көне замандағы философтардан бастап осы уақытқа дейінгі тілші ғалымдарды толғандырып
349
келеді. Уәждеме теориясының бастауы тіл мен ойлау арасындағы байланыс туралы философиялық пайымдауларды қалдырған Платон еңбектерінде жатыр. «Кратил» диалогында Платон «сөз мағына мен дыбыстық жамылғышынан бөлек өзіндік бейнелік қасиетке ие»,- деген [2, 479]. Әр атаудың жасалуына негіз боларлық бейненің сипатын ашу метафоралы мағыналы атаулар табиғатын зерделеуде аса маңызды. Метафораларды мағыналы сөздерге бейнелілік қасиет тән. Адам жаңа атау жасағанда өзге заттар мен құбылыстардың санадағы бейнелерін қайта жаңғыртады, яғни солардың негізінде атау жасайды. Қазақ тіліндегі медициналық аталымдардың көпшілігі екі сөздің бірігуі, сөз мағынасының дамуы, сөз тудырушы жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалады. Қалыптасқан медициналық аталымдар қазіргі кезде денсаулық саласында қолданыс тауып, терминдік қызмет атқаруда. Мысалы: сыздауық, таңдай, теріскен, бөртпе, жұтқыншақ, ентікпе, ұстамалы, кеңірдек, омыртқа, көз алмасы, іш пердесі, ми сауыты т.б. секілді медициналық аталымдар туынды сөз ретінде танылады. Медициналық аталымдардың көбі синтетикалық және аналитикалық сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалады. Осы тұрғыдан алғанда медициналық аталымдардың сөзжасамдық уәжділігін қарастырудың өзіндік мәні мен ерекшелігі бар. Дегенмен де, сөз мағынасын жеткізуші дыбыстық жамылғыштан оның лексикалық мағынасын әркез пайымдай алу мүмкін бола бермейді. Бұл мәселені шешу үшін дыбысталу мен мағына арақатынасына жете үңілу қажет. Метафоралануда тек сыртқы дыбысталудан мағына ашыла қоймайтыны олардың ассоциациялы ойлаумен, яғни адам санасындағы қалыптасқан түсініктерге байланысты. Бұл медициналық аталымдарда былайша көрініс табады: бүпсек, күпсек; қолаңса, жолаңса; суқараңғы, дуқараңғы. Мұндағы сөздер бір тұлғаның әр түрлі фонетикалық нұсқалары саналады. Қазақ тіліндегі дыбыстық ерекшеліктерге сәйкес олардың жоғарыда көрсетілген фонетикалық варианттарының шығуы екіншілік сөзжасамдық үрдістің нәтижесі ретінде танылады. Тіл білімінің уәждеме теориясы тұжырымдамалары орыс лингвистикасында В.В.Лопатин, Е.С.Кубрякова, О.И.Блинова, Н.Д.Голев, М.Н.Янценецкая сынды тілшілер еңбектерінде қамтылған. Қазақстан ғалымдарынан М.М.Копыленко, Л.Қ.Жаналина, Б.Қасым, А.Салқынбай тағы да басқа ғалымдар еңбектерінде осы мәселенің шешілуіне үлес қосқан. Семасиологиялық тұрғыда сөздер дыбыстық жамылғышынан мазмұн межесі бағытында зерделенеді. Сөзжасамды аталым үрдісі нәтижесінде дүниеге келген туынды сөздерді зерттеуші сала деп танысақ, аталым теориясы уәждеме мәселелерімен тікелей байланысты. Өйткені, тілдегі туынды сөздер, яғни жаңа атаулар бұрын қолданыста бар ұғымдар мен атаулар негізінде жасалады. Туынды сөз ретінде кез келген екіншілік атауда қолданылып тұрған сөздер алынады. Туынды сөздердің жасалуына ең алдымен уәждеуші сөз мағынасы себепші болады. Бұл жөнінде профессор Н.О.Оралбаева былай деген: «Сөзжасам үрдісіндегі түбірдің негізгі тұлға болып саналатын себебі түбір сөздің лексикалық мағынасы жаңа сөздің лексикалық мағынасына арқау болады, өйткені тілдегі бір лексикалық мағына екінші лексикалық мағынаның негізінде жасалады. Сөздің мағынасы негізінде туынды сөздің мағынасы жасалады» [3, 32]. Осы пікірден байқағанымыздай, атау жасауда негіз сөз бен туынды сөз арасында мағыналық байланыс туындайды. Яғни сөздің мағынасы мен мағынаға арқау болып тұрған лексеманың арасында байланыстың сырын ашу қажеттілігі туындайды. Осы сырға үңілгенде, сөздерге арқау болып тұрған негіздердің өзі көбінесе метафоралы қолданылып жататыны байқалады. Ол жеке сөздердің беретін ақпараттарына, жинақталған білім қорына байланысты. Мағыналарының да негізсіз емес, заттар мен құбылыстар ұқсастығына және де ассоциацияларға негізделетіні нысандар туралы білім қорының құрылымдық қасиетінен деп ойлаймыз. Медициналық аталымдардың тілімізде молдығы біздің ұлттық дүниетанымымыздың кеңдігін, тереңдігін танытады. Ал кез келген медициналық аталым тура мағынасында уәжделген деп ұғуға болмайды, олар әр түрлі мағыналық деңгейде ассоциацияланып, 350
