Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

132 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. №1-2 (141-142). 2013
 
президента.  В  ближайших  планах – создание 
«электронного  правительства»,  которое  помо-
жет  установить  прямой  диалог  населения  с 
чиновниками  и  искоренить  коррупционные 
проявления. Президент Назарбаев инициировал 
и  еще  один  интереснейший  проект:  в  сентябре  
 
2007  г.  первым  среди  лидеров  СНГ  он  провел 
интернет-урок новейшей истории для учащихся 
1000 школ Казахстана.  
Информировать  общество  обо  всем  неис-
черпаемом  многообразии  реальной  действи-
тельности – основная задача СМИ [3,7]. 
Литература 
 
1  Черных  А.  Мир  современных  медиа.-  М.:  Издательский  дом  «Территория  будущего», 2007. (Серия  «Универси-
тетская библиотека Александра Погорельского»). – 312 с. 
2  Медиа.  Введение:  Учебник  для  студентов  вузов,  обучающихся  по  гуманитарно-  социальным  специальностям 
(020000)  и  специальностям  «Связи  с  общественностью» (350400) и  «Реклама» (350700) \ Под.  ред.  А.  Бриггза,  П.  Кобли; 
Пер. с англ. (Ю.В. Никуличева). – 2-е изд. – М.: Юнити -  Дана, 2005. – 550 с.  - (Серия зарубежный учебник). 
3  Телевизионная служба новостей: учебное пособие для студентов вузов по специальности 030601 «Журналистика» \  
В.Л.Цвик – М.: Юнити-Дана, 2008. -  319 с. – (Серия медиаобразование). 
4  Конституция  Республики  Казахстан,  ЗАКОН  РЕСПУБЛИКИ  КАЗАХСТАН  "О  СРЕДСТВАХ  МАССОВОЙ  ИН-
ФОРМАЦИИ" от 23.06.99, с изменениями и дополнениями от 3.05.01. 
 
References 
 
1  Chernyh A. Mir sovremennyh media.- M.: Izdatel'skiy dom «Territoriya buduschego», 2007. (Seriya «Universitetskaya 
biblioteka Aleksandra Pogorel'skogo»). – 312 s. 
2  Media. Vvedenie: Uchebnik dlya studentov vuzov, obuchayuschihsya po gumanitarno- sotsial'nym spetsial'nostyam (020000) 
i spetsial'nostyam «Svyazi s obschestvennost'yu» (350400) i «Reklama» (350700) \ Pod. red. A. Briggza, P. Kobli; Per. s angl. 
(Yu.V. Nikulicheva). – 2-e izd. – M.: Yuniti -  Dana, 2005. – 550 s.  - (Seriya zarubezhnyj uchebnik). 
3  Televizionnaya sluzhba novostey: uchebnoe posobie dlya studentov vuzov po spetsial'nosti 030601 «Zhurnalistika» \  
V.L.Tsvik – M.: Yuniti-Dana, 2008. -  319 s. – (Seriya mediaobrazovanie). 
4 Konstitutsiya Respubliki Kazahstan, ZAKON RESPUBLIKI KAZAHSTAN "O SREDSTVAH MASSOVOY 
INFORMATsII" ot 23.06.99, s izmeneniyami i dopolneniyami ot 3.05.01. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.М. Тютебаева 

133 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2 (141-142). 2013 
 
 
 
 
 
ӘОЖ 323.1 (574) 
 
Ш.К. Тухмарова 
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің аға оқытушысы,  
Қазақстан, Қызылорда қ. 
E-mail: 
aitymbetov_nurken@mail.ru
 
 
Ұлтымызды ұлықтаудағы ұлттық идея мәселелері 
 
Бұл  мақалада  қазіргі  кезеңде  ең  өзекті  болып  табылатын  Қазақстан  халқын  бір  арнаға  тоғыстыратын 
ұлттық  идея  мәселесі  қарастырылады.  Ұлттық  идея – белгілі  бір  бағыттағы  қоғамның  даму  өлшемі  мен 
бағытын анықтаушы құрал. Ұлттық идея – қоғамның бастапқы даму сатысында оның негізгі біріктіруші фак-
торы  ретінде  рөл  атқарады.  Сондықтан  жеке  адамның  қызметінде  оның  өмірлік  ұстанымын  анықтап,  оған 
шабыт беріп, сонымен бірге барлық қоғам мүшелерін бір арнаға тоғысуға жетелейтін құндылықтар идеясы 
болады. Алайда қазіргі таңда қоғамда нақты ұлттық идеяның болмауына байланысты түрлі идеялардың өзара 
күресі туындап, ол халықты бір бағытқа жұмылдырудың орнына керісінше белгісіз жағдай туындатуда. Сон-
дықтан мақалада қазақ тарихына үңіле отырып, жалпы қазақ халқын біріктіретін ортақ ұлттық идеяны іздеу-
ге талпыныс жасалған. 
Түйін сөздер: ұлттық идея, қазақ халқы, ұлттық бірегейлік, этнос, идеология, Қазақстан, тарих, филосо-
фия, рухани сабақтастық, диаспора, құндылықтар, әдет-ғұрып, рух. 
 
Sh.K. Tukhmarova 
Problems of national idea in nation honoring 
 
In article the problem uniting the people of Kazakhstan of national idea that is most actual of all questions today 
is considered. The national idea – is an element defining the direction of development of society and being a criterion 
of progress of society in this direction. The national idea is an uniting, rallying beginning for development of society 
and an pointing vector of its development. Exactly for this purpose the national idea also is necessary is the that ideal, 
those values from which members of society derive the inspiration, that is the general for dividing idea that gives 
energy, incentive and activity of the individual. However, at the present stage absence of concrete national idea 
generated opposition of different ideas that in turn instead of people integration, on the contrary, creates conditions 
for differentiation. In this regard the author made an attempt to find national idea in the history of the Kazakh people 
which would become uniting for all population. 
Key words: national idea, Kazakh people, national identity, ethnos, ideology, Kazakhstan, history, philosophy, 
spiritual interrelation, diaspora, values, custom, spirit. 
 
Ш.К. Тухмарова 
Проблемы национальной идеи в почитании нации 
 
В  статье  рассматривается  проблема  объединяющей  народ  Казахстана  национальной  идеи,  что  является 
наиболее  актуальным  из  всех  вопросов  на  сегодняшний  день.
 
Национальная  идея – есть  элемент,  опреде-
ляющий  направление  развития  общества  и  являющийся  мерилом  прогресса  общества  в  этом  направлении. 
Национальная идея – это объединяющее, сплачивающее начало для развития общества и указующий вектор 
его развития. Именно для этого и нужна национальная идея – это тот идеал, те ценности, в которых члены 
общества  черпают  свое  вдохновение,  то,  что  является  общим  для  разделяющих  идею,  то,  что  придает 
энергию,  стимул  и  направление  деятельности  индивида.  Однако  на  современном  этапе  отсутствие  кон-
кретной национальной идеи породило противостояние разных идей, что, в свою очередь, вместо интеграции 
народа,  наоборот,  создает  условия  для  дифференцированности.  В  связи  с  этим  автор  предпринял  попытку 
найти  национальную  идею  в  истории  казахского  народа,  которая  стала  бы  объединяющей  для  всего 
населения. 
Ключевые  слова:  национальная  идея,  казахский  народ,  национальная  идентичность,  этнос,  идеология, 
Казахстан, история, философия, духовная взаимосвязь, диаспора, ценности, обычай, дух. 
__________________________
 
Тәуелсіз  Қазақстан  өзінің  даму  барысында 
және  ұлттық  бірегейлігін  қалыптастыру  ке-
зеңінде  арғы  шығу  тегi,  салт-дәстүрiн,  рухани-
мәдени  ұстанымдарын,  тарихын,  яғни  қазақ-
тардың  қайдан,  қашан,  қалай  шыққанын,  бол-
мысын  танып-бiлуге  ұмтылғаны  күмән  туғыз- 
баса  керек.  Ұлттық  өзіндік  менді  қалыптас-
тыратын  тетiктер  мен  жағдаяттар  сан  алуан. 
Оған көшедегi қаптаған жарнамалардан бастап, 
ендi ғана дүние есiгiн ашқан сәбидiң құлағына 
естiлетiн  ән  мен  күйге  дейiн  кiредi.  Солардың 
бәрiнiң  басын  қосатын,  бәрiн  өгiздей  өрге 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 1-2(141-142). 2013
 
Ұлтымызды ұлықтаудағы ұлттық идея мәселелері 

134 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. №1-2 (141-142). 2013
 
сүйрейтiн  құдiрет  Ұлттық  Идея  деп  бiлгенiмiз 
жөн.  Ойы  онға,  санасы  санға  бөлiнiп  отырған 
қазаққа  ортақ  ұлттық  идеяны  таба  қою  оңай 
мiндет емес. Ал қажеттiгiн отансүйгiш рухтағы 
әрбiр  қазақстандық  азамат  сезiнiп  отырғаны 
айдай ақиқат [1].  
Алдымен  бiзге  қажет  ұлттық  идеяға  қойы-
латын  талаптарды  пысықтап  алу  керек.  Бiрiн-
шiден, ол идея Ата Заңымызға қайшы келмеуге 
тиiс.  Яғни  нәсiлдiк,  ұлттық,  дiни,  жыныстық 
кемсiту  немесе  дәрiптеуден  алыс  тұрғаны 
абзал.  Екiншiден,  ұлттық  идея  Қазақстанның 
атын  анықтап  отырған  қазақ  халқының  мұра-
тын  ұлықтаумен  қоса,  басқа  диаспоралардың 
тарихи,  дәстүрлi,  этникалық  ар-намысына  ти-
мейтiнi былай тұрсын, қайта соған қуат беретiн 
факторға  айналуын  қамтамасыз  ететiн  болуға 
тиіс.  Үшiншiден,  ұлттық  идеяның  хронология-
лық  бастапқы  сәтi  белгiлi  болғанмен,  бүгiн  де, 
ертең  де  шексiз  жүзеге  аса  беретiнiн  баса 
көрсеткенi жөн. Елдiң iшiндегi, жер-жаhандағы 
нақты  ахуалға  байланысты  оның  көздегенi 
өзгерiп,  нақтыланып  отыратыны  айтпаса  да 
түсiнiктi жайт. Мәселен, қазiрдiң өзiнде тарихи 
отанында  отырған  қазақтар  мен  диаспора 
санатында  шетте  жүрген  қазақтардың  ұлттық 
мұраты  бiрдей  деп  айта  алмаймыз.  Бiрiншiлерi 
үшiн  Қазақстанның  бүгiнi  мен  ертеңi  басты 
мәселе  болса,  екiншiлерi  жүрген  ортасында 
қазақ  болып  қалу  қамын  көбiрек жейдi. Уақыт 
өткен  сайын  ұлт  мұратындағы  осынау  айыр-
машылық  ұлғаймаса,  қабыспайтыны  ақиқат. 
Қытайдағы  қазақтардың  кейiнгi  толқыны  қы-
тайланып,  Түркиядағылар  түрiктенiп  бара  жат-
қаны  белгiлi.  Мың  өлiп,  мың  тiрiлумен  азат-
тыққа  жеткен  қазақтың  тағдырын  анықтағыш 
ұлттық  идеясы  қазақстанда  ғана  өз  жемiсiн 
бере алады.  
Ұлттық  идея  Қазақстандағы  барлық  халық-
тардың  тiлiнде  орнықтырылуы  керек,  сонымен 
қатар ол қазақ мұратын көздейтiнiн жасырудың 
еш  қажетi  жоқ. Мұндай қадамға барудың негi-
зiнде  бiрнеше  себеп  жатыр.  Бiрiншiден,  Қазақ-
станға  қоныс  аударған  келiмсектердiң  соңғы 
легi  тың  игеру  жылдары  келдi.  Содан  берi 
жарты ғасырдан астам уақыт өтiптi. Яғни басқа 
этнос  өкiлдерiнiң  ең  кем  дегенде  үшiншi  ұр-
пағы қазақ топырағын басып  жүр. Бұлар қазақ 
болып  кетпесе  де  қазақстандық  екенiн  бiр 
адамдай  бiледi.  Тарихымыздан,  салт-дәстүрi-
мiзден,  мәдениетiмiзден,  ендiгi  тiлiмiзден  ха-
бардар.  Қазақстан  халқы,  қазақстандық  ұлт 
дегендi  осылар  үшiн  айтамыз.  Ал  Қазақстан, 
қазақстандық  дегенiмiз - қазақ  дегендi  бiл-
дiредi.  Екiншiден,  шекарадағы  темiр  перде 
ысырылып,  ақпараттық  алмасу  үдегендiктен 
алыс  шетелдердегi  өркениеттi  мемлекеттiң 
өзiнде  байырғы  халық  пен    кiрме  халықтың 
қалай  өмiр  сүретiнi,  құқықтарында  қандай 
айырмашылықтар  бар  екенi  баршамызға  мәлiм 
болды.  Ұлттық  идея  құндылықтары  мен  ұста-
нымдарын  екi  әлеуметтiк  қауым  арасында 
мейлiнше дәйектi бекемдеу қажет. Ең алдымен 
бала  бақшада  тәрбиеленушi  бүлдiршiндерден 
бастап,  университет  аудиторияларында  отыр-
ған  жастарға  жеткiзуден  ештеңенi  аяуға  бол-
майды.  Содан  кейін  мамандар  мен  зиялылар-
дың  ұлттық  идеяға  қалтқысыз  берiлу  сезімін 
қалыптастыру.  Осылардың  санасына,  өмiр 
салтына  сiңген  ұлттық  идея  кiмдi  болсын  өз 
иiрiмiне ала жөнелетiнiне күмән жоқ.  
Ұлттық  идея  барша  халықтың  күш-жiгерiн, 
iс-әрекетiн  уақыт  алға  қойып  отырған  аса 
жауапты  тарихи  мiндеттi  шешуге  жұмылды-
ратын,  баурап  әкететiн  күш  болуын  қалаймыз. 
Өткен күндерден айғақ - дәлел келтiрер болсақ, 
ХІХ  ғасыр  аяғындағы  Ресейде  ұлттық  идея 
мiндетiн  "Самодержавие,  православие,  народ-
ность"  деген  атау-терминдер  атқарса,  кешегi 
Ұлы  Отан  соғысы  жылдарында  большевиктер 
ұлттық идеяның арқалар жүгiн "Бәрi де майдан 
үшiн, бәрi де жеңiс үшiн" деген ұранға сиғызды 
[2, 26]. Кез  келген  мемлекетке  ұлттық  идея 
қажет,  ал  оның  ұғым-түсiнiгi,  атау-терминi  әр 
кезеңде  әрқилы  болып  келуi  объективтi  заң-
дылық. Сондықтан да бүгiнгi ұлттық идея мін-
деттi түрде ұзақ немесе қысқа мерзiмдi қамтып 
жатуы керек деп шарт қоюдың негiзi жоқ. 
Республика  президенті  Н.Ә.Назарбаевтың 
«Қазақстанның  болашағы  қоғамның  идеялық 
бірлігінде» атты еңбегінде: «Мәдени дәстүрлер 
қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі 
болып  келді.  Өзінің  тарихи,  мәдени  тамырла-
рына  қайта  оралу - бұл  әрине  оң  процесс.  Қа-
зақстанда  ұлттық  тілді,  өнерді,  мәдениетті 
дамытуға  барынша  қолдау  жасалып  отыр - 
деген  сөзі  мұның  бірден-бір  айғағы.Ұлттық 
идеяның  мән-мағынасын  дәл  қазiргi  таңда 
"Қазақ  елi,  Азаттық,  Бiрлiк"  деген  ұғым-түсi-
нiктер аша алады [3, 69].  
Идеология – кез келген мемлекетте қоғамды 
дамытуға, оның мүшелерін бір мақсат жолында 
біріктіруге,  ішкі  және  сыртқы  саясатты  жүзеге 
асыруға,  ғылымды,  білімді,  мәдениетті  ілгері-
летуге,  жаңа  адамгершілік  құндылықтарды  ор-
нықтыруға  пайдаланылады.  Бір  сөзбен  айт-
қанда,  идеология  мемлекет  дамуының  басты 
құралы қызметін атқарады.  
Ш.К. Тухмарова 

135 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2 (141-142). 2013 
 
 
Елбасының  Қазақстандағы  “бүгінгі  таңдағы 
идеологиялық  саланың  төрт  шешуші  басым-
дығы”  ретінде  ұсынған  “Ұлттың  тұрақты 
дамуы”, “Мемлекеттіліктің  нығаюы”, “Халық-
тың  бірлігі”  және  “Келешекке  сенімі”  бұрын-
нан  айтылып  келе  жатқан  және  жүргізіліп 
отырған саясатпен қатар, ішкі саясаттағы жаңа 
құндылықтардың және міндеттердің енгізілген-
дігін білдіреді. Бұрын абайлап айтылатын, енді 
еліміздегі  ішкі  саясаттағы  басым  бағыттардың 
бірі  ретінде  қарастырылатын  “Ұлттың  тұрақты 
дамуы” туралы Елбасы Н.Назарбаев қазақ тілді 
басылым  басшыларына  берген  сұхбатындағы 
“Ұлтымыздың  даму  деңгейіне  көңіліңіз  тола 
ма?”  деген  сұраққа  былай  деп  жауап  берген 
болатын: “Біз осы мемлекет үшін негізгі жауап-
кершілік  жүгін  өз  мойнымызға  алып  отырған 
ұлтпыз.  Біз  мемлекетті  ұйыстырушы  ұлтпыз. 
Әр  адам  жедел жаңғырмайынша, мемлекет  же-
дел жаңғыра алмайды. Тұтас ұлт бәсекеге қабі-
летті  болмайынша,  мемлекет  әлемдік  іконо-
мика мен қоғамдастыққа кіріге алмайды [3].  
Идеология ұлттың бойында саналы түрде, өз 
еркімен,  құлшыныспен,  патриоттық  сезіммен 
орын  алғанда  ғана  тиімді  қызмет  етеді.  Соны-
мен  қатар,  идеологиялық  қызметтің  табысты 
болуы,  ең  алдымен  патриоттық  тәрбие  беруге 
келіп  тіреледі.  Патриот  еместерге,  өз  елін, 
Отанын сүюге немқұрайлы қарайтындарға мем-
лекет идеологиясымен бірге, ұлттық идеяларды 
да  сіңіру  қиынға  соғады.  Елбасы  Н.Назарбаев-
тың  сөзімен  айтқанда, “шынайы  отансүйгіш-
тікті,  нағыз  азаматтықты  қалыптастыру  жеке 
бастың  өзін  саяси  тұрғыдан  айқын  сезінуін,  өз 
Отанын саналы түрде таңдауын көздейді. Әрбір 
адам біздің мемлекетімізге, оның бай тарихына, 
болашағына  өзінің  қатысты  екенін  мақтаныш-
пен  сезіне  алатындай  іс-қимыл  жүйесін  талдап 
жасауы  қажет.  Елдің  проблемалары  да,  келе-
шегі  де  барлық  адамға  жақын  әрі  түсінікті 
болуға тиіс.  
Ұлттық идеяны "Қазақ елi. Азаттық. Бiрлiк" 
ұғым-түсiнiктерiмен  бейнелеу  жалпақшешей-
лiк,  жалтаңкөздiк,  баяғы  көнбiстiк  емес,  қайта 
саяси, танымдық, рухани кемелдiгiмiз бен  ора-
лымдылықты  паш  етсе  керек.  Қазақтың  нар-
тұлға  ұл-қыздары  идея  үшiн,  ал  тоталитаризм 
тұсында  қасаң  идеяның  ойранымен  жанын  аз 
қиған  жоқ,  ендi  идея  қазақ  мұраты  үшiн  құр-
бан  болғанын  тiлейiк.  Қазақ  елiнiң,  азатты-
ғымыздың,  ынтымақ-бiрлiктiң  мүддесiне  қыз-
мет  етiп,  дiттегенiне  жеткен  күнi  қош-есенге 
кете  баратын  кемел  де  кесiрсiз  ұлттық  идеяны 
бекемдеу әрқашан  жауапты мiндет болып қала 
бермек. Сондықтан ұлттық идеяны ұлт мұраты 
деп  алып,  қабылдайтын  болсақ,  мәселенің  тоқ 
етерін тапқанымыз. «Алтау ала болса, ауыздағы 
кетеді,  деген  екен  бабаларымыз.  Ал  ондайлар 
алтаудан  да  көп  болғандықтан,  этностың  өз 
ішіндегі  ала-құлалық  ұлттың,  мемлекеттіліктің 
болашағына қатер туғызбай қоймайды. Алғаш-
қыда  ұлттық  тұтастықтан,  содан  мемлекетінен 
айрылудың  әкелер  қасіретін-бек  ұлдардың  құл 
болатынын,  пәк  қыздардың  күн  болатынын 
осыдан XIII ғасыр  бұрын  Күлтегін  тасына 
қашап  жазған  байырғы  түркілер  даналығына 
қалайша  бас  имейміз.  Олай  болса,  Елбасымыз, 
Н.Ә.  Назарбаевтың: «Қазақтың  сана-сезімі  өт-
кендегі,  қазіргі  және  болашақтағы – тарих 
толқынында өзінің ұлттық «Мен» дегізерлік қа-
сиетін түсінуге тұңғыш рет енді ғана мүмкіндік 
алып отыр. Бірақ бұл мүмкіндік қана: ол шын-
дыққа  тек  қазақтардың  ғана  емес,  барлық 
қазақстандықтардың  жаппай  санасына  орнық-
қан  фактіге  айналуы  қажет»,  деп  жазуында 
өмірлік  мәні  бар  шындық  жатыр [4]. Ұлттық 
идея  ұлттық  «Менді»  қалыптастырып  қана 
қоймай,  жаппай  бәрін  өрге  сүйрейтін  құдірет 
деп  білгеніміз  жөн,  армансыз  адам-қанатсыз 
құспен  тең,  дейді  халқымыз.  Осыдан-ақ  шы-
ғарар  қорытындымыз,  ұлттық  идеясыз  нендей 
жағдайға  душар  болатынымыз  белгілі  жәйт, 
дейтұрғанмен,  көлдей  жайылып,  келе  жатқан 
жаһанданудың  табанында  жаншылып  қалмау 
үшін де ұлттық идеяның өзектігі мен қажеттігі 
күн санап артып келеді.  
Халық  идеясыз,  ал  мемлекет  идеологиясыз 
өмір  сүре  алмайды.  Көпұлтты  ірі  мемлекетті 
ұстап  тұру  үшін  де  құдіретті  идеология  керек 
екені әлемдік тәжірибеден белгілі. Батыс  елде-
рінде ұлтты азаматтық деп түсінуі аясында маз-
мұны-нағыз  ұлттық,  ал  пошымы – азаматтық 
идеология  ұзақ  жылдар  бойы  қалыптасып,  бе-
рік  орнықты.  Ал  Қазақстанда  қазақ  халқының 
бейбіт  сүйгіш,  өзінің  ұлан-ғайыр  даласындай 
кең  пейіл  менталитетінің  еліміздегі  саяси  тұ-
рақтылық  пен  ұлтаралық  келісімді  орнықты-
руы өзгелер қызығарлықтай қуатты идеология-
ның  функциясын  табиғи  түрде  атқарып  тұр.  
Идеологияның  өзі  мемлекеттің  басты  сүйенер 
діңгегіне  емес,  бүкіл  қазақстандық  азаматтар-
дың  ортақ  ісіне  айналуы  тиіс.  Осы  орайда, 
Президентіміз мемлекеттік идеологияның негіз-
гі  діңгегі  ретінде  бес  мәселені  айрықша  атап 
көрсетіп  жүр:  Достық,  Ұлттық  идея  мен  мәде-
ниет,  халықты  заңға  бағынуға  тәрбиелеу  және 
экономиканың  үйлесімді  бірлігінен  жалпыұлт-
тық идеологияның күш-қуаты арқылы халықты 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 1-2(141-142). 2013
 
Ұлтымызды ұлықтаудағы ұлттық идея мәселелері 

136 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. №1-2 (141-142). 2013
 
түрлі ұлт өкілдерінен құралған біртұтас азамат-
тық  және  саяси  қауымдастыққа  айналдыру. 
Ұлттық  идея – мемлекеттік  субъекті  болып 
табылатын  саяси-этникалық  қауымдастыққа 
тән  болса,  өз  кезегінде  әр  түрлі  мүдделер  мен 
қауымдастықтарды  тұтастырушы  ортақ  құн-
дылық ретінде мойындалады және өз кезегінде 
қоғамның трансформациясы барысында ұлттық 
рухпен  тұтасып,  мәні  де,  заты  да  бір  мемле-
кеттік идеологияны құрайды.  
Достоевскийдің: «Асқақ  идеясыз  адам  да, 
ұлт  та  өмір  сүре  алмайды»  деп  жазғанындай, 
ондағы  асқақ  идея  әр  ұлттың  болмысына  бай-
ланысты қалыптасқан ұлттық идея деп білеміз. 
Ұлттық  идея  этникалық  сезімдердің  негізінде 
пайда  болады,  дейтұрғанмен,  ұлттық  идея  бері 
салғанда ғасырлық, әрі салғанда дәуірлік мұра-
тын  айқындайтын,  келер  ұрпақтарға  да  шам-
шырақ бола алатын заманалық рухани филосо-
фия,  тарихтың  жоғалтқанын  бүгіннен  іздеу, 
бүгінгінің  талабын  тарихта  кеткен  қателіктер-
ден  арыла  отырып  қанағаттандыру,  келешекке 
халық тарихының филоcoфиясы арқылы үңілу.  
Ал  енді  «қазақстандық  ұлт»  идеясын  ұсы-
нып ұлттық идеяға айналдырмақ болып жүрген 
ғалымдарымыз  Қазақстандағы  қазақ  ұлтының 
тарихи  орнын  ұстап,  азаматтық  делінетін  ығы-
жығы  қауымдастық  құруға  итермелейді,  мұн-
дай жағдайда исі қазақ этникалық қанын сұйыл-
тып,  жер  мен    мемлекеттің  мұрагері  ретіндегі 
құқынан  айырылады.  Елімізде  «қазақстандық 
ұлт»  құрудың  қандай  қажеттілігі  бар  екендігі 
белгісіз.  Мүмкін  өзге  ұлт  өкілдерінің  этника-
лық  сезімін  сұйылтып,  қазаққа  айналдыруға 
ұмтылған түріміз бе? Жаһанданудың қазақстан-
дық  үлгісін  жасағымыз  келді  ме  екен?  Бұл 
ешқандай нәтиже бермей, тарих та, бүгінгі күн 
де, ертеңгі келешек те кешірмейтін күнә болар 
еді. 
Мысалы,  кейінгі  онжылдықтарға  үңілетін 
болсақ,  Кеңес  Одағы  ұлттық  аймақтарда  дәс-
түрлі  этномәдениеттерді  шектеу  бағытында 
мынадай іс-шаралар жүргізді.  
1.  Халықтың  мәдени  мұрасы  екі  бөлікке 
бөлінді: «үстем  тап  өкілдері  жинақтаған  кер-
тартпа  әдеп-ғұрыптар»  және  «қаналушы  топ-
тардың  моральдық  ұстындары».  Алғашқылары 
«революциялық  құқық»  дегеннің  атымен  заң-
сыз деп жарияланды.  
2. Атеистік идеология тұрғысынан канондық 
–  құқық  пен  мораль  мүлдем  теріске  шыға-
рылды.  
3.  Адам  құқықтары  идеясы  (табиғи  құқық) 
«буржуазиялық наным» болып жарияланды.  
4.  Әдет-ғұрып  нормаларын  пайдалану  ісін 
жоққа шығарып қана қоймай, ұлттық сана мен 
психологияны есепке алуды да жоққа шығарды. 
Дейтұрғанмен, Қазақстан жартылай көшпелі 
және  көшпелі  мұрасына  қарамастан  дамыған 
елге ұмтыла бастады. Оның экономикасы, негі-
зінен қысқа ауқыт ішінде өзгерісті басынан өт-
кізді  және  болашақтағы  дамуы  үшін  аграр-
лыққа қарағанда, индустрия саласында қор жи-
нақтады [5, 69-105].  
Зер  салған  адамға  қазір  қазақ  ұлтының  ру-
хани жаңарып, өшкенін жандырып, өлгенін тіріл-
туге тырысып жатқандығы көрінер еді. Осыған 
қарап қазіргі кездегі ұлттық пассионарлық кер-
неудің  шамасы – шындығында  да  өрлеу  саты-
сында  екендігіне  толық  көз  жеткіземіз.  Демек, 
келесі  пассионарлық  жарылыстың  да  этностық 
кеңістік үшін уақыты аса алыс болмауы керек. 
Қазіргі тарихи кезеңде, яғни, XXI ғасырдың 
басында  қазақ  халқының  ұлттық  санасы  мен 
дүниетанымы  жаңарып,  өзін-өзі  тану,  өзін 
басқаға  таныту,  өзінің  бай  ежелден  қалыптас-
қан тарихы мен ұлттық дәстүрлерін құрметтеу, 
ұлы  тұлғалары  мен  ойшылдардың  бүкіл  дү-
ниеге  таныту,  бай  рухани  және  мәдени  қазы-
насы әлемдік өркениетпен ұластыру бағытында 
қыруар  шаруалар  атқарылды.  Дегенмен,  осы 
заманауи маңыздылығы бар нағыз рухани қайта 
түлеу  мағынасындағы  іс-әрекеттердің  іргетасы 
сонау XX ғасырдың басындағы  қазақ зиялыла-
рының  шынайы,  халық  сүйгіш  қызметтерімен 
астасып  жатады.  Сондықтан  тарихи  тамырлас-
тықтың  көрінісін  жандандыру  арқылы  этнос-
тық мәдени мұрамыздың рухани келбетін өзек-
тендіре  түсеміз,  данагөй  тұлғалардың  есімін 
халық жадында сақтаймыз. Демек, қазіргі уақыт-
та  алдыңғы  ағалар  Шығысқа,  артқы  інілер  Ба-
тысқа  қарап  тұрған  заманда  ұрпақтар  сабас-
тығы, рухани сабақтастық өз шешімін таппаған 
мәселе болып қала бермек. Абай атамыз тәлім-
тәрбие  беретін  адам  болса,  оны  қабыл 
алатындар жоқ емес десе, сол үлгі өнеге болып 
көрінетін  ағалар  тарапынан  қандай  нәтиже 
бермек,  жас  ұрпақ  қандай  ұстанымға  келуде, 
ойға  салмақ  түсіп,  нені  үлгі  етуде?  Әке  мен 
бала  мәселесі  бүгінгі  күні  қайта  қарасты-
рылуды  қажет  етеді,  яғни,  келешек  ұрпақтың 
бағыт-бағдарына қоғамдағы көзқарасы мен ойы 
әділ бағаланатынына сенімді жағдай тууы тиіс. 
Дейтұрғанмен, мазмұны космополиттік ағайын-
дар  сауалдамаларына,  осындай,  мылтықсыз 
шайқаста,  Ұлттық  идея  жауап  беруге  тиіс,  ал 
заман  биігінен  табылуды  намыс  мұраты  ету-
ұлттық идеяның күретамыры болып табылады. 
Ш.К. Тухмарова 

137 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2 (141-142). 2013 
 
 
Жалпы,  қазақ  ұлтының  тұлғалануы,  қазақ  ұлты-
ның  жетілуі – ұлттық  мұраты  жолында  Бөгенбай 
мен Қабанбайша қайраттанып, Абай мен Ахметше 
толғанып, Шәмші мен Нұрғисаша тебіренуі ғана 
қалды [6, 56].  
Алда бұралаң жол, асу бермес асулар, өткел 
бермес өзендер, кешу бермес көлдер, шеті жоқ 
мұхиттар  бар.  Сол  ұзақта,  қызық  сапарға  өзге- 
 
лермен  иық  қағыстырып  тағы  бір  халық  тәуе-
келдің  кемесіне  қаймықпай  мінді.  Ол  қазақ 
халқы. Оның өзінің гиді болуы тиіс, әрі бар да, 
ол  өз  әлінің  рухын  жоғары  ұстап,  ақ  парус 
астында әлемдік мұхиттар айдынан көктей өтіп, 
сара  жолдай  адасуға  мүмкіндік  бермей,  туған 
халқының  айбарын  асыра  береді  деген  сенім-
деміз.

жүктеу/скачать 2,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: