Н. А. Казбеков, Н. А. Казбекова, Р. М. Садвакасова, Е. Ж. Аубакиров
Ақындар мен жыраулардың музыкалық шығармасы
жүктеу/скачать 157,54 Kb.
|
Учебное пособ.Мәдениеттану 2020г.
| Ақындар мен жыраулардың музыкалық шығармасы. Ақындар мен жыраулардың қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу жағдайында, оны жаулардың шабуылынан қорғаудың қажеттілігі, өз жерлестерінің бірлігі мен тәрбиесінде үлкен маңызға ие болды. Көшпелі қоғамда шешендік өнер бәрінен жоғары саналды және олардың поэтикалық дарыны күшінің арқасында олар қалың бұқараға белгілі бір әсер етті. «Жырау» сөзі «жыр» сөзінен шыққан - өлең, ән; сондықтан жырау, ең алдымен, шығармаушылар болды. Жыраудың сүйікті жанры - толғау, яғни, өлен-толғау. Толғау-өлен, әдетте, қара сөздер, афоризмдер болып табылады. Философ- жырау ғаламда, өмірде, табиғатта болып жатқан өзгерістер туралы түсінік беруге тырысып, маңызды әлеуметтік мәселелерге тоқталады. Лирикалық толғаудың өзегі - сезім, эмоциялар. Ханның кеңесшілері мен идеологтары ретінде, олардың импровизациясында жырау мемлекет өмірінің маңызды мәселелеріне тоқталып, ханның өзіне кеңес берді. Толғау өздерінің поэтикалық монологтарында маңызды мемлекеттік проблемалармен қатар этика мен мораль, ар-намыс және ар-намыс мәселелеріне назар аударды, өмір мен өлім, әлемнің өзгеруі мен ауысуы туралы ойларын ортаға салды.Жырау поэзиясының ірі өкілдері XVI - XVIII ғ. Шалкииз (Шалгез) Тленшиулы (1456-1560), Доспамбет жырау (ок.1490-1523), Жиембет жырау (XVII в.), Маргаска (XVII в.), Ахтамберды (1675-1768), Татикара (1705-1780), Умбетей (1697-1786), Бухар жырау Калкаманулы (1698-1778) болды.
Даладағы жырау мәртебесі ең құрметті саналды. Хандар мен сұлтандар, хан үкіметінің өкілдері әрдайым ақынның сөзіне, бағалауына, әсіресе сынақ уақытында тәуелді болған. Көптеген жырау (Асан қайғы, Шалқыз, Жиембет) хандардың кеңесшісі болған. Бұл Жембет жыраудың Хан Есімге поэтикалық үндеуін растайды: «Ержүрек Есім, Сіз биік жанға айналдыңыз. Ұмытпа, сен солай болдың Менің кеңесім бойынша, Әрекет еткен кезде. Алғашқы күннен бастап сізбен танысқанда, Мен саған адал қолдау болдым»[45]. Жырау сонымен бірге пайғамбарлар, көзбояушылар, көшпелілер қоғамында діни қызметкердің миссиясын жүзеге асырған, болашақты болжайтын ақындар болған (жыраудың ата-бабалары бақсылар болған деген пікір бар). Сонымен, Бұқар жырау Абылай ханға: «Бұл мен, Бұхар, бай Ахан және бай Тобет. Мен сізден ат сұраймын, маған «жоқ» деп айтпаңыз. Егер бұл жолы маған ат бермесеңіз, Содан кейін мен саған болжаймын: сіз біроумен кездесесіз Оған Сіз өз өміріңізді беретін боласыз» [45, 102 б.]. Бұл поэзияның алғашқы ірі өкілдері Асан Қайғы мен Қазтуған-жырау болды. Олардың шығармаларында Қазақ хандығы мен қазақ халқының құрылу кезеңіндегі тарихи оқиғалар бейнеленген. Бұқар жырау Қалқаманұлының шығармашылығы жырау поэзиясындағы соңғы буын болды. Бұрынғы поэтикалық дәстүрді бойына сіңіріп, жинақтап, ол қоғамның рухани өмірінде үлкен рөл атқарды және кейінгі дәуірлерде қазақ әдебиетінің одан әрі дамуы үшін үлкен маңызға ие болды. Бұқар жырау Хан Таукеның кезінде талантты ақын және қайраткер екенін дәлелдеді, кейінірек, жасы келгенде, Абылай хан шақырып, оның негізгі кеңесшісі және идеологы болды. Бұқараның шығармаларында ол өмір сүрген сол қиын кезеңнің бейнесі айқын көрініс тапты. Бұл қанатты сөздерден, афоризмдерден тұратын, бейнелерге бай, ұлттық бояулармен қаныққан, жоғары көркемдікке ие философиялық, дидактикалық толғау көріністері. Дәстүрлі поэзияның барлық көркемдік техникасын жетік меңгерген Бұхара шығармаларының поэтикалық мөлшері өте күрделі. Мұның бәрі оны революцияға дейінгі қазақ поэзиясының көрнекті өкілдерінің бірі етті.Бұқар жыраудан кейін қазақ поэзиясындағы жетекші рөл өз шығармаларында халық өмірінің әртүрлі тақырыптарын бейнелейтін ақын-импровизаторлардың үлесіне тиді. 18 ғасырдың аяғынан бастап ақындардың рөлі арта бастады, олардың қызмет аясы кеңейіп, поэзиясы біртіндеп әлеуметтік маңызды бола бастады. Бірақ оның ұлттық маңызы болған жоқ, көшпелі қазақтардың ауызша өнерінің шыңы болған жыраулар поэзиясы сияқты бүгінгі күнге дейін бізді өзінің кемелділігімен таңғалдыратын мәні бар. Дәстүрлі қазақ қоғамының өмірінде музыкалық өнер - вокалды және аспаптық рөлі зор болды. Жалпы музыкалық аспаптар - домбыра, қобыз, сыбызғы. Бұлардан басқа көптеген музыкалық аспаптар болды: ішекті, иілген, үрлемелі, соқпалы және шу. Дарынды музыканттар эпикалық, тарихи, ертегі мен күнделікті тақырыптарда аспаптық туындылар (күйлер) жасады. жүктеу/скачать 157,54 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|