семантикалық жағынан дамып отырады. Медициналық аталымдардың мағыналық жағынан дамуы көбінесе метафоралық, метонимиялық сипатта болады. Мысалы: есекжем, ұлтабар, жұтқыншақ, көз алмасы, жыланкөз, көкшешек, көгала, көкжелке, ит емшек, жылауық, бетеге, қырқұлақ, тісжегі, алапес, баспа, жарық, қылтамақ, қызылша, теңге қотыр, сал ауру, сары ауру т.б. Зерттеуші ғалымдардың пайымдауынша, сөзжасамдық-уәждемелік қатынас тек қана екінші мағыналы туынды сөздердің арасында ғана кездеседі. Сондай-ақ, туынды сөз жасалу үшін сөзге, атауға деген объективтік тілдік қажеттілік болуы керек. Ұғымды атау үшін, оған ұқсас заттардың белгілері алынады. Сөздің құрамындағы себепші негіз бен туынды сөз арасында мағыналық және тұлғалық қатынас орнайды. Б.Қасым: «Сөзжасамдық уәждеме (автор негіздеме деп алады) дегеніміз екі түбірлес сөздің бірінің мағынасы екіншісінің мағынасының тууына негіз болатын, мағыналық себептілікке негізделетін сөзжасамдық қатынас»,- деген анықтама береді [1, 67]. Тілдегі кез келген туынды сөздің мағынасы сол сөзбен дыбыстық жамылғышы тұрғысынан бірдей негізгі мағыналық жүкті арқалаушы лексемалар негізінде жасалатыны белгілі. Уәждемені туынды сөздің жасалуына негіз болар құбылыс немесе үрдіс деп тану Б.Қасым зерттеуінде де басты тұжырым болып табылады. Бұл пікір М.Н.Гинатулин, Л.Б.Коржева, Н.Д.Голев т.б. ғалымдардың еңбектерінде ұшырасады. Метафораларда уәждемелік белгінің таңдалынуы ұқсастыққа тікелей қатысты. Атауға зәру нысанның өзге танымал заттар мен құбылыстармен ұқсастығын айқындау танымдық үрдістермен астасып жатыр. Кез келген жаңажасалым жеке адамның қатынасуымен жүзеге асатындықтан, туынды сөздер адам танымының нәтижелі көрінісі деуге болады. Ғалымдар тұжырымдамалары атап көрсетіп кеткендей, сөздердің уәждемесін зерделегенде сөздің сыртқы жамылғышы мен оның ішкі мағыналық құрылымына жете назар аударылады. Ішкі мағыналық құрылым - уәждемеде таңдалған белгінің тілдегі бейнесі. Сөздердің ішкі мағыналық құрылымы түсінігі В.Гумбольдт еңбектерінен бастау алып, А.А.Потебня зерттеулерінде жалғасын табады және қазіргі кезеңде де ғалымдар назарынан тыс қалған жоқ. Бұл лингвистикалық ұғым жайында В.В.Виноградов, О.И.Блинова, Н.Д.Голев, Т.Р.Кияк тағы да басқа ғалымдар пікірлері тіл білімі үшін аса маңызды. А.А.Потебня: «Значение слов в той мере в какой оно составляет предмет языкознания, может быть названа внутреннею их формой в отличие от внешней звуковой, иначе способом представления внеязыкового содержания»- дейді [4, 532]. Сөздің ішкі мағыналық
басқа таза психологиялық тұрғыда ассоциациялы түрде түсінілетін, қабылданатын бірліктері суреттелінеді. Ішкі мағыналық құрылымда уәждеме үрдісі негізінде таңдалған белгілер тілдік құралдар арқылы бейнеленеді Уәждемелік белгілері таңдалуының маңызын А.Салқынбай: «Зат пен құбылысты тану үшін, маңызды белгілерді бөліп алудың мәні зор. Себебі маңызды белгілердің негізінде атау жасалады, жаңа атаудың ішкі мағыналық құрылымында белгіленген заттың негізгі номинативтік белгілері көрініс табады. Заттың маңызды ерекше белгілері арқылы ұғым қалыптасып, атау пайда болса, атаудың ішкі құрылымында әлгі маңызды белгілердің сақталуы - тілдегі номинациялық атау қалыптасуының басты шарты болып табылады»,- деп айқындап береді [5, 68]. Ішкі мағыналық құрылымның ұғымды бейнелеуші сипаты аталымдардың уәжділік дәрежелерін анықтауға көмекке келеді. Мәселен, көнек – ісіп кететін ауру. «Маңайдағы ел аштықтан ісіп, көнек ауруына шалдығып, жаппай қирап жатқанда, бұлар тала қоймаған» (Қ.Жұмаділов). Көнек сөзі екі түрлі мағынада қолданылады: 1. «Бітеу жара» - тура мағынасы. 2. «Асқынып тұйыққа тірелген мәселе» - ауыспалы мағынасы. «Көптен көнек жара болып шешілмеген түйінді шешіп, Шоқанға қырғыз, қазақ ақсақалдары үлкен алғыс айтты» (С.Бегалин). Сондай-ақ, «көгала» сөзі де екі түрлі мағынада жұмсалады: 1. Адам денесіне көктаңдақ болып шығатын ауру.
351
2. Көгала ауруы келсін деп, қарғау. «- Әй, көгала, кімнің үйі ол, айтшы қарыспай! – деп – бір жағы ыза болып, бір жағы күш сұрайды» (С.Жүнісов.). Тіліміздегі ертеректе туындаған күрделі атаулардың ішкі мағыналық құрылымның этимологиялық зерттеулерге сүйене отырып анықтауымыз, оны құраушы бірліктер мағынасының көмескіленуінен, кейде сөз құрылымына енген мағыналардың, ұғымдардың сол тарихи кезеңде ғана өзекті болу себептеріне байланысты. Жегі – 1. Көбінесе бет терісіне түстін тері туберкулезі, туберкулез ауруы. 2. ауыс. Уайым, қайғы, шер. Көз жасың жүрегіме болды жегі (М.Жұмабаев). Қозба –1. Мезгіл-мезгіл қозып кететін ауру, ұстама. 2. ауыс. Ұнамсыз мінез. Таз – 1. Адам басында болатын жұқпалы жара, қотыр. 2. ауыс. Басы таз адам. Таз таранғанша, той тарқар (мақал). Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде бұрынан келе жатқын төл атаулары да көптеп қамтылған. Мысалы, алапес, көкжелке, баспа, безгек, асқазан, бұлақ,
Сөздің ішкі құрылымы айқын болса, оның құрамына енетін лексемалардың қайсысы мағыналық жүкті атқарушы, қайсысы тек қосымша семантикалық реңк беруші немесе оны өзге сөз табынан айырушы мағына беретіндігі айқын байқалады. Ал ішкі мағыналық құрылымның жасырын түрінде лексикалық мағына негізінде сөздің көп мағыналық сипаты жататындығы байқалады. Бұл оның метафоралы ойлау ерекшеліктеріне байланысты туындауымен астасып жататыны тәрізді. Мысалы, Күл – балаларда кездесетін өте қауіпті, жұқпалы ауру, дифтерия. – Ол кім өзі, күл шыққан кісідей жалғыз үй отырған? – деді Тәңірберген (Ә.Нұршайықов). Күбіртке – аяқ-қолдың тырнақтарының астына түсетін іріңді жара. Бармағыма күбіртке шыққанда мен де сырмада жүргенмін, - деп Рақат қарсы шықты (С.Жүнісов). Сөздердің метафоралану үрдісінде туындаған сөзқосым атауларының ішкі мағыналық құрылымында бейнелілік болатыны тілдік деректерден байқалады. Бұл тіл бірліктерінің уәжділігін айқындауда анықталады. Адамның дене мүшелері мен іш құрылысына байланысты болатын жүйелі уәжділік: безтамақ, қылтамақ, жыланкөз, алаөкпе, бақшаңкөз,
Сонымен, сөздің ішкі құрылымы деп сол лексеманың морфемдік құрылымындағы лексикалық бірліктердің мағыналарының атау жасаудағы бейненің түзілуіндегі көрінісі деп түсінеміз. Мысалы, көк сөзінің бірнеше мағынасы бар. Соның ішінде көкжелке – көк ІІ 1. корень. 2. основание, опора. 3. перен. происхождение, родословная (ДТС). көк - а) қарақұс, шүйде жалғасқан сырт мойын; ә) арқа тұс, ту сырт (ҚТТС). Бұл сөздің ішкі мағыналық құрылымын «көк+желкенің» бірігуінен деп талдауға болады. Желке сөзі, өзінің білім қорына сәйкес нысанның адамның дене мүшесіне жататынын білдірсе, көк денотаты негіз, тірек жұлынның ең бастау көзі, тірегі, негізі деген мағыналар себепші болған, сол қасиет аталымның қалыптасуына себепші, уәжі болған деген жорамал айтуға болады. Көк лексемасы білім қорында «дене мүшесі» ақпараты, оның ассоциациялық бейнесі жаңа аталымның жасалуына негіз болып тұр. Сөзқосым бірлігі мағынасы сөздің ішкі мағыналық құрылымынан айқын білініп тұрғандықтан, мұнда уәжді сөз болып тұр.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 1. Қасым Б.Қ. Қазіргі қазақ тілінің теориялық және қолданбалы аспектілері. –Алматы, 2010. -371 б. 2. Платон. Сочинения: в 3-х т.-М., 1971.-689 б. 3. Оралбаева Н.О. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі //Қазақ КСР ҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы.-1984.№3- 31-36 б. 4. Потебня А.А. Слово и миф.-М: Правда, 1989 -486 б. 5. Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам. Семантикалық аспект: Филол. ғыл. док. дисс. - Алматы,-1999. -284 б.
|