Министрлiгi министерство образования и науки республики

25 

 

1.

 

Дед  говорит:  «Такие  парни  в  совхозе  машины  гоняют,  на 

тракторах пашут». 

2.

 

Дед  говорит,  что  каждый,  кто  живет  на  Иссык-куле,  должен 

знать эту сказку. 

Цель данной статьи – показать особенности организации и использования 

предложений  с  прямой  речью.    В    собственно-прямую  речь  входит  одно  или 

несколько предложений, разных по структуре, интонации, модально-временных 

планам. 

«Прямой речью называется чужая речь, передаваемая автором дословно, 

так как будто говорит именно то лицо, речь которого передается автором» [1, 

с.410]. 

  Предложения  с  прямой  речью  представляют  собой  бессоюзное 

(интонационное  и  смысловое)  объединение  частей,  в  одной  из  которых  – 

авторских  словах  –  устанавливается  самый  факт  чужой  речи  и  называется  ее 

источник,  а  в  другой  –  воспроизводится  сама  чужая  речь.  Обратимся  к 

примерам.  

1.  Потом  Алена  мне  говорит:  «Они  должны  уметь  плакать  не  только 

тогда,  когда  расшибают  коленку.  Но  и  когда  коленка    болит  у  кого-то 

другого». 2. «Не делай чужое горе фундаментом своего счастья!»  - учит нас 

народная  мудрость.  3.  «И  все  же  добродетель  в  какой-то  степени  всегда 

остается  добродетелью,-    мягко  возразила    Ксения  Павловна.  –  Если  человек 

ошибается, но движим благородными намерениями, его трудно осуждать». 

(Здесь  и  далее  используются  примеры,  отобранные  нами  из  произведений 

Анатолия Алексина – автора повестей и рассказов, адресованных детям).  

   Прямая  речь  обычно  сопровождается  словами  автора,  в  которых 

содержится информация о том, кто именно говорит, как говорит, кому говорит 

и  тому  подобное.  Слова  автора    связаны  с  прямой  речью  по  смыслу  и 

характеризуются в лингвистической литературе как вводящие» [2, с.246].  

Кроме  слов,  указывающих  на  самый  факт  чужой  речи  и  ее  источник,  в 

вводящими  могут  быть  слова,  указывающие  на  адресата  прямой  речи,  на 

различные обстоятельства, ей сопутствующие, а также слова, характеризующие 

лицо, ее произносящее, манеру произнесения и другое. Рассмотрим примеры. 

  1. Он говорит так громко, будто объявляет со сцены: «А я хотел пойти 

завтра  с  тобою  в  кино.  Ты  ведь  тоже  хотел?»  2.  Зина  вспомнила  фразу, 

которую  произнес  в  ее  присутствии  один  молодой  журналист:  «Лучший 

редактор  журнала  –  это  тот,  который  не  мешает  коллективу  делать 

журнал!» 

Вводящие  слова  могут  точно  обозначать  процессы  речи  или  мысли: 

сказать,  приказать,  думать,  объявить,  объяснить,  предупредить,    спросить, 

решить,  вспомнить,  крикнуть  и  т.д.  Такие  слова  нуждаются  обычно  в 

обязательном  распространении;    часть,  содержащая  прямую  речь,  восполняет 

их  смысловую  недостаточность.  Связь  между  авторскими  словами  и  прямой 

речью в таких предложениях более тесная.   Например: 

Елизавета любила водить пальцем по фотографиям и спрашивать: «Это 

кто? А кто это?» 

26 

 

Вводящие  слова могут также обозначать не сами процессы речи и мысли, 

а действия или чувства, им сопутствующие (усмехнуться, засмеяться, встать, 

прищуриться, подмигнуть; обидеться, обрадоваться, расстроиться, прийти в 

ужас,  пригрозить,  укорять  и  др.).  Такие  слова  обычно  не  нуждаются  в 

обязательном  распространении  частью,  содержащей  прямую  речь;  поэтому 

связь между авторскими словами и прямой речью в этих случаях менее тесная. 

Этот  способ  передачи  чужой  речи  близок  к  непосредственному  включению 

чужой речи в авторское повествование. Сравним два примера. 

1.  Он  распахнул  дверь,  которая  была  напротив  его  кабинета:  «В  чем 

дело?»  

2.  О  себе  отец  и  мама  писали  мало:  «Работаем,  по  вечерам  изучаем 

английский язык». 

В  первом  примере  авторская  и  чужая  речь  по  смыслу  не  соединены  в 

одно  предложение.  Во  втором  примере  соединены,  но  это  единство  не  такое 

прочное, как при традиционных  глаголах говорения. 

Авторские  слова  по  отношению  к  прямой  речи  могут  занимать: 

препозицию; постпозицию; интерпозицию. 

При препозиции авторских слов предложение может члениться: а) на две 

части  (авторские  слова+  прямая  речь)  или  б)  на  три  части  (авторские  слова  + 

прямая речь + продолжение авторского повествования). Рассмотрим примеры. 

  1.  Вернувшись  за  кулисы,  я  сказал  Виктору    Макаровичу:  «Теперь  все 

будет в порядке».  

2.  Когда  я  пришел  к  нему,  вид  у  меня  был  такой,  что  он  спросил:  «Ты 

убежал из дому?» – Он очень любил, чтобы убегали, прятались и скрывались. 

   В этих случаях прямая речь не только поясняет, раскрывает содержание 

стоящего перед ней слова со значением речи или мысли, но и определяется как 

уместная и оправданная. 

  При  препозиции  авторских  слов  порядок  главных  членов  в  них,  как 

правило,  прямой:  на  первом  месте  стоит  подлежащее,  на  втором  –  сказуемое, 

например: 

   В этот вечер он еще много раз восторгался: «Дачный климат! Просто 

курорт». 

При  постпозиции  авторских  слов  предложение  членится  на  две  части 

(прямая речь + авторские слова). Рассмотрим пример. 

«Если  бы  мне  представился  случай  от  чего-нибудь  ее  защитить!»  – 

подумал я в ту минуту. 

В  таком  случае  прямая  речь  поясняется  авторскими  словами,  которые 

здесь менее самостоятельны, чем при препозиции. 

При  постпозиции  авторских  слов  порядок  главных  членов  в  них,  как 

правило, обратный: на первом месте сказуемое, на втором  – подлежащее. При 

интерпозиции авторских слов предложение членится на три части (прямая речь 

+ авторские слова + продолжение прямой речи). Например:  «Книги и фильмы, 

если они талантливы, не теряют от времени своих достоинств, – рассуждала 

Зина, вернувшись домой. – Они созданы как бы раз и навсегда». 

27 

 

При интерпозиции авторских слов они близки по своей роли к вводным 

предложениям. Порядок главных членов в авторских словах в этом случае, как 

и  при  постпозиции,  обратный.  В  интерпозитивных  авторских  словах  может 

быть два глагола со значением речи или мысли, первый из которых относится к 

прямой  речи,  стоящей  перед  словами  автора,  второй  –  после  слов  автора. 

Обратимся к примеру. 

«О  братья,  довольно  печали!  –  пропел  отец  из  той  самой  странной 

симфонии  Бетховена,  в  которой  поют.  И  добавил:  Плохой  тот  мельник 

должен быть, что век свой дома хочет жить!» 

Такие  случаи  представляют  собой  смешение  (контаминацию) 

рассмотренных выше позиционных типов. 

Прямая  речь  предназначена  для  точного  по  форме  воспроизведения 

чужой  речи.  В прямую  речь  могут  входить  одно или несколько  предложений, 

различных по своему строению, интонации, модальности, временному плану. В 

прямой  речи  воспроизводятся  любые  конструкции  живой  разговорной  речи,  в 

том  числе  включающие  в  себя  междометия,  обращения,  различные  вводные 

слова  и  другие  элементы,  характерные  для  живого  речевого  общения. 

Рассмотрим пример. 

«Говорят,  яблоко  от  яблони  не  далеко  падает,  –  сказал  наш  классный 

руководитель.  –  Это,  я  вижу,  не  всегда  верно.  Иногда  падает  очень  далеко. 

Очень!» 

В  прямой  речи  местоимения  употребляются  не  с  точки  зрения  автора, 

передающего чужую речь, а с точки зрения того, кому она принадлежит: 

«Мы  с  Иваном  встретились  и  подружились!  –  объяснил  я  всем  членам 

нашей семьи. – Это и есть мой новый товарищ!» 

Таким  образом,  прямая  речь  –  это  не  менее  чем  одно  законченное 

предложение, относящееся к речи другого лица и имеющее ряд грамматических 

особенностей – как в структуре, так и в связи с авторской речью. В прямой речи 

господствуют  простые  предложения,  часто  встречаются  неполные  и  даже 

неразвернутые предложения. Говорящий строит свое высказывание по нормам 

устной речи – сжатой, краткой, изобилующей неполными предложениями. 

   Авторская речь, сопровождающая прямую, представляет собой простое 

предложение. В тех случаях, когда авторская речь стоит после или в середине 

прямой речи, связь ее с основным авторским контекстом является более тесной. 

Но  и  в  этом  случае  от  прямой  речи  слова  автора  отделяются  как 

ритмомелодикой,  так  и  особенностями  произношения  (пониженный  голос, 

ускоренность, монотонность). 

   Прямая речь является первичным и самым распространенным способом 

передачи  чужой  речи,  при  котором  речь  другого  лица  передается  подлинно, 

точно,  с  соблюдением  всех  ее  индивидуальных  особенностей.  Г.М.  Чумаков 

справедливо  обращает  внимание  на  «…  предельное,  можно  даже  сказать  – 

исчерпывающее 

разнообразие 

семантико-функционально-структурных 

разновидностей,  вариантов  и  модификаций  прямой  речи  с  одной  стороны  и 

форм ее реализации с другой» [3, с.17]. 

28 

 

 В  свете  исследования  теории  предложений  с  прямой  речью  необходимо  

выделить и особо рассмотреть такое явление, как цитация.  

 Цитата  –  это  дословная  выдержка  из  какого-либо  сочинения,  которую 

автор  другого  сочинения  приводит  для  подтверждения  или  пояснения  своей 

мысли.  Наряду  с  этим  цитата  может  выполнять  и  эмоционально- 

экспрессивную  роль  –  усиливать  сказанное  ранее,  придавать  ему  особенно 

выразительный характер. Наконец, цитата может быть источником, отправным 

пунктом рассуждения. Наиболее важные функции цитат отмечены в пособиях 

по  русскому  языку:  «Цитатами  называются  дословные  выдержки  из 

высказываний  и  сочинений  кого-либо,  приводимые  для  подтверждения  или 

пояснения своей мысли» [4, с.172].   

Цитаты  выделяются  кавычками.  Цитаты  принято  документировать,  то 

есть  указывать  на  источники.  Цитирование  чужих  высказываний  может 

оформляться  с  разной  степенью  полноты  и  точности.  Так,  в  научной  речи 

цитирование требует указания автора, названия произведения, места и времени 

издания,  страницы.  При  использовании  цитат  в  публицистической  речи 

указывается автор и название произведения. 

По  своей  структуре  цитата  может  представлять  собой  и  одно 

предложение (простое или сложное), и сочетание предложений, и часть какого-

либо  предложения,  вплоть  до  отдельных  словосочетаний  и  даже  слов, 

специфичных, ключевых для данного текста. 

По  способам  включения  цитаты  в  авторское  высказывание  выделяется 

несколько случаев: 

1.  Предложения с цитатой являются двухчастными (слова автора – цитата) и по 

своему  строению  и  пунктуационному  оформлению  ничем  не  отличаются  от 

предложений  с  прямой  речью.  Различия  между  теми  и  другими  заключаются 

только  в  специальном  назначении  цитат  и  в  особой  точности  указания  на 

источник  цитируемого  высказывания.  Особенно  это  касается  цитирования  в 

научных  трудах,  где  источник  цитаты  обозначается  в  специальных 

подстрочных примечаниях. 

2.  Цитаты  могут  вводиться  в  косвенную  речь.  В  этом  случае  цитата  следует 

обычно за изъяснительным союзом и начинается со строчной буквы. 

3. На источник при цитировании могут указывать и специальные вводные слова 

и предложения. 

4.  Наконец,  различные  по  своей  структуре  цитаты,  особенно  отдельные 

словосочетания  и  словоформы  могут  входить  в  авторский  текст  и  более 

органично,  без  специального  указания  на  источник  (если,  конечно,  он 

достаточно известен читателю) или с указанием источника только в сноске. 

Для  включения  таких  цитат  в  текст  формы  цитируемых  слов,  например 

существительных, глаголов и других, могут изменяться. 

Использование  цитат  не  только  позволяет  четче  выразить  мысль,  но  и 

внести  в  высказывание  элемент  обобщения.  Цитаты  используются  и  в 

разговорной речи: так говорящий ярче выражает свою мысль, делает свою речь 

красочнее  и  доказательнее.  Представляется,  что  информация  сведений  о 

правилах  цитирования  может  стать  темой  отдельного  разговора.  Поэтому  в 

29 

 

своем  исследовании    вопросу  цитации  в  лингводидактическом  аспекте  мы 

отводим особе место. 

 

Литература 

1.

 

Дудников А.В. Современный русский язык. – М., 1990. 

2.

 

Бабайцева В.В. Русский язык: Избранное. – М., 2005.  

3.

 

Чумаков Г.М. Синтаксис конструкций с чужой речью. – Киев, 2001. 

4.

 

Бархударов С.Г., Крючков С.Е., Максимов Л.Ю., Чешко Л.А. Русский язык. 

– М., 1997.  

Түйін  

Мақалада тӛл сӛзді сӛйлемнің берілу ерекшелігі қарастырылған  

Summary 

Features of organizations and the using of sentences in direct speech 

 

 

КИІМ ДИЗАЙНЫ МАМАНДЫҒЫ СТУДЕНТТЕРІНІҢ 

ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА КРЕАТИВІ 

ҚОЛӚНЕРДІҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН РОЛІ 

 

Аймақтық әлеуметтік инновациялық университеттің 

Магистранты Абуова М., 

аға оқытушысы Досанова Б.А. 

 

«Ақыл-ойдағы креативтіліктің 

құпиясы оның қайнар кӛзін жасыра білу» 

Альберт Эйнштейн 

 

        Қоғамда    болып    жатқан    әлеуметтік-экономикалық    ӛзгерістер    жек 

тұлғаның  қалыптасып,  дамуы  үшін  жаңа  талаптарды  қажет  етеді.  Уақыт  

табандылығының    қажеттілігі,    адамзаттың    шығармашылық    қабілеттерінің 

дамуында,    кез    келген    қызмет    саласындағы    мақсаттардың    дәстүрден    тыс 

жолдарын  іздеуде,  қоғамның  әрбір  мүшесінің  зиялылық  мүмкіндігін 

арттырумен  қатар,    барынша  шығармашылық  белсенділігін  оятып,  оның  

дамуына алып келеді. Студенттердің шығармашылық қабілеті мен зиялылығын 

дамыту,  білім  беру  жүйесінің  негізгі  міндеттерінің  бірі  болып  қалуда. 

Студенттердің  іздену  және    шығармашылық    жұмыстары    олардың    жоғары  

білім    алуына    және  келешекте    ақпараттық    технология    салаларындағы  

жұмыстарды  таңдауына мүмкіндік береді.  

       Студенттердің  шығармашылық    танымдылығы    жалпы    орта    білім    беру 

жүйесінде ӛзінің табиғи ойлау қабілетінің нәтижесінде қалыптасады.  

Шығармашылықпен ойлау дегеніміз не?  

       Бұл  салада  зерттеу  жүргізген  бірқатар  психологтар  «шығармашылықты 

алған  білімінің  шегінен  шығу,  жеңу»  деп  анықтап  отыр.  Бұлардың  

шығармашылық  тұлғаны  қалыптастыру  барысында  әсер  ететінін  атап  айтқан 

жӛн.    Дизайн  мамандығы  студенттерінің  шығармашылығы,    шығармашылық  

30 

 

белсенділігі,    шығармашылық  қабілеті  және  оның  дамуы  психология, 

философия,  педагогика  зерттеулерінде    аса    күрделі    мәселелер    болып  

табылады.    Сондықтан  «шығармашылық    белсенділік»    түсінігін    анықтау 

«шығармашылық»,  «креативтілік»,  «шығармашылық    процесс»  және 

«шығармашылық    қабілет»  терминдерін  креативті  қолӛнері  тұрғысынан  

қарастыруға  болады.  Шығармашылық  қол  ӛнерін  сипаттау    барысында  

шығармашылықтың    бұрын    бекітілген,    қалыптасқан  түсініктерін  атап  ӛткен 

дұрыс  деп  есептейміз.  «Шығармашылық»  кең  мағынада  «іс-әркеттің    белгілі  

бір  жаңа  сапасының  туындауы  және  ешқашан  бұрын қайталанбаған»  деген  

мағынаны    білдіреді.    Ол    дамудың    адамзат    үшін  сипатталатын    және 

«диалектикалық    процестің    жоғарғы    сатысын    кӛрсететін»  ӛзіндік  түрін 

ұсынады.  

       Шығармашылық    процесті    философиялық    тұрғыда    Г.С.    Батищев,    С.С. 

Гольдентрихт,  Е.С.  Громов,  Г.А.  Давыдова,  М.С.  Каган, A.M.  Коршунов, 

П.П.Крамар,    А.Т.    Шумилин    және    т.с.с.    ғалымдар    қарастыра    келіп,  

шығармашылық  санаттарын  және  оның  негізгі  нышандарын  анықтады.  

       Психология    саласындағы    кездесетін    шығармашылық    мәселелері    және 

қиындықтары  туралы  Д.Н  Абрамян,  В.М.  Бехтерев,  Л.С.  Выготский,  В.П.  

Зинченко,    Е.И.    Игнатьев,    В.И.    Кириенко,  B.C.    Кузин,    Б.Ф.    Ломов,    Я.А. 

Пономарев,  В.М.  Теплов,  П.М.  Якобсон  т.б  сияқты  ғалымдар  зерттеген.  Осы 

аталған авторлардың еңбектерінде шығармашылықтың адамзат мәдениетіндегі 

ролі мен орны, ізгілікті тұлға болып қалыптасуы анықталған.  

       Шығармашылық    белсенділігін    арттыру    туралы    мәселелерге    Б.    Г. 

Ананьев,  Д.Б.  Богоявленская,  Дж.  Рензулли,  С.М.  Рис,  А.И.  Савенков,  П. 

Торренс  т.с.с  ғалымдар  еңбектерін  арнады. «Шығармашылық  белсенділік= 

дарындылық»    түсінігі    мына    зерттеушілердің    еңбектеріндегі«ителлект» 

ұғымының (Г.Дж.  Айзенка,  Е.М.  Большакова,  Е.М.  Торшиловой  және  т.б.), 

шығармашылық қабілет және Креативтілік(Б. Г. Ананьева, М.Г. Волковой, Э.А. 

Голубевой,  Н.М.  Гнатко,  В.П.  Зинченко,  Н.С.  Лейтеса,  А.И.  Савенкова,  П. 

Торренса,  В.Д.  Шадрикова  және  т.б.)  түсініктерін  қамтитын    кешенді  түсінік 

болып    табылады.    Креативтілік  (creatio  –  латын    сӛзінен    аударғанда    жасау, 

жарату) - шығармашыл, жаңашыл іс-әркеті мағынасын білдіреді.  

        Креативтілік деген не? «Жаңа» ой-  бұрынғы ой элементтерінен жаңа ойды 

құрастыру.  Жаңа  ой  құрастыру-  ол    студенттің  қияли  ойлау  барысында  еш  

байланыспайтын  ой  элементтерінің  арасынан жаңа  ой  құрылуын  кӛре  білуі,  

жасай  алатын  қолӛнері мен шығармашылық ойлау қабілетінің ең биік деңгейі. 

Креативтілік–  ол«бұрын  байланыспайды»  деп  есептелген  ойлардың  бірігуі. 

Шығармашылық  жұмыс  алдындағы  ойдың  кейіннен  шабыттануға,  нұрға 

бӛленуге  апартын  процесс  болып  табылады.  Ағылшын  ғалымы  Г.Уоллес 

шығармашылық  процестің  үш  сатысын  анықтады,  олар:  дайындық,  пісіп 

жетілу,  нұрға    бӛлену,    тексеру    кезеңдері.    Шығармашылық    сәттің    басты  

сатысы-ізделініп  отырған  нәтижені  сезу  арқылы  қабылдау-  нұрға  бӛлену  

сәті.  

       Шығармашылық    процестің    психикалық    ерекшілігін    белгілей    отырып,  

К.С.  Станиславский  шығармашылық  жұмысының  пайда  болуы  барысындағы 

31 

 

жеке  тұлғаның  рухани  күштері  мен  жоғары  саналығының  бірігуі  екенін 

анықтайды.  

       Сонымен,    креативтілік-  жеке    тұлғаның    салыстырмалы    түрде  

тұрғылықты  мінездемесін    сипаттайтын    шығармашылыққа    қабілеттілігі, 

шығармашылық  дарындылығының  деңгейі  болып  табылады  десек.  Креативті 

қолӛнерін  –  дағдылар,  дәлелдер,  қорлар  синергиясының  ерекше  түрленуі  деп 

қарастыруға болады.  

Шығармашыл түрде ойлау дағдылары 

-  дәстүрден тыс ойлау қабілеттілігі; 

-  креативтілік ішкі дәлелдер;  

-  бұрынғы ойдың жаңа оймен үйлесімділігі; 

-  креативті болуға ықыласты болу; 

-  қажетті ақпаратқа қатысты білімділік; 

        Шығармашылық 

қолӛнері  туындылары-бүкіл  ұлттық  болмысының 

маңызды  сапаларының  бірі.  Ол  креативті  қолӛнердің  жасаудың    және  

ізденудің,    іс-әркет    әдістерінің    қайталанбас  нәтижелерімен  сипатталады. 

Шығармашылық әрқашан қайталанбайтын  болып табылады. Ол-студенттердің 

ӛзін жетілдіруге, ӛз бетімен білім алуға қабілеттілігі; білімі  мен  интуйциясына  

негізделген    суырып    салмалылық,  шығармашылық  ойлай  алу    қабілеті. 

[Коджаспирова].  Ғалымдар  жаңалық  объективті  әлемдегі  нысандарды  немесе 

оның бейнесін түрлендіру, қарым-қатынас жасау, бұрын басқа жүйеде жататын 

элементтерді түрлендіру жолымен жаңа жүйеде құрылады деп есептейді.  

      Осылайша    зерттеушілердің    кӛпшілігі    шығармашылық-кең    мағынада 

алғанда,  іс-әрекеттердің нәтижесінде белгілі бір жаңа сапаның туындауы және 

ешқашан    бұрын    қайталанбайтындығымен    ерекшеленетін,    мәдени-тарихи 

бірегейлігімен    сипатталады    деп    есептейді.  (Адам    үшін    шығармашылық 

әрқашан  шығармашылық  әрекеттерді  тудыратын  субъект  болып  табылады).  

      Енді «шығармашылық» терминінен туындаған  түсініктерді  қарастырайық. 

Зерттеуші    С.А.    Кузнецов  «щығармашыл»  түсінігін  «шығармашылық»  сӛзіне 

қолданып кӛрсе, мысалы, шығармашылық процесс, суретшінің шығармашылық 

жолы  деп  есептейді.  Мысалы,  қабілетті  адамның  шығармашылық  ойлауымен, 

шығармашылық    жоспарымен,    шығармашылық    қабілетімен    бір    нәрсені  

жасап  шығаруы  деп  есептейді.  Сонымен  қатар,  ӛз  бетінше  жаңа  бір  нәрсені 

ерекше  жасап    шығару(шығармашылық    күш,    шығармашылық    зиялылық). 

«Шығару»  етістігін    біріншіден    жасап    шығару,    шығармашылық    процестегі  

материалдық  және    рухани    байлық(тілді,    мәдениетті    дамыту(шығару),  

әдемілікті  жасау (шығару) ) деп айтуға болады. Екіншіден ғажайып, кереметті 

жасау,  зұлымдық,  қайырымдылық  жасау  болып  табылады.  Басқаша  айтқанда 

«шығармашылық»    түсінігі  «шығару»    жеке    шығармашылық,    ғылыми,  

кӛркем,  әдеби шығармашылық деген етістікті білдіреді.  

       Кӛрнекті  психолог  Л.С.  Выготский  шығармашылықты  «таңдалған  несібе 

емес,  шығармашылық  –  адамзат  болмысының  бар  болуының  қажетті 

шарттары» деп  қарастырады.  Адамзат  іс-әрекетіндегі  екі  түрлі  іс-әрекетті  

анықтауға  болады.    Егер    адам    бұрын    ӛңделген    әдістердің    барлығын  

қайталаса,    бұрын  қолданылған  тәжірибе–  ол  репродуктивтік  іс-әрекет,  ал 

32 

 

нәтижесінде  алдындағы  шарттарды    қанағаттандырмайтын    бұрын  

қайталанбаған    әрекеттерді–шығармашылық,    креативті    іс-әрекет    деп  

анықтауға  болады.  Алдыңғы тәжірибенің адам үшін үлкен  мәні бар. Ондай іс-

әрекеттерсіз    қоршаған  ортаға  икемделе    алмайтын    еді.    Біздің    миымыз  

бұрынғы    тәжірибелерді    сақтауға  қабілетті,  бұл оның шектеулі  негізі.    Күшті 

немесе қайталайтын қоздырғыштар мида  ізін  қалдырады,  соған  байланысты  

адам  репродуктивтік  іс-әрекеттерді орындауға  қабілетті.              Орындаушы  

іс-әркеттерінен    басқа    адамзат    жаңа    бейне  құратын  қиыстырушы  және 

шығармашылық іс-әрекеттерді орындауға қабілетті болады. Шығармашылыққа  

баулуға  немесе  оны  үйретуге  болады  ма?   Жеке тұлғаның шығармашылық 

қабілетін  ашу  үшін  қандай  қажетті  шарттар  қолдану  керек?  Қандай    деңгейде  

шығармашылық білім  беру  қажет? Осы  сұрақтар  жалпы  педагогтар ұжымын  

қай  кезде  де  бей-жай  қалдырған  емес.   

         Шығармашылық    процестің  негізгі  мәні    оның  жаңа  мақсатқа 

ұмтылушылығын 

және 

саналылығын 

анықтау 

болып 

табылады.  

Шығармашылық    процесс  –    жеке    тұлғаның    шығармашылық  қабілетінің  

сипатына    және    темпераментіне,    сонымен    қатар,    оның    ойлау  бағытына,  

мәдениетіне,    білім    деңгейі    және    тәжірибесіне    байланысты    жүзеге  асады.  

Шығармашылық  терең,  сыни  тұрғыда  ойлануды  талап  етеді.  Ол әлеуметтік 

ӛмірмен  тығыз  байланысты.  Қоғамдық  ӛмір  мен  оның  түрлі  қырлары 

шығармашылықтың  элементтері  үшін  қажетті  қосымша  эмоциялық  қозғау 

болып табылады.             

       Шығармашылық  түрде  ойлау  түрлі  күрделі  тапсырмаларды  орындау 

сәттерінде    және    оның    шешілуіне    бағытталған    ойлау    процестерінің 

нәтижесінде ӛзінің бастауын алады. Есептерді шешу процесі есептің қойылуы 

кезеңіндегі және күтілетін нәтижені ойланудан басталады.  

       Жаңа  ақпараттық  технология  оқушылардың  программалау,  компьютерлік 

модельдеу,  компьютерлік  графика  және  анимация  сияқты  салалар дарынды, 

ізденетін    және    шығармашылық    жұмыстарымен    айналысуларына    үлкен 

мүмкіндік  береді.  Сонымен  қатар,  дарынды студенттердің жаңа  ақпараттық 

технологияны ерте жасынан қолдануы ӛзіндік қабілеттерін ашып қана қоймай, 

жеке бір салаларды дамытады.  

       Студенттердің 

кӛркем-шығармашылық 

 

қабілетінің 

 

дамуының 

психологогиялық-педагогикалық    мәселелерін    тұлғаның    кешендік 

қалыптасуынан  тыс,  ӛзіндік  жеке  процесс  деп  қарастыру  мүмкін  емес.  

       Сондықтан    осы    процеске    ықпал    ететін,    оқушының    шығармашылық 

белсенділігінің    қасиеттерін    және    негізгі    сипаттамаларының    факторларын 

анықтап алу қажеттілігі туындайды. Бұған:  

1. Әлеуметтiк-экономикалық, 

2. Психологиялық-педагогикалық,   

3. Физиологиялық-психологиялық факторлар жатады.  

       Шығармашылықты  оқытуға  болмайды,  бірақ  адамды  шығармашыл  түрде 

ойлануға тәрбиелеуге болады. Неге оны тәрбиелеп, дамыту қажет? Әрбір ұстаз 

ӛзінің    алдында    маңызды    мақсаттар    қояды.    Бірақ    біздің    тәжірибемізден 

33 

 

информатика  курсына  шығармашылық  тапсырмаларды  кӛптеп  енгізу  арқылы 

кӛптеген педагогикалық мәселелерді шешуге болатыны анықталды.  

       Дамыту    іс-әрекетінің    нәтижесінде    шығармашық    қабілеті    дамыған  

студенттердің  арасында    информатикадан    және    ақпараттық    технология  

салаларындағы  шығармашылық    жұмыстар    сайыстарын,    іздену    және  

ғылыми-практикалық  жұмыстарға    қатысу,    компьютерлік    шеберлік  

фестивальдарына  қатысу, информатика және программалау олимпиадаларына 

қатысуды  ұйымдастыруға  болады.  Ол  үшін  студенттер  дайындықтың  бірнеше 

кезеңінен ӛтуі тиіс.  

       Сонымен  дарынды  студенттердің  шығармашылыққа  дайындаудың  негізгі 

мақсаты:  шығармашылық  тапсырмаларды  орындату  арқылы шығармашылық 

ойлау,  танымдық  қабілетін  дамыту  болып  табылады.  Аталған  жұмыстарды 

ұйымдастыру оқушылардың ӛз бетімен ізденуіне және ӛздерінің компьютерлік 

шығармашылық  жұмыстарын  жүзеге  асыруларына  мүмкіндік  береді.  

       Шығармашылық    жұмыстарды    орындау    нәтижесінде    студенттердің 

мынандай мүмкіндіктерін арттырады:  

-  шығармашылық ойлау  қабілетін  дамыту,  сонымен  қатар  оны  практикада 

қолдана білу;  

- 

жаңа  компьютерлік  технологияларды  қолданудың  шығармашылық 

дағдыларын қалыптастыру;  

-  сәйкес ақпарат кӛздерін тиімді пайдалану;  

-  орындалған жұмыс нәтижелерін оқулардың ӛзара талдауы;  

-  ӛз іс-әрекетіне жауап беруге дағдылану.  

     Осылайша    шығармашылық    тапсырмаларды    орындауда    жаңа  креативті 

технологияны    кеңінен    қолдану,    студенттердің  шығармашылықта  қол  ӛнерді 

асауда креативті  қабілеті  мен белсенділігін дамытудың  тиімді құралы болып 

табылады.  

      Сонымен  қатар, біз  ақпараттық  қоғамда  ӛмір  сүретін  жеке  шығармашылық 

тұлғаларды тәрбиелеп  жатқанымызды  міндетті  түрде  ескеруіміз  қажет.  Жан-

жақты дамыған,  шығармашылықпен  жұмыс  істеуге  қабілетті  жеке  тұлғаны   

шеберлігін шыңдап, сол саладағы жетістіктерін арттыру шығармашыл тұлғаны 

дамытудың басты факторы деп есептейміз.  

  

жүктеу/скачать 4,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: