Н. А. Казбеков, Н. А. Казбекова, Р. М. Садвакасова, Е. Ж. Аубакиров
тақырып. Қазақ мәдениетінің қалыптасуы (XV-XVII ғғ.)
жүктеу/скачать 157,54 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қазақ эпосы
| 6 тақырып. Қазақ мәдениетінің қалыптасуы (XV-XVII ғғ.)
XV-XVII ғасырлардағықазақтардың рухани мәдениеті нысаны, тақырыбы және мазмұны бойынша әр түрлі.Оған эпостар, салт-дәстүрлер, ертегілер, афоризмдер, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, махаббат әндері, ырым-жырлар, қоштасу, жерлеу әндері мен ауа-райына байланысты жыландардыңшағуынан, бақсылардың (шаманның) сиқырлы әндері енген. Түрлі эпикалық, лирикалық-эпикалық өлеңдер, тарихи әндер кеңінен таралған. Ғасырлар бойы батырлық аңыздар жасалды, олардың негізгі тақырыбы қазақ тайпаларының тәуелсіздік үшін күресі болды. Ауыз әдебиетінің дамуымен қатар оның ішкі мазмұнын байыту және нысаның жетілдіру қатар жүрді. Қазақ эпосы немесе батырлар аңызы ежелден ғасырлар бойы халық арасында кеңінен таралып, ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді. XV ғасырда мемлекеттің құрылуы рухани мәдениеттің одан әрі дамуы үшін үлкен маңызға ие болды.«Мемлекеттік жүйенің және Қазақ хандығының өмірінің өзіндік ерекшелігі, сондай-ақ көшпелі және отырықшы өмірдің, мал шаруашылығы мен егіншіліктің үйлесімі халықтық мәдениеттің өзіндік түрлерін дамытып жыраулар поэзиясы, шешен-билерінің шығармалары және батырлықпен тарихи мазмұндағы эпостар қоғамның рухани өмірінің алдыңғы қатарына шығарылды» [42]. Қазақ эпосы - ежелгі дәуірден бастау алатын ауызша халықтық өнердің негізгі жанрларының бірі. Орхон-Енисей ескерткіштерінде, сондай-ақ қазба жұмыстары кезінде археологтар тапқан қабірлерде батырлар мен ата-бабалардың қару-жарақтары мәңгілікке ие болды. Қазақтың батырлық эпосында көркем әдебиет пен батырлықтың қарапайым элементтерімен қатар тарихи оқиғалар бейнеленген. Мысалы, «Қобыланды» эпопеясы қыпшақтар мен ирандықтардың арасындағы ұзаққа созылған соғысқа байланысты пайда болды; «Ер-Тарғын» - Қырым хандығындағы интернационалдық күреске байланысты; Ер-Саин, Қамбар, Алпамыш, Ер-Қосай, Тора хан, Телағыс, Құбығұл және басқалары туралы эпикалық жырларда қыпшақ, ноғай рулары мен тайпаларының қалмақтарға қарсы бірлескен қойылымдары бейнеленген.Бұл туындылардың кейіпкерлерін «қазақтар» деп атаған жоқ, олар Ноғайла деп саналады. Кейбір эпикалық шығармалар сюжеті Орта Азия халықтарына ортақ. Сонымен, «Алпамыш» эпосы қазақтар, өзбектер және қарақалпақтар арасында; «Кероглы» - әзірбайжандар, тәжіктер, қазақтар, өзбектер, түркмендер, қарақалпақтар арсында кең таралған. Қазақ эпостық шығармаларының тек қазақтардың ғана емес, сонымен бірге Орта Азияның бауырлас халықтарының тарихына байланысты пайда болғанын Шоқан Уәлихановтың келесі тұжырымы растайды: «Бастапқыда Орта Азияда түркі және моңғол тегіндегі барлық көшпелі тайпалар ногай деп түсінілген... «Ноғай дәстүрлері 14, 15 және 16 ғасырлардың аяғында пайда болған» [43]. Қазақ мемлекетінің жоңғар хандықтарымен күресі кезінде батырлық эпостың жанры халық шығармашылығында ерекше өзектілікке ие болды. Жыршы-әңгімешілері өткен заманның эпостарын замандастарының сұраныстарына сай жаңғыртты, өткен батырлар туралы ән айтып, батыр-замандастарын дәріптеді. Нәтижесінде тайпалық эпостың Алпамыс, Қобыланды, Қамбар және басқа батырлары замандастарының нағыз батырларына айналып, қалмақтармен соғысқаны белгілі болды. «Осылайша тарихи уақыт, оқиғалар, кейіпкерлер ауысып және ескі жаулар жаңаларына ауыстырылды [42, 551 б.]. Осы кезеңде қазақтардың азаттық күресін басқарған батырлар мен хандарға арналған «Есім хан», «Олжаш», «Абылай хан», «Бөгембай батыр», Өтеген батыр және басқа да эпикалық жанрдағы жаңа туындылар жасалды. Қазақ хандығының көтерілісі кезеңінде эпостың тағы бір түрі - романтикалық қалыптасты. Бұл эпостың шығармалары ғашықтардың қайғылы тағдырына, рулық жанжалға, ғашықтардың әлеуметтік жағдайының теңсіздігіне арналды. Бұлар классикалық махаббаттық-лирикалық «Козы Корпеш - Баян сұлу», «Қыз Жібек» (ХVІІ-ХVІІІ ғғ.) шығармалары болды. Түркі аңыздарының негізінде пайда болған «Козы Корпеш - Баян сұлу» эпосы осы кезеңдегі қазақтардың көшпелі өмірін, кландар арасындағы, ру, отбасы арасындағы, адамдар арасындағы күрделі қарым-қатынасты нақты көрсетеді. Эпостың тілі бай: шындықтың күрделі құбылыстарын суреттеуде толық және жарқын көрініс жасайды. Адамдарды бейнелеу кезінде, сондай-ақ жылқыларды, эпитеттер немесе салыстырулар жиі қолданылады. Гипербола - эпикалық эпостың өзіне тән белгісі. Лирикалық эпостың тілі эпикалық жырлардың тілінен аз ерекшеленеді. Белгісіз ақындар махаббат жолындағы қиындықтарды жәңе жас жігіт пен қыз арасындағы махаббаттың сұлулығын жырлайды. Кейінгі шығармаларда мұндай кедергілер патриархалды-феодалдық тәртіп болып табылады. Бұл ертегілер мен аңыздардың басты кейіпкерлері - нақты болған адамдар [44]. жүктеу/скачать 157,54 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|